Volk. Jaargang 1

[p. 234]

Jef Truyts: De dichtersgestalte in dezen tijd: II. - De dienaar

Veelal is het de beklemmende vraag van hem die boeken schrijft of zijn werken gelezen worden, of het publiek met hem dweept. Of nog, als het antwoord op de eerste vraag bevestigend klinkt, of hij school vormt, waardoor jonge menschen zijn stijlprocédé navolgen en in zijn denkvorm trachten door te dringen om daar hun inspiratie te zoeken.

Hoe weinigen daarentegen zijn overtuigd van de dienende taak van den dichter. In dezen tijd van spanning en overspanning zijn er nog zoo weinig die zich kunnen terugtrekken in de stilte van de oprechtheid: die niet hun sterkte zoeken in de slagwoorden van het huidige moment maar vanuit die eenzame verblijfplaats speuren naar den nood van hun volk. Wat heeft het nog belang literatuur te ‘maken’. Voor hen stelt zich de vraag of ze werkelijk iets te zeggen hebben. En als ze zich van hun talent bewust zijn zullen ze dat wel op overtuigenden toon kunnen doen. Hoé ze dat dan doen zullen is niet de voornaamste vraag. In heel onze Dietsche letteren hebben het zooveel met verschillende overtuigingen en opvattingen gedaan. Het voornaamste was dat ze de volksziel aan 't zinderen brachten zoodat het bloed feller klopte en het oog straalde van moed of van eerlijke overgave. Door de liefdetormenten van zuster Hadewych: ‘Hen allen, lieve, die di goet ende quaet doen, wes al eens in werken van hare noet. Minne sal di also machtech maken. Ghef al, want al es dine’. Reeds in het begin van ons proza, in de vloeiende koninklijke taal van deze begenadigde staat het pleidooi van het dienaarschap: ondergaan in liefde ‘Hen allen, lieve, die u goed of kwaad doen, geef hen allen zonder onderscheid wat ze noodig hebben. Liefde zal u daartoe bekwaam maken. Geef alles, want alles is het uwe’ (vert. A. Verwey). De eerste plaats van stilte voor den dichter opdat hij zich vermannen mag is de koningstroon van God, daar kan hij ‘verwinnen (zinen) ellendeghen noet’ (Hadewych). Liefde is aldus de grondslag van de dichtkunst.

Opdat zijn kunst dien koninklijken weg zou opgaan maakt hij zich tot dienaar van zijn Ideaal. Voor den onechten dichter is het Ideaal een beroep waarop hij verder kan vliegen in de demokratische wereld waar alles is gericht op het belang van partij of groep. Zoo wordt hij de dienaar van zichzelf en de verrader van zijn volk. Op twee vleugels moet hij zich bewegen: op de vleugel van ootmoed, en op die van geduld, ze

[p. 235]

voeren hem heen uit alle smarten. Dat de dichter dan wachte totdat alles in hem gerijpt is opdat hij met zijn overtuigend woord tot de menschen kan gaan en hun nood verlichten. Dan kan hij het groote profetenwoord spreken en zeggen: ‘Volk hoort mij. Ik spreek u van uw verleden en uw toekomst. Ik lees de geheimen in uw ziel en zal het ijs breken dat zich rondom uw hart heeft vastgezet. Ik zal u leiden in den tempel van de onthechting die de ingangspoort is naar een schooner leven. Ontbindt uw schoeisel en ontbloot uw hoofd. Want het woord dat ik spreek is niet mijn woord, maar de stem die u de verlossing brengt, en de plaats die gij betreedt mag niet bezoedeld worden met het stof van uw zelfzucht en uw haat en uw vervreemding’. Wellicht duurt het lang eer hij die taal - waarin ieder volksgenoot wordt betrokken - mag verkonden. Hij moet voor zich en voor de gemeenschap het recht bekomen om onder deze zegevierende banier op te trekken.

Wie een katedraal wil bouwen moet eerst de steenen aanbrengen en het bouwplan ontwerpen. Hoe zal echter deze tempel ooit de hoogte ingaan en getuigen van het geloof van den bouwer als deze niet bezield was door een onoverwinnelijke kracht. Dit gebouw wordt dan een getuigenis van zijn geloof en laat zien onder welken dwang het is ontstaan: zijn geloof te uiten in een jubileerenden worp naar de hoogte. In de woning van den dichter, de eenzame, wordt het onzekere sterk, het kleine wordt groot, het onevenwichtige gezalfd met den balsem van de loutering. Nog wacht hij tot zijn uur slaat. En als het uur komt dan schrijdt hij te midden van de menigte, hij, de onbekende, en zingt zijn lied. Wordt hij gehoord? Hij weet het niet. Maar hierin is hij overtuigd, dat zijn woord waar is, en dat geeft hem kracht. En als hij 's avonds, na de vermoeiende dagtaak, wellicht met een snik zijn woonplaats betreedt, dan weet hij dat het brood gebroken is, maar dat er zoo weinigen zijn die behoefte gevoelen het te nemen.

En in den nacht denkt hij aan de groote gemeenschap der dienende broeders waarin hij is opgenomen. Nu vooral denkt hij aan het woord ‘Zoek de zonkant, kind’ (Paul Verbruggen) en verafschuwt de stoicijnsche levenshouding: ‘De wereld is zoo droef, laat ons twee oogen sluiten’. (R. Minne) Is het waar dat de literatuur niet buiten het leven staat, dan heeft de dichter zich om deze vraag te bekommeren: of hij door zijn woord zijn volk dient.

Maar de goedwilligen die luisteren naar hun eigen diepte, waar ze weerklank hooren van de volksziel, zitten als eenzamen te midden van het menschengewoel. Ze volgen de lust van de menschen niet in opdat zij hen zouden behagen, maar gaan hun eigen gang, zonder wrevel en

[p. 236]

dulden geen dwang. Ze weten dat hun uur komen zal, doch het is er hun niet om te doen dit moment te vervroegen. Ze weten het zoo goed dat ‘de tijd zal komen, dat het (Dietsche) Volk naar datgene verlangen zal, wat zijn ziel alleen verzadigen kan. Dan zullen de dichters van de stilte opstijgen uit hun eenzaamheid, zooals de strenge dennen opstijgen uit de wouden, in dewelke de bladeren vallen. En er zal weder ruimte zijn voor het onvergankelijkste, dat een Volk voortbrengen kan: voor de boeken, van dewelke men niet weet, of de profeten ze geschreven hebben of de kinderen, wier titels en banden stil zijn, zooals de vrouwen die grijze kleederen dragen, maar uit wier woorden de liefde opglanst, van dewelke gezegd is geworden, dat ze nooit vergaat’. (Ernst Wiechert) Er zijn er die mee het leed van de anderen dragen, en met den blik van hun klare, reine oogen de pijn verzachten. Ze breken het brood op de tafelen van de schamelen van geest en geven hen vertrouwen in de toekomst. Hun handen verwarmen bij de aanraking en telkens geven ze van hun hartewarmte weg voor hun broeders in nood. Hun woorden zijn mild en verstaanbaar voor allen die van goeden wil zijn. En de verstokten buigen het hoofd en aan de wankelenden geven ze hun schouder als stut en steun. Zij weten dat ze hun aandeel hebben aan den bouw van het groote Dietsche tehuis ‘niemand ziet ze, en toch dragen zij het Huis’ (Wies Moens: Celbrieven VI). Ze kennen de kleuren van het land en de geheimen van de taal die het volk gebruikt. Die taal schittert als de blauwe stroomen door de Dietsche contreien, golft zwaar als de opengereten vette poldergrond, of bibbert fijn als de glinsterende vennen onder Gods zon. Daar leeft hun ziel, daar hebben zij het anker van hun levensvreugde en -nood uitgeworpen. En doen als de stoere zeevisschers: geen onnoodige woorden spreken. Ze kennen de Liefde, maar schreeuwen niet van Menschdom en Broederlijkheid en Vrijheid. Ze kennen den Nood omdat ze hem aan zichzelf of aan anderen beleefden maar zwijgen van Rechtvaardigheid en Gelijkheid. De zeilen van hun zeggingskracht staan enkel bol voor de groote winden der eeuwigheid waar het groote schip, dat hun volk is, naartoe stevent. Ver boven den haat van schrijvende kwakzalvers staat hun medevoelen. Ze zoeken geen aanzien, noch roem, noch eer. Maar een glanzende getuigenis willen ze geven van de grootheid van hun volk.

Er zijn er - en weer zijn ze niet door de harde school van het dienaarschap gegaan - die schroomvallig het verlossende, koene woord verzwijgen. Niet uit onbegrip of kwaadwilligheid, maar omdat ze zich schuchter achter hun geveinsde onmacht willen verbergen. Zij zijn te laf om tegen hun broeders de waarschuwende hand op te heffen. Hun

[p. 237]

werk is koud en wordt niet begrepen dan door de kleinen, de engen van geest. Op het eerste blad van hun boeken moest een Januskop gedrukt staan, want als ze spreken zijn ze vurig voor hen die langs den bergweg naar de glanzende zon toe gaan, en met geveinsde verachting werpen ze een korst brood naar de grauwe, joelende menigte. En niemand kan twee heeren dienen zegt het heilige woord. De eerste woont in een groot paleis waar altijd feest gevierd wordt en waar de muziek nooit zwijgt en het gejubel niet ophoudt. Dat is het paleis van de ‘volksgunst’ en de bewoner zelf is een machtig man. Immerdoor komen er vereerders over dikke tapijten tot hem: ze zijn gekleed met zwierige mantels in purper. Zij branden wierook voor hun meester en zingen zijn lof in vleiende woorden gedragen op een heerlijk rhythme. In zijn hand draagt hij een kleurigen waaier, waarop, aan den kant van zijn aanbidders deze woorden te lezen staan: ‘Uw geest regeert de wereld’. Deze spreuk streelt hun oog en op hun bacchanaliën hebben ze er eindelooze variaties op gedicht en geschreven, zoodat ze het nu zelf gelooven. En ze stemmen voor elkaar en maken alzoo uit wie de grootste is onder hen, en buiten hen bestaat er niemand van waarde.

Buiten, ver van het stadsgewoel staat een eenvoudig landhuis. Het heeft als kenspreuk boven de deur ‘De goede hoop’. En werkelijk heeft het zijn naam nog nooit oneer aangedaan. De bewoner is een zwijgzaam, vriendelijk man met groote droomoogen, alsof hij in de verte iets zoekt waar hij heel zijn leven naar verlangd heeft. Als hij voorbij de menschen gaat is het een rijzige, lichtende gestalte, en zijn kalme weldoordachte woorden getuigen van zijn zekerheid en goedheid. In ‘De goede hoop’ komen veel bezoekers. Soms zijn het lawaaierige, jonge mannen uit de stad met groote, zwarte hoeden, en flapperende dassen. Dan zit de stille bewoner daar onbewogen in de stemmige binnenkamer en laat hen vertellen van hun toekomende successen en den roem die hun te wachten staat. Dan vertelt hij zijn eigen naamlooze geschiedenis: hoe hij het geluk zocht in feestroes en openbare viering; hoe hij de massa won door groote tooverwoorden, maar hoe hij daardoor zijn eigen kracht verloor. En later zitten ze op de bank voor het woonhuis, en de klinkende uitroepen van de jonge mannen zijn verstomd, en ze turen nadenkend op een groepje spelende kinderen. En dan vervolgt de stille man zijn ingetogen verhaal, hoe hij hier leefde op het land. Hoe het lied van de vogelen hem verblijdde, en de verscheiden taal van de dieren; hoe hij den gang van de aarde heeft nagespeurd, de bloei van de bloemen en de overweldigende pracht van de bloesems; hoe de tweelingbroeders, dag en nacht, hem veel veropenbaarden door zon en maan en sterren; hoe hij luisterde

[p. 238]

naar het verhaal van het weer, van de nevels, en de wolken en de sneeuw; hoe hij het leven van de menschen naging en hun feesten en droefheden meevoelde; hoe hij over alles Gods adem zag neerstrijken; hoe hij door dit alles zijn volk en zijn land zoo lief heeft gekregen dat hij nu gelukkig is.

Na een korten groet gaan de jonge mannen terug naar de stad, zonder rumoer, ze denken nog aan het verhaal van hun ouden vriend. Voor hem begint nu de wake te midden van zijn trouwe vrienden, de boeken. Er zijn er die hij zelf geschreven heeft, waarin hij heel zijn overtuiging uitzong. Voor hem staan twee citaten die hij voortdurend kan herlezen:

Gij bad op eenen berg alleen (G. Gezelle)

en

Ik heb mijzelf der weelde ontwrongen
om vrijste vrijheid; weinig hechtend
Aan wat ook de armsten noodzaak vinden:
een vaste en veilig dak.
Toen ik zingen moest heb ik gezongen
gelijk de leeuwerik, klimmend, vechtend,
in brand en zon en gezwiep van winden
nooit rustig zoet, nooit op een groenen tak. (R. De Clercq)

Daar komen ook de bewusten van deze dienende broederschap. Zij hebben niet veel woorden noodig om over hun bekommemissen te spreken. Allen weten ze die zoo goed van mekaar, ook elkanders gebreken. Maar het veroorzaakt geen hartepijn als iemand hun daarop wijst. En de stille man is bij deze gelegenheid weer de zegsman van de mildheid: ‘Gij woont in rustige huizen, zelfs als ze te midden van het stadsgewoel gelegen zijn. Daar kunt ge zielswonden heelen als ge het passende woord vindt. Dat woord leeft in uw beste ik. Luistert er naar in de stilte, en houdt uw hart vroom opdat ook de menschen die het kind nog in zich meedragen u ook kunnen begrijpen’. En hij zegt nog na een lange pauze: ‘De Liefde tot de Dietsche gemeenschap vraagt dat gij de eerste dienaar van die gemeenschap wordt, opdat gij er ook de volwaardigste woordvoerder van zoudt zijn. Die gemeenschap leeft door de eeuwen, en het zijn de dichters die ze aaneensnoeren. Als gij niet voor de gemeenschap spreekt, dan doet gij het voor uw hoogmoed, en uw woord klinkt valsch. Gij moet mee de sterke krachten van uwe gemeenschap voeden, zoodat allen het zien kunnen welke lichtende baan gij bewandelde. Daarom is de schaduw een kwaad en gij zelf moet leven in het licht’.