Volk. Jaargang 3

[p. 34]

Al. de Maeyer: Het toneel op de hoogdagen van de Vlaamse letteren te Brussel

Het heette dat de hoogdagen de band moesten leggen tussen literatuur en volk. De meest aangeduide weg liep dan natuurlijk over de cutuurorganismen en het heeft altijd als een gemeenplaats gegolden dat de toneelbeweging daarbij behoort. We durven wel enigszins betwijfelen of er veel enhousiasme desaangaande bij de verantwoordelijke leiders van die hoogdagen, zou hebben bestaan. In feite gaven ze niet veel blijk de ware betekenis van die randmanifestatie te beseffen. Het zal voor hen wel een (enigszins beschamende) verrassing zijn geweest de geweldige belangstelling die op Zondag 21 November tot uiting kwam. te hebben moeten aanstrepen. Hunne afzijdigheid in deze aangelegenheden is toch meestal al te manifest. Getuige daarvan de achterlijkheid van de Brusselse Nederlandse Schouwburg, die nu juist zijn vitaliteit en zijn uitstraling moest kunnen halen uit een duurzame aanwezigheid van de hoge omes. Verheugen we ons althans dat de wonde nu toch werd aangewezen (zo voor toneel als voor andere volkse cultuuracties buiten de ‘grote’ lituratuur ons); of ze nu voortaan ook mocht verzorgd worden! Desondanks waren op de hoogdagen twee gala voorstellingen voorzien.

Waar ‘De Ekster op de Galg’ tot een schandevlek is geworden voor de hoogdagen (en voor het N.I.R. dat de uitzending liet doorgaan) is het in de grond pijnlijk er over te schrijven. Was het stuk anoniem gegeven, het was een strop van belang geworden. Nu zal het wel verdedigers vinden, maar dan vast om min geavoueerde redenen. We begrijpen maar altijd niet wat de houding van Vlaamse en Katholieke schrijvers, leden van de vereniging, daartegenover moet betekenen. Protest of verontschuldiging kregen we nog niet te lezen. Of nemen die mensen voor hun rekening het voortaan onsterfelijke woord ‘Staatzaken, meneer!’ Intusschen heeft de behandeling van deze pathologische crisis van seniele sexualiteit en erotisme, dan nog wel in morbide geest, het vertrouwen in de hoogdagen deerlijk geschokt, zodat het zich wel moeizaam zal herstellen. Het stuk werd aangekondigd als een nieuwe boodschap, als het hoogtepunt van Teirlinckse kunst, 't scheelde weinig of het werd de synthese van Vlaamse cultuur. Lacy! Van vooruitgang,

[p. 35]

of hoe dat heet, geen spoor! Alleen wat meer driestheid (een ander woord zou gepaster zijn) in het gore, in het pikante. Maar ook dat was niet nieuw. Want die motieven werden - en op veel diepere basis - hier in Vlaanderen, meneer, reeds van in 1915 aan gesneden. Zelfs wat de ‘volle lading’ zou moeten heten, daar had de heer Teirlinck en de leiding van de hoogdagen moeten weten, dat die banale perversiteit in het pas verleden toneelseizoen door de internationale toneelpers werd afgewezen als ‘Vieux jeu’ en minderwaardig. Waar het hele stuk van dergelijke immorele inslag doorschoten was, mag het gerust een belediging heten van de meest elementaire fatsoenlijkheid.

De voorstelling zelf kan al evenmin goedkeuring verdragen. Het gaat hier niet over de materiële middelen die een ‘Palais’ bieden kan. Niet ieder heeft de kans over hoogdagen en hun organisatie als propagandadienst en manager te beschikken. Maar hadden die heren meer kontakt met het Vlaamse toneeleven, zelfs in de provincie, dan zouden ze gauw de moed van de overtuiging bezitten dat dáar nét zo goed, en vaak heel wat beter wordt gespeeld. Laten we uitzondering maken voor de heer Van Dalsum, ras-acteur als die is, maar dan nog met dit voorbehoud dat zijn spel en rolopvatting allerminst het werk van de heer Teirlinck heeft gediend, integendeel de ondragelijkheid ervan heeft onderlijnd. Voor de scenebouw konden we enigszins (enigszins!) genadiger zijn. Maar Teirlinck geeft volkskunst, volkse kunst. Och arme! Zal er wel ooit groter individualist aan het woord komen. Volks? omdat hij de achterbuurt schildert en dan nog de meest gore slaapkooi! Het volk is geestiger, ook in zijn ruwheid; het volk is fijner, meer kies tot zelfs in zijn erotisme. Wat hier gegeven wordt is een bespotting van de volks-vaak gezonde zinnelijke trivialiteit.

Waar de heer Teirlinck dan toch van het ‘bed’ sprak, is er een volksgezegde dat hem heel wat wijsheid, wat voorzichtigheid en zelf critiek had kunnen leren.

De taal - ‘het’ kunstelement voor Teirlinck, c.s. - rammelt van uitwendigheden, Het heeft er alle schijn van of de zo beruchte Brusselse zwans ‘moet’ uiteenvallen van kramakkelijkheid. En dat gezelschap ‘kwezels’. Het is om te betwijfelen of T. wel ooit een kwezel hoorde of zag, zelfs in dat soort (als er onderscheid zou dienen gemaakt) dat hij hier tekent. Het bespottelijk misbruik van het woordje ‘God’ daalt beneden folklore. Het is niet eens meer een goed tussenwerpsel. De hele zooi is nog slechts een sadiek uitpersen van een totaal aangetaste citroen; de slijmerige kwijl van perverse en onmachtige geilheid, zodat zelfs het probleem hier wegvalt. Het heet dat de heer Teirlinck een uitstekende

[p. 36]

moeder had, waarvan hij het heerlijke beeld heeft bewaard, zo zelfs dat de mystiek ervan zijn leven als het ware beheerst. Denkt hij dan geen ogenblik, als hij die ‘onverbiddelijke’ wet voor een vrouw preconiseert, als hij die ‘wet’ zo vrouwelijk onterend en beledigend uitbeeldt, dat hij alle vrouwen treft, en dat zijn moeden... toch ook vrouw was! Hoe beschaamd zou hij dan voor haar - die toch ook hem ‘heilig’ is - komen te staan!

We schreven het elders. ‘De Ekster’ wordt een erfschande voor de oud-wordende man. Het is misschien te betwijfelen dat hij er zich nog van rein-wassen zou. Daarom zou het allicht te wensen zijn dat hij voortaan het volk en de kunst van dergelijke wansmakelijkheden en literaire non-sens wou verschonen.

De twede gala-voorstelling bracht ons de ‘Lucifer’ door het gezelschap van de K.N.S. van Antwerpen. Zo ontstemmend en beschamend de ‘Ekster’ was, zo gedistingueerd was deze ‘Lucifer’. Hier althans hadden we schoonheid en literatuur, vakkundigheid en zelfrespect. Niet dat we met de interpretatie akkoord gaan; maar tekst en spelverzorging staat hier op peil om internationale belangstelling te wettigen. Het is echter meer een verschil van inzicht dat ons de vertoning als zodanig doet afwijzen. De heer Diels heeft zich vergaapt aan de theorie van het woord en het Vondel-zeggen. Hij heeft voorbijgezien dat hij op de allereerste plaats een spel had te geven. Alle literatuur ten spijt werd de Vondeltekst toch ook geschreven om gespeeld te worden, en daartoe moet op de eerste plaats de dynamiek van het conflict en van de tekst, uitgepuurd en veruitwendigd. Dat leidt niet noodzakelijk tot miskenning noch verguizing van de tekst. De kunst van de regie zal juist bestaan in het bewuste en doelmatig nastreven van evenwichtigheid tussen de twee; zijn slagen zal gemeten worden aan het bereiken van dat evenwicht. Al het gepraat over Vondelse woordschoonheid op de planken, wordt, in praktijk omgezet, al te vaak verward met levenloze declamatie die verschrompelt tot een Comédie Françaisestijl. Dat was hier het geval. Overigens was de klankrijkheid van de zegging niet eens zo buitengewoon dat ze onze absolute instemming zou wegdragen. Allerminst in de reien waar we de ‘dominante’ gewoon schreierig-banaal vonden. Warmte en gevoelt, muziek en harmonie op woordschoon en woordklank, mochten we reeds in veel hogere mate genieten in de specifieke proeven van de heer Stalmans en in Vondel teksten en reien van Anton Van de Velde.

Beschouwen we daarnaast de rhythmiek van de reien, de plastiek in het spel, de dynamiek van het geheel, dan mogen we gerust zeggen dat die

[p. 37]

zo goed als niet bestonden. De reien zelf waren nul, op sommige momenten zelfs non-sens en potsierlijk, zoals bij het trisagion en bij, het hoogtepunt van de vertoning, de verheerlijking van Lucifer. De superioriteit van beroepsspel wordt niet bepaald door bijkomstigheden, handigheidjes of routine, door materiële beschikbaarheden te stellen tegenover de niet-totaal-weg-te werken onbeholpenheden van een liefhebben De beslissing dient te vallen over het Gesamtbild dat is, op grond van de onderscheidene factoren an-sich, maar bovenal van hun samenwerkende doelmatigheid. Zo bekeken moeten we niet aarzelen geestdriftig te erkennen dat de Vondelvoorstellingen van Van de Velde hier niet overtroffen.

Zelfs niet zeer benaderd werden. Denken we enige jaren achteruit aan de onvergetelijke ‘Lucifer’ van het Katholiek Vlaamse Volkstoneel, dan missen we niet alleen een basis van vergelijking maar, wat erger is, hebben we niet eens een nieuw feit. Het is een gemeenplaats dat de Volkstoneel-voorstelling een volslagen miskenning van de woordschoonheid betekende. Zelfbedrog, gewoon. Men heeft voorbijgezien dat De Meester, naast de spelvernieuwing, ook een nieuwe zegging beoogde, waar echter, naast de klankwaarde van het woord, tevens de gevoelswaarde van de klank werd in gemengd. Men kon niet ontkennen dat in die zegging een muzikale waarde school, die de rijkheid en de warmte van Vondels woord trachtte nabij te komen. Dat het langs een andere weg gebeurde is op zich zelf geen fout. Als dan bovendien evenwicht bereikt wordt tussen tekst-zegging en spel, zonder dat taalmuziek ontbreekt, dan blijft dat te verdedigen. Waarop ook te steunen om alleen een ‘bepaalde’ zegging te aanvaarden. Laten we niet voorwenden dat het om alexandrijnen zou gaan. Het is er toch niet om te doen ‘maten’ af te dreunen. Zegging mag of kan geen verstarring betekenen. Toneel is geen voordrachtkunst, al gaf deze laatste ook wel toegang tot de planken. Toneel is leven en spel, leven als spel, spel dat leven wordt. Taalmuziek ontstaat uit klank en rhythme, maar die taal bergt gevoel net als begrip in haar woorden en rhythme is gevoel. Alles samen groeit het tot een dynamiek op hetzelfde vliegwiel geboomd als de eigenlijke speeldynamiek. Waar het een het andere verdringt ontstaat hapering. Alleen in evenwicht ligt zekerheid en gave werking. We beweren niet dat De Meester de enige oplossing gaf aan de verevening - daarvoor vinden we te veel schoons aan de prestaties van Van de Velde - maar ze gaf uitkomst en een esthetische indruk waar niet meer aan te ontkomen is. De Meester echter was op dat moment beladen met de vloek van wat men zijn Tijl-elucubraties had genoemd. Ten onrechte nochtans. De ‘Lucifer’ van J. Diels verschrompelt in zijn eenzijdigheid, te meer

[p. 38]

dat die zegging niet eens doorlopend zuivere hoogten bereikte. Daartoe was de bezetting voor de hoofdfiguur al min gunstig. Geen twijfel of Apollion had het ruim zo goed gedaan.

De spelmogelijkheden waren overigens gehandicapeerd door de costumering. Men kon die mooi vinden om zichzelf. Toneelmatig waren ze allerminst. Ze lieten niet toe ook maar de minste spierspanning naar buiten te projeteren. Bovendien konden we ons niet verzoenen met die, op alle mogelijke wijzen, opgezette schouderstukken; te meer dat ze nooit de vleugelmouven van Zeeuwse en Goese boerinnen konden doen vergeten. Geen wonder dat alleen Lucifer lichaamsuitdrukking vermocht te verbeelden, al bleef die dan nog zo strak en statisch. De reien waren voor kostumering beslist ontleend (of ontlopen) aan een of ander Sinter-klaas-uitstalling van bazar-poppen. Tot zelfs het decor kan niet verdedigd door de al te simpele (schier banale) oplossing van de zijstukken.

We geloven ten slotte dat de initiële fout wel zou kunnen van ideëlen aard zijn. Het volstaat niet Vondel te beschouwen als literatuur. Dat is maar éen element. De geest die levend maakt tast dieper. Het gaat om een mystiek en een geloof en dan nog wel in transcendentele en bovennatuurlijke zin. Straks veertien jaar geleden, toonde M. van Vlaenderen op het Brussels Algemeen Katholiek Vlaams toneelcongres, dat wie het Rooms geloof niet als element in de realisatie aanvaardde, tot zelfs in het decor moest falen en reeds in 1912 schreef p. Salsmans, s.j. dat Vondel moest genomen worden of gelaten, met zijn geloof en zijn godsdienst als essentiëel en integrerend deel ook voor zijn dramatiek. We weten wel dat hier tegen al eens op geworpen werd, of er soms ook ‘katholiek’ licht en kleur bestond, N'en déplaise aan die ‘fijnzinnigen’, is er geen ‘katholieke’ kleur en licht, er is althans belichting en lijntrekken dat een katholieke ‘geest’ ademt en vandaar uit zijn bezieling krijgt. Die geest werd blijkbaar voorbijgezien in de K.N.S.-voorstelling. Tout le reste... is geworden tot literatuur, overigens voor ons dan nog zeer aanvechtbaar.

Maar 't waren immers de ‘hoogdagen’ van de... letteren. Of soms niet?