Volk. Jaargang 1

[p. 143]

Jef Truyts: De dichtersgestalte in dezen tijd: I - De ziener

Het hart van den mensch is een boek met zeven sloten. Daarin staan geschreven zijn verlangens en zijn kommer, zijn vreugde, en lijden, en liefde. Dat hart is de schatkamer van den eeuwigheidsdrang van het schepsel, de verzamelplaats van hoogere gevoelens die - met inbegrip van het verstand: zijn scheppenden geest - zijn leven beheerschen.

Zoo heeft een volk, een gemeenschap, een hart dat klopt, en juicht en jubelt bij verheugende omstandigheden, of dat onstuimig jaagt bij ongunstige aangelegenheden. Grootheid of verval. In het volksbestaan leeft een altijddurende wisselwerking van hoog en laag, die het geestelijk aangezicht van dat volk uitstraalt. Als wij verder zullen zien dat een deel van de dichterstaak bestaat in de geestelijke opruiming van alle vernederende en lage uitingen en hartstochten, in het ronddragen van een sterk geloof in en een groote liefde tot de menschen - in de eerste plaats die rondom hen - dan wordt het van zelfsprekend dat het enkel gegeven is aan diegenen, wier vingeren gereinigd zijn van de besmettende plaag der volksvervreemding, die sloten los te maken om te lezen welke geheimzinnige teekens in dat menschenhart geschreven staan. Geheimzinnig voor hem die niet vertrouwd is met de volksziel die daar leeft en worstelt, klaar, open en stralend, of duidelijk, zwaar en droef voor hem die ingewijd is in het wel en wee van zijn menschen. Dichtkunst is het weergeven in mooiere vormen van zijn eigen aandoeningen en zielsbewegingen, zoodat anderen eveneens door lezing of door toehooren deze indrukken ondergaan. En onmiddellijk sluit dit natuurlijk in dat de dichter, door zijn uitdrukkingsmogelijkheden en door den gedachtengang zijn gehoor moet kunnen beinvloeden. Zijn gehoor lijkt wel het juiste woord. Want ook bij de lezing komt er leven in den klankbodem van het geestelijk oor dat speurt, en er ontstaat een diepe, wonderlijke sfeer, waarin al de wanklanken worden opgelost, en het hart erkent dat het in zijn eenzaamheid iemand heeft gekregen die meevoelt en dieper en hooger gaat dan gewone stervelingen. In die wondere atmosfeer weerklinkt de tooverformule waardoor een groote vreugde opkomt omdat twee gelijkvoelenden elkaar gevonden hebben. Hoe meer de dichter de volmaaktheid benadert, hoe grooter zijn invloedssfeer zal zijn. Dat begint met zijn eigen tijd waarin hij werkt en leeft, omdat hij daar, in zijn midden, het aanknoopingspunt vindt om het

[p. 144]

verleden naar zich toe te halen en in zijn breedvoelend hart en diepdoorvorschenden geest verleden en toekomst in elkaar te strengelen. Wat wij dus verlangen is: dat in het werk van den dichter een wereldbeeld en een levenbeschouwing naar voor komt die wij als de onze kunnen aanvaarden.

Het is de dichter die een hechten band smeedt rondom de eeuwen en een trouw beeld ervan bewaart in zijn werk. Door zijn woord wordt alles weer levend wat in de geschiedenisboeken met doode letters opgeschreven staat. En wij weten het allen: het is de geest die levend maakt. De geest waait waar hij wil, maar bij zijn aanraking staat er iemand op die het geniale woord zal spreken, omdat hij daartoe gedwongen wordt. Meer dan de andere stervelingen is de dichter begaafd met buitengewone vermogens om het leven in en om hem waar te nemen. Dit is het groote geheim van het genie. Niet de wetenschap, en ook niet de technische vaardigheid doen de schaal overhellen. Zooniet waren de rederijkers mee van onze grootste dichters geweest, terwijl niemand dit zal durven beweren. Universeele ontwikkeling wordt vereischt en dit zoo breed mogelijk. Maar de grootheid van den dichter begint pas op het oogenblik dat hij achterhaalt wat er achter deze ‘doode letters’ verborgen zit en dit op een min of meer onstoffelijke manier zal weergeven. Nu neemt hij niet meer waar voor zichzelf, hij ziet niet meer met zijn menschelijk oog, maar hij spreekt voor velen - ook als hij ten onrechte miskend wordt, wat heel dikwijls zal gebeuren - en zijn woorden gaan niet verloren al kunnen zij voor langen tijd begraven en veracht worden.

Onder den glans van de scheppingskracht voelt men nog den warmen harteklop die de voedingsader uitmaakt, waarmee de dichter met zijn volk verbonden was. Laat ons nog even stilstaan bij wat wij daareven noemden: het geheim van den dichter. Iemand die systematisch op onze overtuiging werkt, onze daden onmiddellijk tracht te beinvloeden m.a.w. aan dorre didactiek doet, wordt nooit als een echt dichter aanzien. Reeds aan de poort van onze Dietsche letteren zocht Jacob van Maerlant verlossing uit die didactiek door zijn hoogerstaande strophische gedichten. Wat een hevigheid en diepe ontroering spreekt er niet uit deze striemende woorden. Al is dit gedicht nog in zekere mate moraliseerend, de diep-menschelijke toon klinkt onvervalscht:

Kersten man, wats di gheschiet?
Slaepster? hoe ne dienst u niet
Jhesum Christum dinen Here?

[p. 145]

Hiermee wordt ook een eerste vereischte om dichter te zijn, uitgesproken: de innerlijke bewogenheid, Gansch de menschelijke kennis vermag het niet een Kunstwerk te maken. Daar is voor noodig dat de eigen diepe zielsontroering van den dichter ook die geheime snaar bij anderen aan het trillen brengt. Hoe dieper hij schouwde in de wezenheid van de menschenziel en van de volksziel hoe krachtiger hij op anderen kan inwerken.

Een tweede voorwaarde is het samentrekken van alle geestelijke vermogens op één punt: dit is de stof, het onderwerp dat hij beschouwt. De eerste contactname veronderstelt dus wel kennis, wetenschap. Maar het spel van spanning en ontspanning, het bewegen van licht en duister zijn subjectieve scheppende elementen die niet door kennis worden bepaald. Zij worden wél bepaald door het intuïtief aanvoelen van den dichter, door de geestelijke ‘voelhorens’ waardoor hij voortdurend met de buitenwereld in verbinding staat. Wanneer deze samentrekking van de geestelijke vermogens niet gebeurt, staat de fantasie op hol en de dichter brengt het niet verder dan tot fladderende-vlinder-kunst of tot bombastische woordopeenstapeling. Ook kan hij niet verhinderen dat hij leugenkunst voortbrengt en suft in plaats van zijn volk voor te gaan met stralende oogen die gulzig hunkeren naar het zonnelicht opdat zij voor zijn medemenschen licht en warmte zouden brengen.

In alle eeuwen waren er dichters, wier werk alleen met een schijnglans omgeven, en wier woorden met leugens doorweven was. Zij schreven wel uit hun tijd en veelal ook uit zichzelf, maar zij schreven niet onder dien ophitsenden drang door dewelke een echt dichter altijd beheerscht wordt. Denk even terug aan de rederijkers. Door de eeuwen hebben zich velen tot dichter aangesteld, weinigen echter waren het ‘door de gratie Gods’. Daartoe waren zij te leeg of te zelfzuchtig of te verwaand. Zij hebben zich met al de scherpte van hun geest niet ondergedompeld in het groote meer van wel en wee van hun volk en vlinderden in de ijle ruimte zoodat bij hun dood niemand hen vergeten kon, omdat geen enkel mensch hun bestaan vermoed had. Hun woorden waren gekleurde vazen zonder inhoud en hun persoonlijkheid bestond reeds lang niet meer omdat zij haar aan hun kleurlooze, neutrale kunst opgeofferd hadden. En dat is juist wat wij aan den dichter vragen: dat hij te midden van het leven staan zal zonder er voor te zwichten; dat hij het beeld van den tijd zou uitbeitelen op een onvergankelijke wijze; niet het beeld van een minuut, maar van den tijd die een eindelooze ketting is met vele schakels, of een groote stroom waarvan het water

[p. 146]

altijd vloeit, helder en klaar en eindeloos voortgestuwd door de breede deining van ebbe en vloed.

De dichter is ziener voor de menschheid en voor zijn volk. De diepste innerlijke ervaring is zijn inleven en voorvoelen van de door God vastgestelde bestemming van zijn volk die zich voltrekt onder de wereldbeschikking die God vanaf het begin had voorzien. De grootheid van den dichter kan men nagaan door te zien of hij werkelijk voor zijn volk een wegwijzer is en zijn tijd beheerscht. In de verschillende omstandigheden van het volksbestaan die door de meest uiteenloopende factoren, zooals godsdienstige, sociaal-economische en politieke, kunnen bepaald worden, ligt het lot van een volk opgesloten. Als de dichter werkelijk een bode is van nieuw en groot leven, dan zal hij zich ook intuitief aan deze omstandigheden aanpassen, maar nooit onder hun druk bezwijken. In een periode van cultureelen bloei treedt de dichter naar voren omdat hij weet dat hij dan gehoord en begrepen wordt. De periode van liberalisme en marxisme die nu met den doodsreutel haar laatste krachten uitwerkt, heeft de dichtkunst van het volksleven afgesneden en in een ivoren toren gesloten, of, aan den anderen kant de materie op den altaarsteen geplaatst, zoodat er voor de vreugde, die de menschen naar God voert, geen plaats meer was. Het eene streven bracht een gruwelijke miskenning mee van al wat niet tot het superieure ‘Ik’ behoorde; het andere doodde alle geluk en bracht lage uitspattingen en genot. En nochtans alle menschen zoeken het geluk, al ging dit zoeken dikwijls een verkeerden weg op. Het proletariaat, onder de leiding van zijn ontwortelde aanvoerders, zou aan die periode haar laatsten glans ontrooven. Groote woorden en holle leuzen waren niet uit den mond en de poëzie ging den moeizamen weg van de ballingschap. Zij leefde in enkelen stil en diep ingesloten voort, en verdween uit het leven van het volk. In de plaats van het waarachtige dichterschap te waardeeren gaf het volk zijn gunst aan de parasieten van de kunst, de retoriekers, de goochelaars met het woord die de domme kudde vleien om haar daarna te vertrappen en van zich weg te schoppen. Waar deze bende den scepter zwaaide ging echte kunst dood, en stierf ook het volksleven een roemloozen dood.

Wij kunnen het leven van een volk vergelijken met een lange ketting. Niet alle schakels zijn eender alhoewel uit hetzelfde ijzer gesmeed. En in dezen wentelgang van het volksbestaan zijn begrepen: het verlangen naar betere tijden en de zekerheid van verworven grootheid; de bekommernis om het eigen wezen te bewaren en zelfverzekerde fierheid van het te hebben veroverd. Spanning en ontspanning, op en neer als

[p. 147]

de baren van de zee die nooit stilstaan, maar altijd hevig, schoon en zelfbewust. Die elementen voeren de menschen naar een hoogere Orde, van waaruit zij alles kunnen overzien zoodat zij zich van hun verantwoordelijkheid in den tijd bewust worden. Naast de politieke leiders, die als taak hebben het concreet uitbouwen van hun inzichten en den tijd aldus een meer tastbare gestalte geven, is de dichter degene die het best die verantwoordelijkheid aanvoelt. Daarom gebeurt het dat hij, meer dan de politieke leider, omdat deze noodgedwongen vooruit moet treden, - zich terugtrekt in de stilte, daar niemand de gaven aanneemt die hij met geopende handen het volk aanbiedt. Maar in de stilte kon hij zich voorbereiden, kan hij luisteren naar de stem van God die hem verplicht te zeggen wat in deze tijd voor zijn volk noodzakelijk is. Daarvoor kan de donkere tijd waarin de dichter veracht wordt nochtans heel vruchtbaar zijn. Want elk zaadje dat hij uitstrooit draagt de kiemen van nieuw leven, en altijd sterft het zaad eerst, vooraleer het terug opschiet. Maar als de zomer komt groeit het naar den hemel toe, en zingt zijn hymne voor al degenen die de diepere beteekenis van zijn wasdom begrijpen.

Zoo krijgt hij zijn zienersgaven van hoogerhand, en het veel gebruikt gezegde: ‘Poeta nascitur’ wordt heel begrijpelijk. Zij heeft geen andere beteekenis dan deze: dat de dichter moet zijn wat de diamant is voor het licht, een lichtverzamelaar en een lichtverspreider. Maar als iemand krachtens zijn intuitief aanvoelen van de nooden van zijn tijd zich opwerpt tot leider in dit domein, niet heelemaal doorstraald is van licht, en als het wederuitstralen op de anderen van het opgeslorpte licht voor hem niet alles, maar volstrekt alles beteekent, dan heeft zijn dichterschap geen waarde, en zijn persoonlijkheid is niets anders dan een mooi uitgedoschte stroopop. Wie niet vol licht is, hoe zal die de anderen verlichten? Wie niet de warme gloed in zich ronddraagt, hoe zal hij kunnen bewerken dat de anderen zich aan hem verwarmen? Wie niet verhard is tegen den moeilijken kamp, hoe zal hij bewerken dat de zwakken bij hem sterkte zoeken? Wie er alleen maar op uit is om te schitteren en te glanzen, hoe zal hij worden tot steen der wijzen voor hen, die niet slechts halve maar heele dwazen zijn, voor de sjofelen en de zoekers naar waarheid?

Hebt gij aandachtig onze nota binnenin den omslag (blz. 2) gelezen? Hebt gij al iets gedaan voor ons?