Volk. Jaargang 2

[p. 81]

Frans Mertens: Rubens, de schilder van den Dietschen levenswil
Notities bij de Rubens-tentoonstelling te Parijs

Daar de kunst uit tijd en eeuwigheid ontspringt, is het voor den mensch mogelijk, in en door de kunst, doorheen elken kunstvorm of stijl, den strijd om het bereik van het absolute evenwicht tusschen de twee uiterste polen van geest en stof te achterhalen. Onder deze twee begrippen ‘tijd en eeuwigheid’ kunnen alle gelijkaardige begrippen gerangschikt worgden, die de kunst voor ons nader verklaren in hare stoffelijke en geestelijke bestanddeelen, zooals het oneindige en het beperkte, het rechtstreeks zinnelijke waarneembare en het intuïtief bereikbare. Aldus is de kunst in staat, door de kracht van deze geestelijke en stoffelijke bestanddeelen, beslag te leggen op den algeheelen mensch die als 't ware 'n synthese is van de algeheele menschheid.

Waar de kunst naar den mensch grijpt, legt ze beslag op heel de menschheid in haren onveranderlijken levensstijl; het bewogen gemoedsleven; het leven van den wil.

Het is vooral bij de geniaal-bezielde kunstenaars dat deze eeuwige onveranderlijke levensstijl, - de stijl van den levenswil - bij middel van gelijk welke vormenwereld doorheen hun oeuvre schokt.

Het geestelijk element als schepping van den absoluten geest, stormt steeds langs de stoffelijke, vormelijke bestanddeelen (zooals stijl en tijdselementen die het kunstwerk kunsthistorisch bepalen) door de eeuwen heen over de nationale, sociale en religieuze levensbeschouwingen naar de diepte der menschelijke ziel.

Het is vanuit dit standpunt dat we de kunst der Hergeboorte van vóór en na Rubens en zijn persoonlijk verschijnen willen beschouwen. We willen hierdoor niet zoozeer den nadruk leggen op de historische ontwikkeling van het vormenprobleem der renaissance, maar vooral op de innerlijke beweging van den levenswil die door deze bewogen vormenwereld breekt tot ze uiteindelijk, bevrijd van alle conventie en artificieel beleven, door het levende leven gedreven, volgens den stijl van den levenswil, den geest en den zin van het leven nader bij de menschen brengt. Om de geestelijke beteekenis van Rubens en zijn tijd aldus te verklaren, is het noodig dat men zich vooraf een synthetisch overzicht vorme van de ontwikkeling van den nieuwen kunststijl die in die jaren

[p. 82]

bezig was zich in Italië te voltrekken, omdat hoofdzakelijk door deze verruimde en technisch-vervolmaakte overgenomen vormenweelde de onveranderlijke stijl van den levenswil in onze gewesten verlamd was, om dan zoo onherroepelijk door Rubens tot herrijzend leven te worden opgeroepen.

De renaissance in Italië is een getuigenis van den wezenlijken Griekschen geest, niet in anekdotischen zin (overname van de oude griekschromeinsche vormen), maar in de wezenlijke beteekenis van dit woord. De innerlijke menschelijke verwantschap van den mensch der hergeboorte met deze van de oude Grieksche beschaving is zóó sterk dat we één en dezelfde wilsmanifestatie overal achter hun onderscheiden kunstvormen voelen.

Naar den geest gezien is het de oude kristelijke idee die zich steeds opnieuw opdrong, omdat ze geen bevredigend onderkomen vond in de kunstvormen der oude beschavingen. Zoo stellen we dan ook vast dat de vroegste Italiaansche meesters der Wedergeboorte zeer weinig lieten vermoeden wat deze nieuwe kunstvorm later worden zou - ze hadden niets in hunnen stijl van den later overwoekerenden stijl der manieristen - ze hadden vooral niets met stijl in vormelijken zin, maar alles met stijl in den geest der idee te maken.

Deze oud-kristelijke idee der primauteit van den geest der vroegste renaissancisten, wordt weldra door het nieuwe zich opdringende vormenprobleem verdrongen, daar de vorm stilaan begon te boeien als vorm der gedachte; zoo werd het probleem van den geest stilaan door het probleem der vormgeving vervangen; het zwaartepunt wordt van binnen naar buiten gedreven; het drama van den geest wordt een louter spel van mooie, zich zelf zoekende bewegingen. De vreugde van het zielemoment wordt verdreven door het genot dat voortvloeit uit de beleving der enkel zinnelijke, tastbare waarden. De vorm die eerst als tolk fungeerde, wordt doel in zich zelf; de mensch is niet langer meer de drager van 'n geestelijk-geopenbaarde of objektieve waarheid, hij is een wereld op zich zelf geworden; de mensch als mensch treedt op den voorgrond zonder eenige andere functie dan te zijn wat hij is in zijn uiterlijke verschijning; 'n machtig kompleks van bewegend leven; hij heeft geen andere zending dan zich zelf te openbaren in een mooi of machtig harmonisch spel van uiterlijke verhoudingen zonder naar 'n innerlijke geestelijke werkelijkheid te peilen.

Het hoogtepunt en het eindpunt dezer kunst werd bereikt door Michel Angelo (1475-1564) die in de eerste helft der zestiende eeuw zijn Laatste Oordeel voltooide (1541). Door dit werk werd de triomf van den

[p. 83]

volgroeiden nieuwen vorm gevierd en gebroken, want uit die gespannen kracht van lichamen en wentelende lijnen breekt en stormt weer plots de idee van den Wil; door hem breekt gansch de menschheid weer los; door die titanische vormenkracht huilt gansch de menschheid in al haar machtige grootheid, maar tegelijk met al haar niet te lenigen nooden. Hij legde voor 't eerst den mensch weer bloot in zijn onveranderlijken levensstijl; het bewogen gemoedsleven, het leven van den wil, alles wordt weer ernst en groeit tot bovenmenschelijke menschelijkheid. Hij is het begin van een hopeloze geestelijke wekroep en het eindpunt van een even hopeloze geniale vormenwereld; ook dit ondoorgrondbaar drama van geest en stof heeft zich in den genialen man voltrokken doorheen zijn glorie en zijnen ondergang.

Met 'n verschil van enkele jaren breekt in Vlaanderen Rubens met zijn oeuvre door in het versleten, overgeërfd Italiaansch-akademisch en onzinnig vormengespeel; hij breekt door de aesthetische normen heen tot in de essentie van het bewogen gemoedsleven, om met een onsterfelijk gebaar te getuigen van den onveranderlijken stijl van den levenswil. Maar de diepe ernst en de bandelooze beweging die we bij Rubens in zijn volle ontwikkelingsvaart aantrekken, lagen reeds in Michelangelo besloten.

Ik heb dit vergelijk Michelangelo-Rubens opzettelijk willen trekken omdat de allergrootsten steeds essentieel iets met elkaar te maken hebben. Vooraleer deze wijde, ruime poorten van het leven opnieuw door Rubens werden geopend, ontwikkelt zich, onder de hypnose van het Italianisme, in het Noorden een school die zonder logische innerlijke overgang zich bij de grootste Italiaansche meesters en bij de maniëristen ging inspireeren en vervlakken. Het werd een wedloop naar Italië, een jacht op de onbegrepen, ondoorleefde italiaansche vormelijkheid; men copieerde op het uiterlijke af zoo trouw mogelijk de Italiaansche meesters. Enkelen slechts die zich aan het volksleven en de volksziel hadden vastgeklampt, vervielen nooit tot het dor, levenloos akademisme. Ze bleven zichzelf getrouw in hun opgang naar het leven; ze hielden de banen vrij voor den koninklijken eindtriomf van den herwordenden levensstijl die ingeluid werd door Rubens.

De zwierige lenigheid der zuidersche bewegingen stak de nooderlingen niet in het bloed, dit uiterlijk oppervlakkig kontakt met de Italiaansche kunst brak het innig kontakt met het leven dat zoo sterk ademde in de Vlaamsche schilderkunst, maar aan den anderen kant veroverden de Vlaamsche meesters meer gevoel voor de ruimte en meer technische vormenkennis, ze ontwikkelden hunne kunst volgens de nieuwste Ita-

[p. 84]

liaansche openbaringen, doch de scheppende kracht en de bezielende kunst gingen daardoor verloren; weldra was er geen vermoeden meer van het enthoesiaste, doorvoelde leven en van den machtigen innerlijken levensdrang die naar buiten jaagt. Want leven beteekent een onbeperkten drang naar waarheid en oorspronkelijkheid; leven beteekent van binnen naar buiten werkende kracht; een natuurlijke oprechtheid en een machtig gevoel, spontane wijding en liefde voor alles wat levend naar het leven groeit. Leven veronderstelt zieledrang.

We moeten wachten tot Rubens, om den onverwoestbaren levensgeest opnieuw te zien oplaaien en de ware hergeboorte van het leven in zijn volste ontplooiing te aanschouwen. Onder de stuwende kracht van Rubens en zijn tijdgenooten, - die allen door denzelfden wil bezeten waren om het driftige, joelende, strijdende, onoverwinnelijk leven, daverend over de aarde en door de menschheid, te laten losstormen -, werd de Barok in de Nederlanden ingeluid als de ware hergeboorte van den scheppenden wil van het Vlaamsche schildersras.

Rubens als levenswekker en geniaal bezield kunstenaar bleef zijn gansch leven door 'n heele schaar sterke persoonlijkheden boeien. Vooral Jordaens en Van Dyck waren gansch doordrongen van den Rubeniaanschen levenswil. Van uit de verste gewesten van Nederland schaarden zich leerlingen en meesters rond Rubens; hun kunst getuigt hoe diep de leven-herscheppende geest van den grootmeester der Barokkunst tot in den bloede van gansch de schildergeneratie was doorgedrongen, en hoe hij in zijn greep naar het leven ook hun hart en geest had geraakt. De kunst van den genialen meester trok hen aan omdat uit zijn oeuvre de levensgeestdrift straalde die een natuurlijken dam opwierp tegen de ontzielende invloeden van buiten uit. Door de vormen der Rubeniaansche Barokkunst schokt weer voor het eerst sinds het hoogtepunt der Middeleeuwen, de sterke bezielende kracht van den stijl van den levenswil. Het geestelijk element als schepping van den absoluten geest stormt weer vrij door heel de kunst, zonder beperking vanwege de stoffelijke bestanddeelen van stijl en vorm.

Deze kunst sprak voor het eerst weer tot den algeheelen mensch der Wedergeboorte, om hem te verlossen uit zijn eigen beperking en versletenheid; ze greep naar den mensch, en in den mensch naar de menschheid en in de menschheid naar het leven. Rubens heeft dit zoo sterk gekund, dat hij het burgerlijke, genormaliseerde leven van zijn tijd boven de beperking en boven het louter stoffelijke tot over den dood heeft verheven. Zoo sterk heeft hij het leven onvoorwaardelijk door zijn mensch-zijn laten varen, dat het leven zijn scheppende kracht

[p. 85]

wist aan te wenden om over de stof en den dood te triomfeeren; zoo sterk was hij door den levenswil bezeten dat hij nooit meer zou vermogen, hoe dikwijls hij het ook beproefde, den dood in een lichaam te doen huizen; nooit heeft hij het gekund een dood lichaam te schilderen, zelfs dan nog werd de dood tot leven gedwongen onder de bezetenheid van zijn levenswil.

Dit feit van den tot leven gedwongen dood getuigt dat zijn geniale kunst in haarzelf verlost was van de stof en de loutere vormelijkheid, en recht naar het mysterie van het leven boort. Deze laaiende, geestdriftige opmarsch naar het leven, die doorheen gansch dit oeuvre straalt, en over tijd en ruimte heen bewaard bleef in de harten en de geesten onzer dietsche menschen, is een onverwoestbaar getuigenis van den levenswil onzer allergrootsten die de ziel van ons volk in zich dragen. Dit getuigenis is voor ons zijn grootste en wezenlijkste beteekenis en een onverwoestbare Dietsche erfenis.