Volk. Jaargang 3

[p. 140]

Tooneel
Ast Fonteyne: bij een nieuw stuk van Felix Timmermans.

‘Ga eens gauw naar een opvoering van “De zachte Keel” en schrijf een recensie voor ons blad’.

Dat krijgt ge zoo onnoozel te lezen op een gele postkaart van vijftig centiemen, 's morgens bij de koffie. Alsof het niets was! Een recensie over een stuk van Felix Timmermans.

Ja, het is ook niets, als het maar enkel een ‘recensie’ is. Doch een ‘kritiek’! ‘kritiek schrijven’, dat is ‘kwaad vertellen’ van iemand of van iets. En over Timmermans, mag dat enkel een Vermeylen bijvoorbeeld. Als een ander dat waagt, wordt het licht ‘lichtvaardig oordeel’.

Er zijn, in ons lieve Vlaanderen, dat toch zoo klein is en zoo laag ligt, en waar de menschen veelal zoo petieterig druk doen als in een provinciestad, rond sommige dingen en sommige menschen zooveel zaken gezegd, geschreven en herhaald, dat wij ze per slot van rekening zelf zijn gaan gelooven. Er zijn van die figuren bij, die voor ons tot echte helden zijn gegroeid en de aureool van roem die rond hun hoofd hangt lijkt niet veel minder dan een sage. En wie het waagt zijn vinger er naar uit te steken is een afvallige, een landverrader. ‘Geen profeet in eigen land’ schijnt geen Vlaamsch spreekwoord te zijn. We blazen zelf sommige figuren zeer vlijtig op, en verbazen er ons achteraf over, dat ze van uit het buitenland bekeken toch maar kikvorschen bleven.

Als we moeten gelooven, al wat er de laatste jaren, in onze dagbladen en tijdschriften geschreven werd over de artistieke bedrijvigheid hier ten lande, dan moet Vlaanderen een wonderland zijn: waar haast niets dan groote dichters wonen; waar zoowat de beste acteurs van Europa leven; waar een weergalooze opvoering, zoowel te Steenokkerzeel als te Antwerpen, het eenvoudigste ding ter wereld is; waar men met doodgewone amateurs, zoomaar in een handomdraai beroepsgezelschappen den baard afdoet.

Waarachtig, ‘Ons dorp floreert’! In vergelijking met dien bloei zijn de middeleeuwen maar klein bier. Wat het ‘modernisme’ toch vermag! En zeggen dat er dan nog klagers gevonden worden, die maar steeds durven kletsen over Vlaanderens politiek-minderwaardige situ-

[p. 141]

atie, een verdrukking die elken waarachtige cultureelen groei in den weg staat! Die menschen zijn beslist niet meer op de hoogte van wat in Vlaanderen gebeurt.

Ik moet steeds aan ‘Die Schildburger’ denken. Neen, waarachtig, ik geloof dat wij in al onze moderne drukdoenerij, er alles bij mekaar, nog bespottelijker uitzien, dan in onze vroegere schamelheid. We moeten; toch maar even over de grens gaan staan, om te zien dat wij tegenwoordig slechts op één gebied, van Europeesch beteekenis zijn: op het terrein der schilderkunst. En ons past dus enkel nederigheid. We bewijzen den Vlamingen een slechten dienst door hen gedurig in te blazen dat ze feniksen zijn. Integendeel moet hen regelmatig op het hart gedrukt dat we nog arm, zeer arm zijn aan werkelijk groote productie, vooral als men overweegt, wat al latente krachten in ons volk en land begraven liggen.

Doch doet men dit, dan is men een verrader, een pessimist, een man zonder Vlaamsche fierheid en dies meer... Wanneer men met dergelijke dingen in het hoofd loopt en eerlijk zijn wil, is de taak van recensent over het laatste stuk van Timmermans, alles behalve aangenaam, al zit men dan ook in een gemakkelijke orkestzetel van vijftien frank. Zeggen, dat ‘De Zachte Keel’ zwak ‘tooneelwerk’ is, valt niet moeilijk, is zelfs niet eens gevaarlijk: iedereen zegt het, alle bladen schrijven het, het is bijna mode. Het is trouwens maar al te waar. Het heele stuk, op het laatste bedrijf na, is narratief en picturaal. Al de personnages, - er zijn er trouwens veel te veel voor zoo'n bescheiden gegeven -, worden van af het eerste moment van het stuk, naar gelang ze verschijnen, ten voeten uit geteekend. Die teekening is weliswaar prettig en levendig, maar dikwijls naast de kwestie. De opeenvolging der scènes is willekeurig. Het stuk mist een organisch-natuurlijken bouw. Men voelt gedurig, dat de schrijver heeft gedacht als schrijver-verteller en pas later tooneelman werd om de scènes te ordenen. Een tooneelschrijver denkt schematisch, ziet een bouw, die regelrecht naar een bepaalde hoogte gaat, naar een conflict groeit. Hij werkt synthetisch; het ontwikkelen is slechts bijzaak.

Hier werd blijkbaar andersom gewerkt, (waarschijnlijk onbewust) al beweert de medewerker Karl Jacobs, in zijne inleiding ook het tegenovergestelde. Men merkt zeer duidelijk dat sommige personnages met geweld op de scène werden ‘geduwd’, omdat de man in de zaal nu eenmaal weten moest wat er met deze aan de hand was. In het eerste bedrijf is dat opvallend. Al de hoofdpersonnages komen, noodgedwongen hun zeg doen in het huis van Sooke Van Der Musschen, waar

[p. 142]

men nochtans goed gevoelt dat de natuurlijke atmosfeer voor de bedrijvigheid van enkelen onder hen, heel elders ligt dan in een bakkerswinkel. Zoo met bijvoorbeeld Madame van den Burgemeester, absoluut bij Sooke een taart komen bestellen, samen met den jongen dirigent der zangvereeniging, opdat deze, aan het publiek meer dan aan haar, zijn liefde zou kunnen bekennen, terwijl de bakkersjongen, God weet waar achter de schermen een kwartier moet blijven zoeken naar een staal van dit gebak!... Ongeveer 't zelfde gebeurt met Anneken, de schoenmakersdochter, die in 't zelfde bedrijf hoestpastillekens moet komen koopen opdat Willem haar zou kunnen vrijen. En juist daardoor valt de schrijver ook precies, eenerzijds in overdaad voor 't eerste bedrijf, en anderzijds in armoe, in herhalingen en uitrafelingen in het tweede. Want waar hij de situatie reeds meer dan volledig heeft geteekend en onnatuurlijk opgestapeld in I, maar dan weer niet kan ontkomen aan de bekoring om dergelijke liefdescènes nog eens te laten leven in hun trouwens veel natuurlijker milieu, de avondpartij in de burgemeestershovingen, blijft hun niets anders over dan te trachten, door sappige dialogen die herhalingen op te frisschen en leven in te blazen. Wat hem echter niet gelukt; het heele tweede bedrijf helpt de actie slechts weinig vooruit. Had Timmermans een goed part uit I weggesneden en voor II overgebracht, de twee bedrijven zouden er bij gewonnen hebben.

Alleen het derde bedrijf is zuiver tooneel: iedere scène is noodzakelijk en groeit vol spanning naar de ontknooping. Ik bedoel hier niet zoozeer dat de ontknooping zelf gelukkig is en verrassend; maar de groei zelf er naar is werkelijk sober in al zijn drukte en echt tooneelmatig. Had Timmermans hetzelfde gekund voor I en II, dan was onze tooneelliteratuur, afgezien van den inhoud, toch een flink speelstuk rijker geworden.

Eigenlijk is het, ter beoordeeling, voor een leek gevaarlijk te gaan kijken naar de opvoering: een goede opvoering belemmert vaak het vrije zicht op het stuk zelf. Een behendige regie, - en die was er; knap spel - en dat was er (drie, vier van de beste acteurs waren er in betrokken), een goed decor, - en ook dit was er, en vooral een algemeene zorg, kunnen veel verdoezelen. Vooral dit laatste is de kracht van den Antwerpschen Schouwburg: alles is steeds zoo netjes, zoo propertjes, zoo gewetensvol. Een paar acteurs geven echt fijn typenwerk, en ik kan niet nalaten hier speciaal te vernoemen Robert Marcel. Hij moet niet geroemd omdat hij in die rol van kalen jonker die Fransch en Vlaamsch spreekt, ‘succes’ behaalde: ‘succes’ was verzekerd. Doch omdat hij

[p. 143]

die rol van ‘gemakkelik succes’ zoo fijn, zoo rhythmisch juist en vooral zoo sober heeft gespeeld. Dit was echt stijlvol genrewerk.

Voor iemand die dieper kijkt dan het spel en decor aan de oppervlakte, heeft de regie hier echter de gebreken en de kwaliteiten onderlijnd: ze was altijd verzorgd, bekwam echter geen resultaat in I en II, en oogstte daarentegen sterker bijval in III, waar onder meer de opstelling der personnages, dank zij een vernuftig decor, gedurig pittig en verrassend was.

Deze en dergelijke zaken meer kan en mag men gemakkelijk zeggen en schrijven over ‘De Zachte Keel’ als ‘tooneelstuk’. Waar ik mij echter nog veel meer zat aan te ergeren in mijn orkestzetel, dan aan het gebrek aan tooneelkwaliteiten, was, dat ik vijftien frank kwijt was en niets in de plaats had gekregen: niet alleen geen ‘tooneel’ maar ook geen ‘inhoud’.

Ik geloof dat het met Timmermans is, gelijk met vele andere abten en abtjes uit onze Vlaamsche kunstwereld, die namelijk abt blijven omdat ze nu eenmaal gemijterd zijn. Velen, zelfs gedeeltelijk Timmermans, zijn abt geworden toen we hier nog volstrekt in het land der blinden zaten en in vroegflamingantischen ijver naar één-oogen zochten. In elk geval, als Timmermans nog TIMMERMANS moest worden, zou hij het toch zeker niet door zijn ‘Zachte keel’. Terwijl ik daar zat te luisteren voelde ik soms mijn eigen hand behoedzaam sluipen tusschen vest en gillet naar een boek in mijn binnenzak: Gogol. Een toevallig samentreffen vol weemoedige ironie. Twee schrijvers, soms een landelijk volk als onderwerp, niet zijn domheid, zijn verwaandheid, zijn zotheid, in zijn kleur, een klokketoren, gescheurd broeken en blaffende honden. Nu laat ik van kant verschil van visie, temperament enz.. Ik beschouw enkel het schamel hoopje materiaal dat ze soms beiden in handen hadden, - een dorp en wat gekke menschen -, en kijk dan naar hun resultaat, Beiden doen ze lachen, maar waar Gogol ons langs den primitieven kijker van zijn schamel onderwerp, toch het diepste wezen van den mensch met zijn eeuwige verzuchtingen, ja zelfs God, laat aanschouwen, blijft ‘De Fee’ aan de gemakkelijke oppervlakte verwijlen, eet zich zat aan het pittoreske en boeit onze aandacht door het sappig détail. Hij bevordert onze materialistische vraatzucht al neemt hij veel meer dan Gogol het woordje God in den mond.

Maar Timmermans' roem in het buitenland dan? Kijk eens hier, beste lezer: laten wij eerlijk zijn. Ik wil Timmermans niet kleiner maken dan noodig is. Wij weten allen dat hij groote kwaliteiten heeft. Maar

[p. 144]

tusschen groote kwaliteiten en groote diepte (en dat is het tenslotte toch wat we van den lach of den traan van den schrijver verwachten, vooraleer we van ‘groote kunst’ gewogen), is er ruimte. En het argument van zijn faam in het buitenland is niet sterk. Breughel is nog honderdmaal meer befaamd, in alle landen. Doch daarna afleiden dat de menschen Breughel verstaan, is al even dwaas als de groote waarde van Timmermans concludeeren op grond van zijn befaamdheid.

Laat ons eindigen met iets dat de zoon van Uilenspiegel mij verteld heeft: Een geleerde professor vroeg hem eens of hij 't verschil en de gelijkenis tusschen Timmermans en Breughel kende? ‘Wel antwoordde Uilenspiegel Junior, de gelijkenis, dat is simpel: ze doen alle twee de menschen een pint versch bloed lachen. En 't verschil? Als de menschen Breughel verorberd hebben, is er van hem nog niemendal op. En als ze Timmermans gegeten hebben, schiet er niets meer over’.