Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 552]

Op zoek naar een nieuwe relatie tussen kunst en economie
Van mecenaat naar partnerschap
Emmanuel Van Lierde

Constructies Espeel is een buitenbeentje in dit themanummer. Het bedrijf wenste geen kunstcollectie aan te leggen, maar zocht naar een andere interactie tussen industrie en kunst waarbij de kunstenaar een ondernemer wordt en de werknemers van het bedrijf kunstenaars worden.

De passie voor kunst dook bij Julie Vandenbroucke al vroeg op. ‘Ik kwam uit een arbeidersgezin waar kunst geen plaats had. Toch werd ik erdoor aangetrokken. Ik knipte uit de Zondagsvriend en Ons land artikels over kunst uit. Mappen vol krantenknipsels verzamelde ik die ik bewaar als een relikwie. Bij kennissen ontdekte ik Openbaar Kunstbezit en ik vroeg mijn moeder de oren van het hoofd om daarop een abonnement te nemen. De interesse voor kunst zat er diep in’, vertelt Julie.

◀ De installatie Impromptu van Honoré d'O bij een bezoek aan Constructies Espeel tijdens de productie van de motor voor Waailicht, een draaiende verlichtingspaal op de rotonde Heidelberg in Zedelgem.
[© Lannoo]

▶ Proefopstelling bij Constructies Espeel van de Maanfontein van Tjok Dessauvage & Philippe Bouttens in 1994. [© Lannoo]

Ondernemende passie en passioneel ondernemen

Pas eind de jaren tachtig ging ze bijscholen over kunst en bezocht met haar man Michel Espeel vernissages. Ze kochten al eens een kunstwerk en zo groeide een fraaie collectie moderne kunst. Toch was het hen niet te doen om het bezit. Julie is geen verzamelaarster. Ze laat zich door kunst meeslepen en gaat er helemaal in op. Michel daarentegen blijft wie hij is: een bedrijfsleider. Tegenover de avances van kunst behoudt hij een zakelijke afstand. Kunst werd daardoor niet het uithangbord van zijn bedrijf. Kunst is voor Espeel geen decor, maar de bron van verandering: ze zet iets in beweging.

De bedrijfs- en de kunstwereld vinden elkaar meestal door vormen van mecenaat. Niet zo bij Constructies Espeel. Daar kwam veeleer toevallig en spontaan een echte samenwerking met kunstenaars tot stand. In 1989 leerden Michel en Julie in een galerie in Aalst de toen nog jonge en relatief onbekende kunstenaar Paul Gees kennen. De beeldhouwer zat boordevol ideeën, maar had niet altijd de technische expertise of de financiële middelen om sculpturen op grote schaal te realiseren. Gees klaagde zijn nood bij Julie, Julie bij haar man en die nodigde Gees uit in zijn bedrijf.

Zo ging de bal aan het rollen. Michel stelde hem voor een van zijn ontwerpen in zijn atelier te realiseren met enkele arbeiders. Die samenwerking bleek voor Gees al vlug de springplank naar nationale en internationale erkenning. Het gerucht van de samenwerking tussen Espeel en Gees verspreidde zich en andere kunstenaars vonden hun weg naar Constructies Espeel: naast Gees kwamen Leo Copers, Martine

[p. 553]

Platteau, Hans De Pelsmacker, Honoré d'O, Tjok Dessauvage en Tine Vindevogel over de vloer.

Het draait niet om geld

Administratief werden die kunstenaars als klanten behandeld. Het bedrijf maakte hun projecten mogelijk, maar trad niet op als sponsor. Er werden afspraken op maat gemaakt, maar niets werd zomaar gratis gegeven. ‘Een goede ondernemer houdt het midden tussen de mens en de cijfers. We storten niet zomaar geld in een bodemloze put, maar beginnende kunstenaars hebben vaak niet de technische of de financiële middelen. Wij hielpen hun ideeën realiseren en dat opende vaak nieuwe deuren. Dat gaf ons de kans achteraf een deel van de investering te recupereren. We doen niet aan mecenaat, maar gaan voor een partnerschap. Dat is een wereld van verschil’, zegt Michel. ‘We weigerden resoluut dat kunstenaars ons betaalden met een kunstwerk. Na jaren zagen we dat daardoor een andere dynamiek in ons bedrijf ontstond. We spraken ons niet uit of een werk mooi was of niet. Als bedrijf dachten we niet esthetisch, maar technisch. Uit de ontmoeting en het gesprek met de kunstenaar borrelden ideeën op en die trachten we te realiseren. Die creativiteit was ons meer waard.’ Soms betaalden kunstenaars gewoon voor het geleverde werk, soms stelde Espeel mankracht en materialen gratis ter beschikking, maar hij werkte nooit zomaar in opdracht van kunstenaars. Constructies Espeel was geen toeleverancierbedrijf van kunst. Wat primeerde voor Michel, was dat de kunstenaar in het bedrijf kwam. Hij moest bereid zijn met de werknemers om te gaan en op voet van gelijkwaardigheid met hen samen te werken. Het moest klikken tussen de kunstenaar en het hele bedrijf. ‘Als ze dachten vlug op hun wenken te worden bediend en dat wij gewoon hun plan zouden uitvoeren, dan wees ik hen meteen de deur’, zegt Michel. Het bedrijf slaagde erin vele projecten met kunstenaars te voltooien en de expertises en het productiepotentieel van een industrieel bedrijf naadloos te laten aansluiten bij de artistieke praktijk. Maar beide bewaarden hun onafhankelijkheid: Espeel kon zonder kunst en de kunst kan zonder het bedrijf Espeel.

Holistische visie

‘Normaal is het bindmiddel tussen kunst en economie het geld. Ondernemers kopen kunst voor hun imago en als belegging, en de kunstenaar heeft het geld nodig. Wij vertrekken vanuit de mens. Uiteraard komt er geld bij kijken, maar de mens moet centraal staan. Wij brengen mensen samen: de kunstenaar, de ondernemer, de medewerker, de leerlingen, de politicus. Wanneer je creatief talent samenbrengt, levert dat zijn nut op voor beide partijen. Zo leiden partnerschap en engagement tot de ontwikkeling van mens en maatschappij’, vinden Julie en Michel.

Voor hen staat een bedrijf niet los van de samenleving en daarom vinden ze dat het ook opdrachten heeft die het puur economische overstijgen. Uiteraard moeten de zaken draaien, maar verantwoord ondernemen betekent voor Michel dat zijn bedrijf zich engageert in ontwikkelingsprojecten, samenwerkt met scholen, en ja, ook met kunst. ‘Economie is belangrijk, maar het is niet alles. Het leven heeft veel meer te bieden. Onze levensvisie zocht altijd naar de samenhang tussen onderwijs, politiek, kunst, sport, de derde wereld en de maatschappij’.

Julie en Michel vertrekken van een holistische visie. Die staat tegenover een bipolaire visie die de relatie tussen twee partners alleen vanuit het geld denkt. ‘De economische crisis hebben we aan zo'n visie te wijten. De financiële wereld werd een louter virtuele wereld. Wij willen het fysieke weer binnenbrengen. Dat is niet evident in een wereld die bezeten is door economische logica's en door geld’, legt Julie uit.

Industriële kunst en artistieke industrie

De geschiedenis van Constructies Espeel toont aan dat kunst een middel kan zijn om die economische logica te overstijgen. Door de kunstwereld in het bedrijf zijn ding te laten doen en door kunstevenementen in het metaalbedrijf te organiseren, werd het bedrijf zelf een begenadigde kunstruimte. Het maken van producten in de industrie is verwant aan het creëren van kunstwerken. Industrie en kunst liggen niet zo ver uit elkaar als vaak wordt gedacht. Experimenteren met kunst en industrie kan perfect samengaan. De spielerei van de kunstenaar daagt de stielman uit en zo ontdekken de werknemers dat ze ook zelf beschikken over artistieke talenten.

‘De meeste werknemers waarderen het sterk dat ze af en toe een iets minder voor de hand liggende opdracht krijgen. Ze worden er creatiever door en durven plots ook trots te zijn op hun prestaties. Het doorbreekt de sleur en verhoogt de betrokkenheid wanneer de werknemers met een kunstenaar creatief, vaak zelfs zonder enig plan, aan het werk kunnen’, getuigt Michel.

Creativiteit, innovatie, dynamiek, informaliteit en emotie horen we steeds vaker vermelden als remedies voor de economische crisis en als toverwoorden om de concurrentiekracht van Vlaanderen te versterken, maar die begrippen die nu het economische denken beheersen, horen evengoed thuis in de logica van de kunst. Daarnaast is de kunstwereld evenzeer als de industrie een rationele en competitieve omgeving. Die verwantschap tussen kunst en ondernemen is de ideale voedingsbodem voor een partnerschap dat veel verder reikt dan het mecenaat.

Arteconomy

Toch laat niet elke ondernemer kunstenaars in zijn bedrijf toe, want ondernemen is een ‘risky business’. Vanuit de positieve ervaringen in het eigen bedrijf en om de kloof tussen kunst en economie te overbruggen, besloot Julie in 2002 Arteconomy op te richten. Die vzw gaf haar de mogelijkheid grote kunstevenementen te organiseren, maar beoogt vooral vanuit de opgebouwde expertise partnerschappen met kunstenaars op te zetten in andere bedrijven. ‘Wat wij deden, was mooi,

[p. 554]

Bedrijf met een ziel

Vader Ernest Espeel is oorspronkelijk boerensmid. Hij richt in 1954 in een atelier aan de Moorseelsesteenweg in Rumbeke het metaalbedrijf op dat zijn familienaam draagt. Het maakt intern transport voor de industriewereld. Zoon Michel zet vaders groeiende bedrijf voort. Het verhuist in dezelfde straat van nummer 66a naar de nummers 22-24 en het weet met een grote flexibiliteit competitief te blijven. Twintig jaar lang werkt Michel samen met kunstenaars tot hij bij zijn pensionering in 2009 Constructies Espeel overlaat aan Dacar Holding, de holding van David en Caroline (Dacar) Vanheede. Zij veranderen de naam van Constructies Espeel in MotuShapes.

Het boek Walk With Me herinnert aan de veelzijdige samenwerking tussen Constructies Espeel en kunstenaars in de hoop dat anderen dat voorbeeld navolgen. Ook bij MotuShapes kan het verhaal een vervolg krijgen. Af en toe doet een kunstenaar op dat bedrijf een beroep en de bestaande banden werden niet verbroken. Zo wenst Hans Op de Beeck een film te maken waarin laswerk voorkomt. Dat fragment wordt bij MotuShapes opgenomen. Het spoor van Espeel loopt niet dood, de trein loopt wat vertraging op, maar de goodwill is er om door te gaan.

En de ziel van het bedrijf werd niet verkocht. Die was volgens Michel niet te koop. Hij had eerder een typisch bedrijfsmatig contract gesloten met de kunstenares Claire Roudenko-Bertin die wenste te waken over de ziel van het bedrijf. Zij vreesde de klauwen van de industrie en de mechanismen van het kapitaal. Als

■ De Franse kunstenares Claire Roudenko-Bertin met Michel Espeel. [© Espeel]

mede-eigenares waakt zij over de oorspronkelijke bezieling van Constructies Espeel. Het ‘virus’ dat sommige werknemers en kunstenaars te pakken hebben, moet niet uitgeroeid, maar verspreid worden. Daartoe richtte Claire het ‘Label Culture Espeel’ op dat ze over de planeet wil verspreiden. Michel klopte aan bij zijn bevriende zakenpartner Dirk Vyncke om dat label op te starten in zijn bedrijf in Suzhou in China. Sinds 27 januari 2010 is de zetel van Label Culture Espeel gevestigd bij Suzhou. De Franse kunstenares gaat daar geregeld aan de slag naast haar tentoonstellingen in het museum voor hedendaagse kunst in Bordeaux. Op die locaties houdt ze alvast de ziel van Espeel levend.

Info:

Charlotte Bonduel & Luc Derycke (red.), Walk With Me. Over kunstenaars, het bedrijf Constructies Espeel en hun samenwerkingen, Lannoo, Tielt, 2008, 152 p.

Marc Ruyters, Kunstenaars & ondernemers. Een nieuwe relatie, LannooCampus, Heverlee-Leuven, 2006-2007², 144 p. www.arteconomy.be.

maar het bleef beperkt tot eenmalige performances. Belangrijker dan het eenmalige eindresultaat is het wordingsproces. Wanneer werknemers en de kunstenaar samen een creatieve weg afleggen, verandert dat de mentaliteit. Om die in ruimere ondernemerskringen te promoten, wou ik meer doen. Zo ontstond Arteconomy als denktank. Die komt samen rond de relatie tussen kunstenaars en ondernemers, moedigt studies daarover aan en dat leidt tot publicaties zoals het boek van Marc Ruytens, Kunstenaars & ondernemers. Dat bundelt de seminaries ‘Kunst en economie: wij zien geen verschil’. Arteconomy sensibiliseert met lezingen, rondetafelgesprekken, workshops en individuele contacten’, legt Julie uit.

‘We hadden wel ervaring, maar wisten niet goed hoe die over te brengen. Passie alleen volstond niet. We trokken daarom naar de Vlerick Management School die vanuit de economie ons verhaal onderbouwde, en naar het Instituut voor onderzoek in de kunsten (Ivok) van de K.U. Leuven dat hetzelfde deed vanuit de kunstwereld. Het is belangrijk dat ook kunstenaars hun kijk geven op het partnerschap met de industrie, want voor hen bestaat het gevaar dat ze door de economie worden geïnstrumentaliseerd. Ook de UGent hield in 2004 een sociologische gevalstudie bij het vijftigjarige bestaan van Espeel. We bevorderen zo de wetenschappelijke research. Arteconomy besteedde opdrachten uit aan universiteiten die het artistiek, economisch en sociologisch onderzoek stimuleerden’, zegt Michel.

[p. 555]

■ Julie Vandenbroucke en bedrijfsleider Guy Vander Storme (achteraan op de foto) bespreken met de kunstenaars Sarah en Charles (vooraan op de foto) het project VDS Weaving. [© Arteconomy]

Innovatie bevorderen

De ondernemers die eerst theoretisch nadachten, wensten al snel iets in praktijk te doen. Voor hen werkt Arteconomy als een reisagent die bemiddelt en begeleidt. Het reisgezelschap vermenigvuldigt zich en het gevolg is dat Michel en Julie op nieuwe locaties pionierende experimenten opzetten. Kunstenaars gaan nu in andere bedrijven aan de slag en houden hen een spiegel voor hun dode hoeken voor. Zo bieden ze een remedie tegen bedrijfsstramheid. Het pionierswerk van Espeel en Arteconomy is geen verhaal uit het verleden, maar een verhaal met toekomst. Andere bedrijfsleiders en de overheid pikken het op waardoor creatieve en culturele industrie steeds meer ingang vindt. Zo wijst Arteconomy op een maatschappelijke urgentie. Het is een constructieve suggestie aan de Vlaamse overheid. De relatie tussen de kunst- en de bedrijfswereld bevordert de innovatie waar de politiek voor pleit. ‘Politiek is te weinig gericht op ondernemen en te veel op managen en besturen. Hetzelfde geldt trouwens voor onderwijs. Daardoor worden er te weinig ethische keuzes gemaakt. We hebben een mentaliteitswijziging nodig zodat niet langer het geld primeert. We hopen dat het cultuurforum van minister Joke Schauvliege oor heeft voor onze visies en bereid is kracht te putten uit de creatieve bronnen die een maatschappelijke transformatie beloven. Het is een overheidstaak innovatie en creativiteit te stimuleren. Wij hebben een weg daartoe uitgestippeld, maar kunnen niet blijvend persoonlijk geld pompen in die projecten. Als je niet aan de kar blijft duwen, dreigt ze stil te vallen, maar alleen kun je niet tegen de stroom in blijven gaan. Ik besef dat kunst de wereld niet gaat redden, maar kunst helpt wel om anders naar de wereld te kijken’, besluit Julie.