Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 63

[p. 44]

Theater

Erasmusprijs 2014 voor Frie Leysen

(© Ilja Höpping)

Wijlen Jan Hoet en Gerard Mortier, Guy Joosten, Luc Perceval, Catherine De Zegher en Dieter Roelstraet hebben met elkaar gemeen dat ze grote en prestigieuze operahuizen, kunstenfestivals, theaters en musea in het buitenland leidden en grote producties opzetten of regisseerden. Zo droegen ze elk op hun manier bij tot het cultureel onderricht van Europa.

Eminente kunstenaars van Vlaamse afkomst maken furore in de internationale circuits en worden in één adem genoemd met de trendsetters, de schoolmakers en de vernieuwers. Het is leuk vast te stellen dat we meetellen en gegeerd zijn in de wereld van de kunsten.

Erasmiaanse waarden

Onlangs verwierf één van onze Vlaamse curatoren de prestigieuze Erasmusprijs. De Stichting Praemium Erasmianum looft die prijs sinds 1958 jaarlijks uit aan een persoon of een instelling die een buitengewone bijdrage levert aan de Europese culturele, sociale en wetenschappelijke wereld. Onder meer Charles Chaplin, Ingmar Bergman en Maurice Béjart kregen hem. Vóór 2014 sleepten slechts twee Belgen de prijs in de wacht: de theoloog Edward Schillebeeckx en de filmhistoricus Jacques Ledoux. En nu, in 2014, wordt de prijs toegekend aan Frie Leysen (1950). De jury motiveert haar bekroning door de Vlaamse festivaldirecteur ‘een onverschrokken voorvechter van de podiumkunsten’ te noemen ‘die in belangrijke mate bijdraagt tot de permanente vernieuwing in het internationale theater’. ‘Frie Leysen zoekt steeds nieuwe generaties kunstenaars en nieuwe theatervormen en zet zich ervoor in om niet-westerse theaterproducties in Europa een podium te geven. Met haar internationale oriëntatie, fundamentele nieuwsgierigheid en kritische houding is zij een toonbeeld van de Erasmiaanse waarden die de Stichting graag uitdraagt’, besluit de jury haar laudatio. Wie Leysens parcours kent, weet dat dit geen ijdele woorden zijn.

Bewondering door verwondering

Frie Leysen speurt haar hele actieve leven in de kunstensector al naar onbekend maar fascinerend talent, eigengereide en eigenzinnige the

[p. 45]

atermakers die op welke manier dan ook het publiek kunnen verrassen, boeien en ontroeren. Bewondering door verwondering. Dat deed ze al als directeur van het Antwerps Kunstencentrum (eigenlijk de Internationale Kunstcampus) deSingel, dat ze tussen 1980 en 1991 internationale naam en faam bezorgde met een eigenzinnige programmatie. Zo kreeg ze in 1991 de Arkprijs van het Vrije Woord voor 10 jaar deSingel. Later, van 1994 tot 2004, was ze samen met Guido Minne toonaangevend als stichtend directeur van het Brusselse Kunstenfestivaldesarts. In 1998 bijvoorbeeld stelde ze daar 28 (inter)nationale acts voor, onder wie Jorge Léon, Ritsaert Ten Cate, William Kentridge en Trisha Brown. In 2000 verbaasde onder meer Forced Entertainment van Tim Etchells in de Brigittinenkerk menig theaterliefhebber.

‘In ons empirische denken is alles wat niet meetbaar en niet rationeel beschrijfbaar is, futiel en irrelevant. Daarom is de kunst er zo nodig.’

Ook buiten onze grenzen bouwde Frie Leysen haar artistieke (en maatschappelijke) aspiraties verder uit. Meeting Points was een multicultureel kunstenfestival waarmee ze in 2007 een tiental Arabische steden begeesterde. In 2010 werd Leysen programmadirecteur van het festival Theater der Welt in Mülheim en in 2012 artistiek directeur van het Foreign Affairs Festival van de Berliner Festspiele. Daar haalde intendant Markus Hinterhäuser van de Wiener Festwochen haar weg om in zijn festival van 2014 tot 2016 de theaterprogrammatie vorm en inhoud te geven. Ondertussen programmeert Leysen in Nederland Ervaar Daar Hier Theater, waarin ze (vooral) niet-westerse voorstellingen introduceert en integreert. De wereld haar (t)huis dus.

Tunnelzicht

Misschien ligt daar ook wel de essentie van wat Leysen wil realiseren en tonen. Ze wenst mensen van overal te confronteren met andere culturen, andere werelden, andere zienswijzen, andere denkpatronen. Om hen aldus te doen beseffen en vooral te doen aanvaarden dat andere mensen van andere delen van deze wereld andere zienswijzen en denkwerelden hebben, anders naar de dingen kijken, anders over de dingen denken dan wij. Bij Theater der Welt probeerde ze het publiek te laten begrijpen hoe ‘anders’ iemand uit een ander deel van de wereld ‘hetzelfde’ ziet. Dat ze daar maar in beperkte mate in slaagt, weet Leysen zelf ook wel, maar dat neemt niet weg dat ze het belangrijk vindt om kijkers en deelnemers te doen inzien dat wat ze zelf zien niet identiek is aan wat iemand anders ziet. Dat de eigen blik dus zijn beperkingen heeft.

Het klinkt een beetje fenomenologisch, maar misschien is dat ook wel de essentie van de esthetische ervaring. Westerlingen zijn traditioneel op zichzelf gericht. Wat zij niet begrijpen, of waaraan ze geen plek kunnen geven, beantwoordt niet aan hun westerse esthetische normen en opvattingen, bestaat niet of negeren ze gewoon als triviaal. Terwijl het pas interessant wordt wanneer de kijker een wereld achter die tastbare ‘werkelijkheid’ wil zien en gelooft dat iets wat hij niet snapt of vat er wel degelijk is en voor anderen, elders, perfect waarneembaar en genietbaar is. Vandaar dat Leysen steeds op de confrontatie uit is. Een Brussels kunstenfestival over de taalgrenzen heen, dat die taalgrens zelfs compleet negeert. Een kunstenfestival in Berlijn met een Oost-Berlijns luik dat de oude sociaal-politieke en culturele verschillen en geschillen uitvlakt en opheft. Arabische theatermakers in een Vlaamse schouwburg. Russen in een oude kapel. Door die confrontatie wil Leysen de mens een breder blikveld aanreiken omdat ze ervan overtuigd is - en de geschiedenis geeft haar overschot van gelijk - dat tunnelzicht tot bekrompenheid leidt die op haar beurt tot angst voor het onbekende voert en dat is, zo weten wij inmiddels, een gevaarlijke politieke hefboom. Dan gaan we al te gemakkelijk simplificeren en in hokjes denken. Kunst kan dat verhelpen. Kunst kan wat rationeel complex lijkt, intuïtief interessant en toegankelijk maken. Als je de dingen anders bekijkt, dan verdwijnt de angst voor dat onbekende en daarmee dus ook de dreiging.

Lokale context

In zowat al de festivals die ze organiseerde, confronteerde Frie Leysen de toeschouwer met hedendaagse kunst van (ver) buiten onze westerse wereld en onze westerse opvattingen. Kunstenaars van Kiev of Damascus maken even kwalitatief werk als hun Europese en Amerikaanse ‘collegakunstenaars’, en dat moet een goed festival volgens Leysen laten zien. Het heeft in die optiek dan ook geen enkele zin om de wereld af te reizen op zoek naar de lokale Jan De Cock, Wim Delvoye of Jan Fabre. Het is Leysen vooral om de lokale context te doen. Die is belangrijk voor de thematiek, de esthetiek, de problematiek van die kunstwerken en die lokale context is niet altijd ‘gesynchroniseerd’ met ons esthetisch kader. Er is, kortom, veel sociaal engagement in de curator Leysen aanwezig, maar dat verhindert haar niet om de schoonheid als absolute waarde an sich te koesteren. De kunst om de kunst dus. In ons empirische denken is alles wat niet meetbaar en niet rationeel beschrijfbaar is, futiel en irrelevant. Daarom is de kunst er zo nodig om luchtgaten te prikken in die dikke, verstikkende donsdekens van zelfgenoegzaamheid, om zuurstof aan te boren.

Wegens haar visie en kritische ingesteldheid heeft Leysen inmiddels een goed gevulde prijzenkast bij elkaar gesprokkeld. Naast de Arkprijs van het Vrije Woord verwierf ze ook nog de Prijs voor Algemene Culturele Verdienste (2003) van de Vlaamse Gemeenschap, een eredoctoraat aan de Vrije Universiteit Brussel (2007), en de titels van barones in België en van Chevalier des Arts et des Lettres in Frankrijk. De Erasmusprijs die haar dit najaar wordt uitgereikt, vormt de voorlopige kroon op haar werk.

# Stefan Vancraeynest