Volk. Jaargang 4

Ferdinand Vercnocke: Volksche Letteren

Voor wie het niet weet, of niet wil weten, weze vooraf verklaard dat het woord ‘volksch’ hier in zijn wezenlijke beteekenis aangewend wordt. Hier is geen sprake van kunst voor een bepaalden - den z.g. lageren - stand. Het is een van de misdaden geweest van de XIXe eeuw het begrip ‘volk’ tot een minder-bedeelden stand te verengen: laten wij de goederen der gemeenschap in eere herstellen. ‘Volk’ omsluit hier alle volksgenooten, alle standen: volksche letteren betrachten, beteekent dus allerminst proletariërskunst scheppen, kunst voor den man in de straat. Deze laatste zal wellicht voor kunst, - zeker voor haar individualistische vormen - doorgaans ontoegankelijk blijven. Doch dit argument zal ons niet uit het zadel lichten: wij kennen veel academici voor wie een gedicht evenveel beteekent als Spaansch voor de beruchte koe. Kunst veronderstelt ontvankelijkheid: en ons is menig arbeider bekend die bij zijn werkbank meer van poëzie leeft dan van zijn schroefdraaiers en vijlen. Het bestreven van kunst die zich tot het geheele volk richt is dus in zijn bestemming, in zijn bedoeling geen hersenschim. Wanneer nu reeds de breede lagen van het volk een zaaibodem zijn voor den kunstenaar, dan is het besluit gewettigd, dat door een doelmatige en liefdevolle opvoeding het peil van hun bevattingsvermogen door een aangepasten kunstvorm zal worden opgeheven, en dat het gehoor van den dichter zal worden verruimd, tot - theoretisch althans - alle standen des volks. En deze aangepaste vorm is eveneens geen hersenschim, wamt ook in hun oorsprong, in den kunstenaar en zijn kunst, zijn volksche

[p. 34]

letteren mogelijk: bij een groote, gave persoonlijkheid, den gemeenschapsmensch, den mensch die het kind zal zijn van dezen tijd.

En laat dan het kunstwerk onstaan uit de diepten van het ‘onbepaalbare’, het duister gebied dat aan ontleding en bezweringen ontsnapt, wij weten dat deze bodem het leven zelf is, en het is de kunst uit het leven wegsnijden, wanneer men haar ontwortelt uit volk en ras: de levenswerkelijkheid die de wezenheid en werkzaamheid van elken mensch - en derhalve van den kunstenaar, bepaalt. Het valt niet moeilijk, in Emile Verhaeren een wezenlijk Dietsch dichter te onderkennen, zoo Dietsch als zijn niet te miskennen Germaansche verschijning. Zijn liefde tot den vadergrond, zijn beangstigd zoeken naar levensevenwicht, dat zijn vervulling vindt in den rusteloozen drang naar wereldverovering, dat alles - om niet te spreken van zijn Vandalen-Fransch - verraadt zijn Noordschen oorsprong. Een gave gestalte zou hij evenwel eerst geworden zijn - en dat hebben groote critici als Bithell erkend - wanneer hij zijn geweldige verbeeldingen in Dietsche sprake had verwoord. Dit is de straf die weegt op hem dien een volksvreemde kultuur wegrukt uit zijn volk. En zóó had deze verminking zijn wezen aangewreten, dat zijn werk, als scheppende gedachte tot onvruchtbaarheid werd gedoemd: zijn onvolksche scholing had hem, in zijn eigen land, den weg naar de toekomst afgesneden. Er ligt aan het leven een organische orde, en derhalve een wet ten gronde: de kunstenaar die deze wet miskent schendt zichzelf en zijn werk. Doch hij die ten volle zichzelf wil zijn, zal zich niet bij een berustende houding beperken. Door een bewuste verbondenheid zal hij deze organische ondergrond doen groeien, tot vruchtbaarheid laten gedijen: hij zal zich voeden met zijn volk, met zijn verleden, zijn traditie, zijn eigen aard; hij zal léven met zijn volk, het wel en wee der gemeenschap op zich laden. En wanneer hij spreekt, zal zijn kunst, in de volheid van haar volkomenheid, het geheele volk verwoorden, en in zijn woord zal de gemeenschap haar spiegelbeeld herkennen, En mocht, ten slotte, dat volk in zijn gemeenschappelijk erfbezit, zijn vrijheid, worden getroffen, dan zal hij, de dichter, het allereerst opstaan en het heimwee van dat volk uitzingen, en vergezichten van grootheid en roem verkondigen. Wij gelooven in het leiderschap van den dichter. Wij zeggen het met geheel ons hart den hartstochtelijken Shelley na: ‘Poets are the trumpets that sing to battle; poets are the unacknowledged legislators of the world’.

Wij weten het: niet alle dichters bereiken deze volwaardigheid. Slechts de allergrootsten bestijgen de hoogte van waaruit men het geheele

[p. 35]

leven overschouwt. Doch dit oorbeeld is bestrevenswaard: laten wij ernaar stréven!

Het werd ons van zekere rijke verweten: uw kunst is geen kunst: dienende kunst is geen kunst: nationaal-strijdende kunst kan geen kunst zijn. Dit standpunt is wel zeer bekrompen: de adem der kunst kan ook de nederigste motieven, waaiende riethalmen of zelfs actualiteiten als een politieke moord tot groote poëzie aanblazen. En wie de geschiedenis der Dietsche letteren peilt, zal ontdekken dat de grootste, de allergrootste dichters waarop de Lage Landen roemen, dienende kunstenaars waren. Die te bewijzen is het doel van volgende beschouwingen.

De letterkundige scherprechters wezen gerust: wij willen de vele goedbedoelende ‘harpenaren’ in het Noorden zoowel als in het Zuiden, die hun vaardigheid aan hun vaderlandsch gevoel ten dienste stelden, hier niet verschoonen. Het is niet moeilijk een ‘vaderlandsch’ vers aaneen te rijmelen: wie handig is in het ‘maken’ van verzen, is daarom nog geen dichter, en het weze eens voor goed gezegd: de groote volksche kunst waarvan wij droom en is heel wat anders dan de ton- en literkundige flaminganten-poëzie. Wijzelf zullen de eersten zijn om deze ‘harpenarij’ onverbiddelijk weg te snijden. Wie ooren heeft om te hooren, dat hij hoore.

I

Onze jong-Dietsche generatie, wier scheppend vermogen gevoed werd door het woord van zooveel vernieuwing-brengende geslachten, die tot het leven ontwaakt in een eeuw waarin de groei der tijden nieuwe, volwaardiger en gemeenschappelijker vormen schept, heeft het wezen van het dichterschap gepeild. Hiermee wordt niet bedoeld dat een-in-het-verleden onbekend dichtertype werd ontdekt, wij zijn na veel zoeken teruggekeerd tot de oorspronkelijke, de eeuwige zending van het dichterschap, dat buiten het verband dichter-volk niet denkbaar is. Wij leven in een grooten tijd, een tijd waarin oude goden worden verbrand, opdat de menschheid herboren en gelouterd uit de verwording zou kunnen opstaan. In dezen groeienden tijd liggen de Lage Landen, geschokt en verscheurd, doch wij weten uit ons Dietsch geloof, dat ééns, verreind en versterkt, dit volk uit den baaierd te voorschijn zal komen, omdat het Dietsche volk een strijdend volk is. Zijn geschiedenis is niets anders dan de strijd om zijn leven, het verhaal van krijgstochten van overwinningen en nederlagen, immer sloeg het noodlot zijn droomen stuk, maar immer opnieuw trok het te

[p. 36]

velde, op den voorpost van het Germaansche Noorden, hier aan de Noordzee. Vlaanderen vooral. En dat is een groot geluk: nooit kenden wij het bederf van verworden weelde, de duizeling van macht. Wij zijn immer bestookt geweest, onophoudend stonden wij op de bres.

Doch in al zijn tragiek kent het Dietsche volk den zégen der strijdende volkeren: het bewaarde door der tijden loop: den wil tot het leven, den zin en de kracht der jeugd. Het bleef een natuurvolk, verwant met het wezen der dingen: een levend volk. Herhaaldelijk bereikt het oogenblikken van hoogspanning, waar alle krachten der gemeenschap tot één stroom versmelten, oogenblikken van jeugd en dronken strijd, en telkens had zijn woord den klank der blijvende kunst.

Dit volk, geboren op de slagvelden van het Vlaamsche kustland, kent zichzelf. Het weet - ééuwen voor de stichting van het IIIe Rijk! - dat het begrip ‘staat’ het begrip ‘volk’ niet noodzakelijk dekt: het kent uit eigen aandrift en ervaring den aard van zijn Dietsche bloed. Dit volk kent zichzelf. De slagvelden openbaarden zijn grenzen, de verdrukking koesterde zijn vrije ziel - in hun nood vonden de eerst Dietschers elkander, en zij ontdekten het volk.

En dit volksbewustzijn, spijts de vroede wetenschap van Walsce valsce poëeten, is merkelijk ouder dan 1302 - want reeds in 1128 sluiten de kustlanders van 't Brugsche een eedverbond ‘om de eer van het land te handhaven’, Wijst deze tekst op het bestaan van een bewust-nationale - zij het ook nog beperkte - samenhoorigheid, andere gegevens verraden het besef van een uit-het-verleden-ontsproten gemeenschap. Robrecht de Fries, die aan zijn grafelijk hof de daden der vaderen doet bezingen, stelt niet alleen de daad van een volksverbonden vorst, maar grijpt meteen naar de levende bronnen der oude sage.

In de verre jeugd der Dietsche Landen, zijn de dichters dus in de eerste plaats de nationale barden, de zangers, die den levenden de daden van het voorgeslacht openbaren, opdat de grootheid van het verleden de toekomst zou beheerschen. Aldus is de Dietsche dichter oorspronkelijk de hoeder van het nationaal bezit; zijn woord verwekt, met het bewustzijn van eigenwaarde: nationale trots, het geloof in een boven-den-enkeling uitrijzende gemeenschap, in wier groei hij zijn vreugde en bestaansreden vindt.

Geen onverdiend Dietsche verschijnsel wellicht. Doch dat de dichter in de Lage Landen - en niet allleen door feestvierende vorsten, maar door het volk zelf - bizonder hoog werd geëerd, getuigt de Friesche

[p. 37]

wet, die met zware straf de hand beschermt van den goudsmid, de vrouw die weeft en van den harpspeler. Zoo innig is de band die dichter en volk verbindt.

Hebben ons uit dezen voortijd geen letterkundige bewijsstukken bereikt, de volgende eeuw brengt ons een meesterwerk van volksche kunst dat wereldletterkunde werd: het dierenepos ‘Van den Vos Reynaerde’,

Hier is een werk in volle wording der tijden geboren. Uit den stervenden leenstaat heeft een nieuwe orde zich losgewerkt, een nieuwe gemeenschap groeit naar het licht, jeugdig en zwanger van ongeboren krachten: de Dietsche gemeente, moeder der belforten en lakenhallen. Een volk is geboren en het zingt: en zijn lied klinkt echt en eenvoudig als een natuurkracht. Daar staan zij nu in hun ware gedaante: de ijdele strooien man koning Leeuw; de geile koningin; het mouwvegend Fransch-taterend hondekijn Courtois; de Stavisky-figuur Reynaert zelf. Uit het hart van het volk stijgt het woord van den dichter op als een breede, gezonde lach, die tot heden toe al zijn gulheid, al zijn volheid heeft bewaard.

Wij lezen dit bewijsstuk van volksche, vroeg-Dietsche kultuur, (geen vertaling maar oorspronkelijk werk!) en wij stellen met ontroering vast dat het gedicht zoo frisch aandoet, als was het gisteren geschreven, Hèrlees bepaalde knallende ontboezemingen van onze expressionisten, hoe jong, hoe ‘modem’ wordt deze negen-eeuwen-oude Reynaert! Terwijl dat z.g. modern gedicht al de kenmerken heeft van een uit de mode vervallen dameshoed,

De vergelijking is leerrijk: zij doet ons denken aan het bekende woord: ‘Ce qui paraîtra bientôt le plus vieux, c'est ce qui d'abord aura paru le plus moderne’... En deze vaststelling dwingt ons tot vruchtbare besluiten, Deze kunst is waarachtige gemeenschapskunst, het spontane lied van hem die een levend, die hèt sprekend orgaan der gemeenschap is. Hij zingt, en zijn lied heeft den enkelvoudigen vorm die zich richt tot allen, en die allen toelaat het hem na te zingen; zijn lied openbaart een treffend beeld van de geheele levende gemeenschap. Dit werk was uit het hart van het volk gegrepen: dit was wezenlijk de stem van den gemeentenaar, die in den overmoed van zijn jonge kracht, een loopje nam met heel de vooze ijdelheid van een gedoemden tijd. De dichter, zelf een droomend kind van zijn volk, had met de magie van zijn woord, den toekomstdroom van zijn volk tot kunstwerk verheven. Hier was levenwekkende spanning tusschen dichter en volk.