Volk. Jaargang 1

[p. 300]

Dirk Vansina: Kantteekeningen bij Urbain van de Voorde's ‘Pakt van Faustus’

Als wij een belangrijk werk van een invloedrijk auteur als van de Voorde ter hand nemen, kunnen wij het beschouwen én als een tijdsverschijnsel, én als een kenschetsend boek voor de geestelijke atmosfeer van het huidige Vlaanderen, én als een document met betrekking tot de evolutie van den schrijver. Onder dit opzicht is het Pakt van Faustus van belang, al heeft de essayist wel minder geëvolueerd dan men meenen zou, en al moet men eerder vaststellen dat, na de verdwazingen van den naoorlog, de tijdgeest zelf tot meer bezonnen inzichten is weergekeerd, zoodat een meer gunstige kunjunktuur tusschen dezen dichter en zijn tijd is ontstaan; zoodat hij ook op een ander dan op zuiver literair gebied, de uitkomsten durft aanvaarden van praemissen die reeds vroeger werden gesteld. Want tot het religieus humanisme dat hij zoo kordaat belijdt, was hij reeds toegetreden toen hij zich als essayschrijver in ‘De Stem’ ontpopte. Het verschijnen van van de Voorde's jongste boek is in zooverre een gebeurtenis, als het een tegenspraak beteekent met de verouderde meeningen die in leidende literaire kringen en rumoerige brusselsche kunstmiddens nog steeds opgeld maken. Het is een typisch tijdsverschijnsel, doordat het de modernste geestesstroomingen op den voet volgt, en in sierlijke taal stellingen uiteenzet die wij reeds van elders hebben leeren kennen. Zooals men weet belijdt van de Voorde niet de katholieke godsdienst. Maar door zijn diep ernstige religieuze natuur; door de platonische adel van zijn gedachtenwereld is hij wel bekwaam menig roomsch liberaliseerend schrijver tot nadenken te stemmen. En in de eerste plaats zij, die hoog oploopen met roomsche ruimheid, maar internationalisme met universalisme verwarren; zij die steeds beducht zijn de literatuur uit haar eigen terrein te laten lokken, wanneer haar wegkwijnen juist in deze isoleering haar oorzaak vindt; zij die in de praktijk nog het ‘kunst om de kunst’ huldigen en hierdoor onbekwaam blijven kunst als kultureel verschijnsel te herkennen. Na wijsgeeren als Prof. de Bruyne en Bierens de Haan, legt nu een volbloed literator als van de Voorde verklaringen af die men, komende van een verschaeveniaan, met de gekste uitroepen zou begroeten. Enkele voorbeelden tot staving. ‘De quaesties van vorm en expressiemiddelen, hoe belangrijk ook, zijn slechts accidenten. Het wezenlijke ligt elders’. (blz. 22) - ...‘maar de beteekenis van een kunstwerk

[p. 301]

staat in rechtstreeksch verband met de persoonlijkheid van den kunstenaar’ (blz. 31) - ‘De kunst is de bemiddelares bij uitmuntendheid van het ziels- gevoels- en geestesleven der menschen’ (blz. 48) - ...‘de onvervangbare expressie der verhouding tusschen mensch en heelal’ (blz. 49) ‘Grondtoon der kunst is de ziel’.

van de Voorde noemt het ‘Kunst om de kunst’ een aestetische ketterij. Hij klaagt de baanbrekende artiesten aan die er toe kwamen ‘louter formeele bestrevingen met het wezen der kunst te verwarren’ (blz. 53) en innovaties van vorm en techniek aan het wezenlijke, aan levensgevoel en zielsinhoud te onderschuiven. Hij schrijft de verschae-veniaansche zin neer: ‘Scheppingsdrang is scheppingsdwang’ (blz. 101). Hij aanvaardt het magisch karakter der kunst (102). Hij verklaart dat slechts de ziel inzicht hebben kan in kunst (106); dat iedere mensch ziel heeft maar dat ze in de meeste menschen ofwel onontwikkeld bleef, ofwel afgestompt en verschrompeld werd (106).

Waar het wezen der kunst duidelijk wordt gedefinieerd, zou men er zich aan verwachten dat een methode van kritiek hieruit wordt afgeleid. De schrijver doet dit niet en verklaart dat de kritiek instemmend of afwijzend zijn zal naar gelang 't voorliggend werk al of niet volmaakt zijn zal. Een criterium om deze volmaaktheid te bepalen geeft hij evenmin.

Indien wij echter akkoord gaan omtrent het wezen der kunst en de vereischte voorwaarden om hare boodschap te kunnen opvangen, moeten wij ook tot overeenstemming kunnen geraken omtrent de eischen aan den kritikus te stellen, en een gedragslijn bij het beoordeelen kunnen bepalen. Vermits het kunstwerk uitstraling der ziel is die slechts door ziel kan worden opgevangen, moet de kritikus in de eerste plaats waarborgen van zielsreceptiviteit geven, zooniet gaat hij over mededeelingen praten die hij maar half, zoo niet geheel verkeerd heeft opgevangen. De eerste en voornaamste taak van den kritikus zal dan wel zijn, te bepalen wat tot de reëele kunst behoort en wat naar het domein van het ambachtelijke moet verwezen worden. Een vlot en boeiend geschreven roman kan uitstekende ontspanningslektuur zijn en, strikt genomen, met kunst niets te stellen hebben, al heeft hij ook stylistische kwaliteiten. Nu staan we echter voor het feit dat bij de overgroote meerderheid der hedendaagsche kunstproducten het gehalte aan kunst zóó gering is, dat ze als kunstwerk moeten afgewezen worden. Waar dit niet opgaat komt de indeeling van Bierens de Haan van pas, en kunnen ze bij de dekoratieve kunst ondergebracht worden. (In mijn essay over Cyriel Verschaeve stelde ik de indeeling rationeele en irrationeele kunst voor). Deze werken kunnen dan naar hun graad van volmaaktheid beoordeeld worden

[p. 302]

door ervaren vaklui. Wat nu echter de werkelijke kunstwerken aangaat, hier is evidente vakkundige volmaaktheid niet het eerste vereischte maar wel de perfekte adekwaatheid van de gebruikte middelen tot het gestelde doel. Shakespeare, Dostoïevsky, Moessorgsky zijn beslist onvolmaakt. Men voert Shakespeare niet meer op zonder coupures; Boris werd door Rimsky aanvaardbaar gemaakt; Dostoïevsky treurt zelf in zijn brieven om de slordigheid, het ongave van zijn werk. Er zijn oud egyptische teksten, waarbij om de afdoende reden van het gebruikte schrift, elke woordkunst uitgesloten bleef, die desondanks tot het allerkostbaarste behooren dat de lyriek weet aan te wijzen. Wat de kritiek in ons land nooit doet, namelijk zich gevoelig toonen voor de zielsuitstraling van het besproken werk, had van de Voorde - indien hij logisch had doorgeredeneerd - noodzakelijk aangestipt. Waar hij het proces maakt van onzen tijd had hij hem ook onder kultuur-geschiedkundig opzicht moeten beschouwen. Het verval der schilderkunst waar hij zoo lang bij stil staat is toch maar een nevenverschijnsel van de moderne kultuurloosheid, die reeds door Dostoïevsky en Nietzsche in al haar omvang werd aangevoeld. Naar de wijze waar zij er op gereageerd hebben, in hun tijd, beginnen nu ook de groote volksmassa's te reageeren. Men redt zich uit een verworden civilisatie door een religieus doordringen van het leven, waarbij het oud geloof tot nieuw leven komt, of door het scheppen van een nieuwen mythos. Hieruit volgt dat heden ten dage de kunst-productie is in te deelen: 1^o in werken die van dezen tijd zijn en, door den aard van dezen tijd zelf, zeer zelden reëele kunstwerken zijn kunnen, en 2^o in kunstwerken van den komenden tijd die, daardoor ook, steeds een kultuurbevorderende beteekenis hebben. Het zou me te ver leiden indien ik hier moest uiteenzetten waarom, naar mijn meening, van de Voorde een vergissing begaat waar hij Permeke als een vertrekpunt aanziet. Het zijn in het domein der plastische kunsten de beeldhouwers: Minne, Mestrovitsch, Bourdelle (de twee eersten vooral); de mexicaansche frescoschilders naast Severini en Tone Kralj die heel en al naar de toekomst gekeerd staan. In elk geval is er geen overeenstemming tusschen het werk van Permeke en de theoretische conclusies van van de Voorde's betoog. Hij geeft, in zijn slotparagraphen, op uitstekende wijze de sacrale taak van den hedendaagschen kunstenaar aan: den hulpeloos geworden menschen den zin der eeuwigheid weer te geven. Een waarachtig kunstenaar doet dit steeds onbewust. De door het mammomisme opgedrongene, door een geblaseerd esthetendom aanvaarde, door een rationalistische kritiek gehuldigde pseudokunstenaar van dezen tijd is een anachronisme geworden.