Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 51

[p. 23]

Pieter Huyssens (1577-1637)
Een Brugse barokarchitect met faam
Jean Luc Meulemeester

Brugge wordt in de literatuur niet als een barokstad betiteld. Liever omschrijven toeristische gidsen deze site als een laatmiddeleeuws centrum en wijzen meteen op het grillige stratenpatroon, het eeuwenoude uitzicht van de gebouwen en de unieke collectie Vlaamse Primitieven. Ingewijden weten beter en beseffen maar al te goed dat er van dit Romaanse en gotische erfgoed weinig overblijft, met uitzondering van een paar sterk gerestaureerde monumenten en een handvol authentieke panelen en objecten. Verspreid over de binnenstad vinden we wel een rijk gamma aan zeventiende-eeuwse woningen, bidplaatsen en kloosters met dito (kerk)meubilair, schilderijen en dergelijke, al moet gezegd dat een deel van dit patrimonium nog recent werd afgebroken, niet steeds om plaats te maken voor meer esthetisch verantwoorde constructies. Uit die periode bezit Brugge zeker een van de karakteristiekste voorbeelden van barok, namelijk de Sint-Walburgakerk. Ze wordt wel eens omschreven als een mengeling van Vlaamse ingetogenheid en Italiaanse weelde. Deze voormalige jezuïetenkerk werd dan nog door een rasechte Bruggeling opgetrokken: Pieter Huyssens. Over deze broeder-architect en zijn betekenis handelt deze bijdrage.

Enkele nuttige biografische sprokkelingen

Precies in hetzelfde jaar als Rubens, 1577, zag Pieter Huyssens het levenslicht, niet in Siegen, maar wel in Brugge, als zoon van Jacob en Cathelijne Boudens. Vermoedelijk woonden zijn ouders toen in de Poitevinstraat waardoor we veronderstellen dat hij in de nabijgelegen Sint-Jacobskerk werd gedoopt. Daar bezaten de Huyssens in elk geval sedert 1575 een huis dat ze in 1580 aan Donaas van Verdeghem verkochten. Ongetwijfeld onder invloed van zijn vader en grootvader, Jan, die als meester-metselaars in het Brugse gelijknamige ambacht waren ingeschreven, kiest Pieter Huyssens voor een beroep in de wereld van de bouw, gecombineerd met het kloosterleven. Van zijn familieleden kunnen tot nu toe geen werken worden aangewezen. Wel bewijzen archiefdocumenten dat ze geregeld voorname functies in het ambachtsbestuur, zoals vinder en deken, bekleedden en dat ze zelf een aantal eigendommen bezaten, waardoor algemeen wordt aangenomen dat Pieter tot een welgestelde familie behoorde. Op 5 oktober 1596 trad Pieter Huyssens als broeder binnen in het jezuïetennoviciaat van Doornik. Dit was niet uitzonderlijk, want heel wat geestelijken combineerden in de zeventiende eeuw hun roeping met die van architect. Denken we maar aan Henricus Hoeymaker, Willem Hesius en Jean du Blocq, allen jezuïeten. De priesterwijding zal Huyssens nooit ontvangen. Waarschijnlijk primeerde zijn technische kennis boven de intellectuele en dat laatste was bij de jezuïeten niet van ondergeschikt belang. Zijn architecturale vaardigheden kunnen onder meer worden bewezen door het feit dat hij bij een betaling door de Gentse benedictijnen voor de bouw van hun abdijkerk als ‘ingeniair’ wordt betiteld. Bij zijn intrede was zijn opleiding als metselaar vermoedelijk voltooid en mocht hij de titel van meester dragen. In 1598 - dit is nog tijdens zijn noviciaat - werd hij al als technisch adviseur naar Dowaai gezonden om daar mee te helpen aan de voltooiing van de collegekerk. Dit wijst op een zekere ervaring en zonder meer op een bestaande bouwkundige kennis. Het vervolg van zijn architecturaal oeuvre bewijst diezelfde deskundigheid, maar evenzeer weet hij perfect de liturgische en godsdienstige noodwendigheden van zijn tijd te combineren met de barokstijl, voldoet zo aan de eisen van de Contrareformatie en van de jezuïeten en beantwoordt meteen aan de smaak van zijn opdrachtgevers. Anders valt niet te verklaren dat hij verspreid over de Zuidelijke Nederlanden en daarbuiten, zoals in Maastricht, heel wat opdrachten mocht uitvoeren en zelfs uiteindelijk onder de (financiële) hoede van infante Isabella in 1626-1627 een reis naar Italië ondernam als voorbereiding op de bouw van haar paleiskapel in Brussel. Die buitenlandse studieopdracht - toen een noodzakelijke traditie voor kunstenaars en architecten - viel eigenlijk niet in de smaak van de jezuïeten-generaal, Mutius Vitelleschi (1563-1645). Die had op schriftelijk verzoek van de provinciale overste, Florentius de Montmorency (1580-1659), Huyssens op 15 februari 1625 als bouwleider van de Antwerpse jezuïetenkerk ontslagen en hem naar het klooster in Brugge gestuurd. Daar diende hij zich met gewone huisarbeid bezig te houden. Maar de voormalige aartshertogin, die als weldoenster van de orde bekend stond, liet het tij in positieve zin keren. Huyssens trok samen met broeder Robert Melanthois, als reisgezel, via Frankrijk naar Italië. Bij zijn terugkeer in Vlaanderen, vermoedelijk eind 1627, werd hij blijkbaar in eer hersteld en kreeg diverse opdrachten, zelfs buiten de Societas Jesu. Toch bleven er zich tijdens de rest van zijn leven moeilijkheden tussen hem en zijn superieuren voordoen. Huyssens overleed in zijn geboortestad op 6 juni 1637, na een lange en pijnlijke ziekte.

Op wandel langsheen zijn realisaties

Het oeuvre van Pieter Huyssens beperkt zich hoofdzakelijk tot kerkelijke architectuur en dito meubilair, zoals ontwerpen

[p. 24]

Boven: Detail van de gevel van de Gentse O.-L.-Vrouwekerk van de voormalige Sint-Pietersabdij.
[Foto: Brugge, J.L. Meulemeester]

voor altaren en doksalen. In elk geval werd tot nu toe geen profaan gebouw aan hem toegeschreven, tenzij het bisschoppelijk seminarie in Gent en de collegegebouwen in Kortrijk tot de pure burgerlijke bouwkunst worden gerekend. Dat zijn opdrachten uitsluitend in kerkelijke kringen te zoeken zijn, mag ons uiteraard niet verwonderen. Zijn eigen orde lieten hem voor hun groeiende communauteit en activiteiten diverse nieuwe bidplaatsen optrekken. Zoals vermeld deed ook infante Isabella en verder geestelijken, waaronder Mgr. Antoon Triest (1597 - 1657), adellijke prominenten en de benedictijnen een beroep op hem. Die laatsten vroegen Huyssens om een nieuwe abdijkerk op het Gentse Sint-Pietersplein te ontwerpen. Dit bewijst zonder meer de kwaliteit van zijn kunnen, want we mogen toch stellen dat het eerder uitzonderlijk was dat een concurrerende kloostergemeenschap werk aan Huyssens toevertrouwde, wel wetende dat deze monniken als weldoeners van de jezuïeten optraden.

Rechtsboven: De Sint-Walburgakerk in Brugge gebouwd o.l.v. Pieter Huyssens. Let op de plaats van de onafgewerkte toren.
[Foto: Brugge, J.L. Meulemeester]

Rechts: Deze tekening (18,5 × 26,1 cm) in potlood stelt de Gentse abdijkerk voor. Let op de schikking van de koepel en de toren. De tekening werd gemaakt door Pieter-Frans De Noter (1779-1842) en wordt bewaard in de Steinmetzverzameling van Brugge.
[Foto: Brussel, K.I.K.]

De door Pieter Huyssens gerealiseerde opdrachten kunnen stilistisch in twee perioden worden verdeeld. Zijn werken vóór zijn Italiëreis sluiten duidelijk aan bij de Vlaamse traditie van de barok en kunnen als rubensiaans worden omschreven. Rubens en Huyssens hebben elkaar zeker ontmoet in het kader van de bouw van de Antwerpse Sint-Carolus Borromeuskerk. Vooral de gevel van deze voormalige jezuïetenkerk doet sterk plastisch aan door de verscheidenheid aan materialen, de vele beelden en de sculpturale ornamentiek, die gedeeltelijk door de grootmeester van barokschilderkunst werd ontworpen. Deze Brabantse professiekerk kan uiterlijk als een harmonisch huwelijk tussen schilders, beeldhouwers en architecten doorgaan. De leiding van de bouw berustte bij een ander lid van de geciteerde kloosterorde, rector Franciscus d' Aguilon (1567-1617), mathematicus en theoloog. Hij inspireerde zich ongetwijfeld op de beroemde moederkerk Il Gesù in Rome, waarvan de gevel uiteindelijk door Giacomo della Porta (ca. 1533-1602) werd opgetrokken. Na het overlijden van D'Aguilon zorgde Huyssens voor de afwerking van de Antwerpse bidplaats. Mogelijk had de Bruggeling een grotere inspraak in de gehele constructie dan dat dit tot nu toe werd aangenomen. Misschien nam Huyssens de volledige technische leiding van de werkzaamheden voor zijn rekening en trad pater D' Aguillon enkel op als bouwheer en inspirator? Juist onze Bruggeling creëerde onder meer de zijkapellen en de oostelijke torenpartij met sporadisch laatrenaissancistische kenmerken. Hierbij denken we aan de afwisseling van driehoekige en segmentboogvormige frontons in de koepelbekroning, die Michelangelo (1475-1564) al in de grote Sint-Pieter van Rome toepaste, en aan het zgn. palladiaans motief, waarvan elementen in de cilindrische bovenbouw van de lantaarn opduiken. Deze typische opening met boogoverspanning en architraaf is beter bekend als

[p. 25]

serliana, omdat de Italiaanse architect Sebastiano Serlio (1475-1554) deze traveeordonnantie veelvuldig gebruikte en in zijn theoretische traktaten over architectuur heeft gepromoot. Die boeken of de door Pieter Coecke (1502-1550) in Vlaanderen heruitgegeven edities werden o.a. door de Officina Plantiniana in Antwerpen verkocht of lagen in kloosterbibliotheken ter inzage. De invloed van dergelijke druksels, geïllustreerd met gravures, is niet te onderschatten. Heel wat andere bouwmeesters, ook Vlaamse, schreven hun verworvenheden, kennis en ideeën in dergelijke platenboeken uit. De plaatsing van de toren - boven of juist na het hoofdaltaar - accentueert naar buiten de aanwezigheid van het H. Sacrament in de bidplaats en ruimer in de totale skyline van de stad. Dit kadert volledig in de sfeer van de Contrareformatie. Aan de straatzijde van de Antwerpse bidplaats toont een venster met engelensculpturen eveneens waar het H. Sacrament zich in de kerk bevindt. Niet alleen deze symboliek was doorslaggevend om de toren achter het hoofdaltaar te construeren. Praktische redenen speelden evenzeer een rol. Denken we maar aan het ontwerpen van een ruimte om de altaarschilderijen gemakkelijker om te wisselen volgens de kerkelijke kalender, om verbindingsgangen te maken naar het eigenlijke kloosterslot en de oratoria, die dikwijls aan weerszijden van de absis lagen, en om bijkomende bergruimten en dergelijke te realiseren. Zelfs in de oostelijke plaatsing van de Antwerpse torenconstructie mag de invloed van Serlio niet onvermeld blijven, al moet gezegd dat het Wenzel Cobergher (1560-1634) was die als eerste Vlaamse architect een toren in het verlengde van een kerk liet bouwen. Het gaat om die van de karmelietessen in Brussel en vervolgens in die van het bedevaartsoord van Scherpenheuvel, opgetrokken in opdracht van de aartshertogen. Dit idee blijft Huyssens tot in zijn laatste scheppingen, namelijk de jezuïetenkerken van Namen en Brugge, volhouden. Die laatste werd echter omwille van financiële problemen en als concurrent van Antwerpen nooit voltooid.

Dit betekent evenwel niet dat alle bouwkundige elementen die Huyssens toepaste als vernieuwend kunnen worden beschouwd. Misschien om technische redenen, om de kosten te drukken of omdat hij van zijn oversten verplicht was, paste hij het middeleeuwse overwelvingsysteem bestaande uit spitsbogige of rondbogige kruisribgewelven boven het barokke tongewelf geregeld toe. En net als de meeste Vlaamse architecten verkoos hij de typische basilikale langsbouw, zonder transept en kooromgang met straalkapellen. Dit laatste was zeker niet nodig in jezuïetenkerken, waar de exuberante reliekenverering uit de Middeleeuwen werd terug geschroefd en waar de gezamenlijke koordiensten onbestaand waren. Verder kwam een dergelijke structuur toch niet zo ongelukkig over in de contrareformatorische liturgie, ook omdat het doksaal het koor niet meer afsloot, maar verbannen werd naar de westkant, naar de portaalzijde. Zo werd het hoofdaltaar met het tabernakel, waarin het H. Sacrament, én de diensten duidelijk zicht- en hoorbaar. De eucharistie was dan toch het voornaamste sacrament en de uiteindelijke essentie van het liturgisch gebeuren. Licht en ruimte liet hij voortaan samenspelen tot één harmonische compositie. De preekstoel kreeg hierin een centrale plaats, waardoor Gods woord gemakkelijk kon worden verkondigd aan de schare gelovigen.

Dit gegeven bleef ook in het oeuvre van Huyssens na zijn Italiëreis essentieel. Het feestelijke kerkinterieur kwam niet tot stand door artificiële hulpmiddelen, wel door een zuivere bouwkundige expressie, door het volle zonlicht te laten binnendwalen langs grote segmentboogvormige vensters en door een blijvende drang naar het kooreinde te scheppen. Daarvoor gebruikte Huyssens wel een overdadig versierd plafond met cartouches, schelpen en andere natuurelementen, zoals rozetten, opgekrulde bladeren en hoorns des overvloeds. Dit vinden we vooral in de Naamse Sint-Ignatiuskerk terug, die gelukkig na de opheffing van de jezuïetenorde in 1773 als bidplaats van de parochie Saint-Loup gespaard bleef. Deze opsmuk met gesculpteerd gips, gordelbogen en steekkappen duikt al in de O.-L.-Vrouwekapel van de Sint-Carolus Borromeuskerk in Antwerpen op. Mogelijk oefende ook hier Rubens invloed uit. Misschien meer dan dat, en had hij inspraak in het ontwerp. Een gelijkaardige plafonddecoratie voorzag Huyssens waarschijnlijk in de Brugse jezuïetenkerk. Vermoedelijk om financiële redenen beperkte die versiering zich tot het kalotgewelf van de absis, de ornamentiek van de gordelbogen en een dynamisch opgebouwde architraaf die over de volledige omtrek van de middenbeuk doorloopt. De rest van het gewelf wordt gevormd door kruisribben met een sleutelsteen, waarin een geschilderde zevenpuntige ster. Dit getal komt overeen met het aantal traveeën, waardoor mogelijk op de symboliek van de sacramenten wordt gewezen.

Italiaans is zeker de tweeledige indeling van de gevel. Waar Huyssens' eerste façades eerder een verticale opwaartse beweging maken en als driedelig kunnen worden beschouwd, worden ze na zijn Romereis meer horizontaal geleed. Dit treft ons zeker in de gevel van de O.-L.-Vrouwekerk van de Gentse Sint-Pietersabdij en in die van de H. Franciscus-Xaverius in Brugge, de latere Sint-Walburgakerk. Vernieuwd is eveneens de eenvoudige bouwkundige expressie, zonder een al te overdreven gebruik van beelden en ornamenten. Zelfs de gevel van de Saint-Loup in Namen kan als sober architecturaal worden beschreven. De Gentse abdijkerk bezit nog enkele andere kenmerken. Het grondplan bijvoorbeeld is een mengeling van een basilikale structuur voor de monniken en een lager gelegen centraalbouw voor de leken. Hier bouwde Huyssens ook zijn enige pendentiefkoepel, die meteen een unicum is in de Vlaamse barokkunst. De invloed van de vermelde II Gesù en de Sint-Pieter, beide in Rome, lijkt overduidelijk.

Het oeuvre van Huyssens mogen we niet afsluiten zonder even aandacht te vragen voor zijn modulair systeem, dat hij in de meeste van zijn bouwwerken toepast. Aan de hand van een bepaalde maateenheid en op basis van meetkundige figuren, die hij consequent in alle onderdelen doorvoert, weet hij een eenheid te scheppen. Dit helpt mee een bepaalde ruimtelijke sfeer, een totale kosmos te creëren. Samen met het beeldhouwkundig ensemble van de altaren, de preekstoel, het doksaal, de communiebanken, de biechtstoelen en ander soortgelijk kerkmeubilair ontstaat een ‘Gesamtkunstwerk’, dat zo typisch wordt voor de barok.

Slotbeschouwingen

Deze beknopte beschouwingen bij het oeuvre van Pieter Huyssens laten in elk geval toe te stellen dat deze architect zich gemakkelijk laat situeren tussen de andere grote Vlaamse architecten uit de zeventiende eeuw. Hij had het geluk te werken in de eerste helft van de zeventiende eeuw, een periode waar er een uitzonderlijke bouwactiviteit plaats vond. Huyssens heeft toen zeker als een ware protagonist de verdere evolutie van de barok in de Zuidelijke Nederlanden voorbereid. In zijn uitgevoerde opdrachten onderkennen we een evolutie naar soberheid, waardoor nadruk komt te liggen op de essentie van het gebouw: een kerk met een eigen ruimtewerking ideaal passend voor een hernieuwde katholieke godsdienst, in de sfeer van de Contrareformatie.