Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 51

[p. 11]

Filips I de Schone (1478-1506)
Een jonge aartshertog
Jean-Marie Cauchies

In Brugge, verblijfplaats van zijn moeder Maria van Bourgondië, wordt Filips, ‘prince naturel’ of wettige erfgenaam in de Nederlanden, op 22 juni 1478 geboren. Zeven dagen later, wordt hij in de kapittelkerk Sint-Donaas gedoopt. Maximiliaan van Oostenrijk voert een veldtocht in Frankrijk en zal zijn zoon pas begin augustus voor het eerst kunnen zien. Nog in Brugge zal hertogin Maria ten gevolge van een jachtongeval, op 27 maart 1482 overlijden en begraven worden. Onder de voogdij, maar tegen de wil van zijn door sommigen gehate vader, zal de jonge prins verplicht worden drie jaar in de stad Gent te wonen. Daarna worden Mechelen of Brussel zijn normale residenties. In bepaalde omstandigheden zal hij zijn geboortestad Brugge nog bezoeken, met name tijdens de rondreizen ter voorbereiding van zijn twee belangrijke tochten naar Spanje in 1501 en 1506. De relaties van de Bruggelingen met Filips lijken niet zeer intens te zijn geweest, hoewel ze ook niet ontregeld waren, zoals die tussen dezelfde stedelingen en Maximiliaan. Antwerpen mocht alvast voor zijn economische opbloei meer rekenen op zijn bezorgdheid en steun, weliswaar dankzij de traditionele trouw voor zijn vorsten en in het bijzonder voor de eerste Habsburgers.

De regering van Filips de Schone heeft zich nooit erg in de belangstelling der historici mogen verheugen, schreef in 1952 de Nederlandse historicus F.W.N. Hugenholtz. Tal van hedendaagse wetenschappelijke auteurs doen inderdaad alsof (Keizer) Karel V de hertogen van Bourgondië-Valois direct heeft opgevolgd. Dikwijls wordt de tijd van Filips' vorstelijke waardigheid als die van een overgangsprinsje beschouwd. Zijn twaalf jaar persoonlijke regering (1494-1506) betekenen echter wel degelijk een kruispunt voor de invoeging van de Bourgondische Nederlanden in Europa gedurende de allerlaatste decennia van de Middeleeuwen.

Na de dood van Maria neemt aartshertog Maximiliaan het voogdijschap over hun zoon en de regering van zijn landen op zich. Onder de druk van de grote Vlaamse steden, de zogenaamde Leden, wordt de Oostenrijker verplicht de oprichting van een regentschapsraad te aanvaarden. De afschaffing van dit bestuursorgaan zal hij niet voor juni 1485 verkrijgen. Deze gespannen sfeer, vol oproeren en burgeronlusten, samen met de militaire campagnes tegen Frankrijk, verduisteren de hemel van Filips' kinderjaren. Na het herstel van de vrede in binnen- en buitenland - door de verdragen van Cadzand 29 juli 1492 en Senlis 23 mei 1493 - volgt Maximiliaan, verkozen koning der Romeinen sinds 1486, zijn overleden vader Frederik III op en leidt hij het Rijk. De persoonlijke regeringstijd van Filips de Schone, die in 1494 meerderjarig verklaard wordt, kan beginnen. Vanaf 9 september van dit jaar wordt de jonge vorst in zijn verschillende territoria gehuldigd.

Voor Filips blijft de handhaving van de vrede in de Nederlanden het voornaamste doel. Daarom voert hij een neutraliteitspolitiek en sluit hij in het bijzonder met koning Lodewijk XII van Frankrijk - en zeer tot ongenoegen van Maximiliaan - het beroemde verdrag van Parijs op 2 augustus 1498. Later slaagt hij er zelfs in zijn vader voor zijn eigen politieke inzichten te winnen, wat op de ondertekening van driehoeksverdragen in Blois en Haguenau zal uitlopen in 1504/05. Het huwelijk van de aartshertog met prinses of infante Johanna, dochter van Ferdinand van Aragón en Isabella van Castilië, de Katholieke

Portret van Filips de Schone - tekening uit de zgn. ‘Recueil d'Arras’ (tweede helft 16de eeuw). Atrecht, Stadsbibliotheek

Vorsten, is intussen per procuram in Mechelen op 5 november 1495 gesloten, gelijktijdig met dit van Don Juan, Johanna's broer en erfopvolger van de Spaanse koninkrijken, en Margareta, Filips' jongere zuster. De religieuze plechtigheid vindt plaats in Lier (Brabant) op 20 oktober 1496. Uit deze verbintenis zullen zes kinderen ter wereld komen: Eleonora, toekomstige koningin van Portugal en daarna van Frankrijk; Karel, erfgenaam van de Nederlanden, later Keizer Karel (Karel V in het Rijk, koning Karel I in Spanje); Isabella, koningin van Denemarken; Ferdinand, toekomstige keizer; Maria, koningin van Hongarije en regentes in de Nederlanden; Catharina, koningin van Portugal.

Filips' lot zal door een reeks sterfgevallen aan het Spaanse hof bepaald worden. Daardoor worden Johanna en haar gemaal ook erfgenamen van de Castiliaanse en Aragonese kronen, de eersten in de opvolgingslijn. Tijdens een eerste reis op het schiereiland, vanaf november 1501, worden ze in de

[p. 12]

Filips de Schone en Johanna van Castilië op een glasraam uit 1503. Antwerpen, O.-L.-Vrouwekathedraal

standenvergaderingen, de Cortes, van de verschillende Spaanse landen plechtig ontvangen.

Filips keert eind 1503 terug naar de Nederlanden, nadat hij onderhandelingen in Frankrijk heeft gevoerd en zijn vader een bezoek gebracht heeft in Oostenrijk. De toen zwangere Johanna voegt zich slechts het volgende jaar bij hem. Ze wordt door geestesziekte geplaagd, die heviger zal worden en de bijnaam Johanna de Waanzinnige zal rechtvaardigen.

De koning van Castilië

Wegens het overlijden van koningin Isabella op 26 november 1504, treden haar dochter en schoonzoon tot de soevereiniteit van Castilië toe. Deze kroon oriënteert Filips naar een meer dynastieke dan nationale politiek in de Nederlanden en elders. Het duidelijkste bewijs is de Gelderse veroveringsoorlog - de enige militaire campagne van zijn hele regeerperiode - die de koning van Castilië in 1505 met relatief succes voert, hoewel hij vroeger steeds had geweigerd zijn vader Maximiliaan op de strijdlustige weg te volgen. Op 27 juli sluit hij voorlopig de operatie af met de ondertekening van een bestand voor twee jaar met Karel van Egmond, hertog van Gelderland (of Gelre). De tijd dringt en men maakt zich klaar voor de tweede reis naar Spanje, tijdens dewelke de jonge koningen met hun nieuwe onderdanen kennismaken. De spanningen worden heviger. Johanna's zwakzinnigheid en Ferdinands vijandschap maken het Filips bijzonder moeilijk, hoewel die laatstgenoemde door een partij van hoge, voor Ferdinand weinig gunstig gezinde Spaanse, Castiliaanse edelen gesteund wordt. Terwijl de traditioneel vijandige Franse en Aragonese monarchen dichter tot elkaar naderen, stelt de Habsburger als bakenstokken getrouwe mannen op het schiereiland aan.

Filips de Schones plotse dood in Burgos op 25 juni 1506 is soms - ten onrechte - verdacht gevonden; men heeft aan vergiftiging gedacht... Deze dood betekent in elk geval het einde van de eerste vestigingspogingen van uit de Bourgondische Nederlanden afkomstige ambtenaren. Dat brengt de Staten Generaal ertoe opnieuw op Maximiliaan een beroep te doen om het bestuur van onze vorstendommen op zich te nemen. Met die taak belast de keizer zijn dochter Margareta, zuster van de overledene, in naam van Karel, de erfgenaam.

De grondslagen van een politiek

De historici stellen zich vaak vragen over de politieke lijnen die door Filips de Schone in het bestuur van zijn moederlijke erfterritoria gevolgd werden. Hij moest rekening houden met hun status, dus een persoonlijk verbond, een rechtspositie die, ondanks het toenemend bestaan van gemene regerings- en bestuursnormen, alsook van bestuursinstellingen, de relatieve graad van zelfstandigheid van de Nederlanden verzekerde. Het integratieproces naar een samenhangend politiek geheel in de Nederlanden wordt dan door een echt bewustzijn van collectieve belangen gestimuleerd. Plaatsen waar dit bij uitstek naar voren komt blijven de zittingen van de Staten Generaal, die de vrede met Frankrijk en met Gelderland aanbevelen en zich tegen de zware en bestendige druk van Keizer Maximiliaan verzetten. Filips de Schone onderhoudt met deze volksvertegenwoordigers goede betrekkingen. Rond 1500 mag men daardoor van ontspanning tussen vorst en onderdanen spreken: beheerst autoritarisme, eerbied voor constitutionele tradities, vrijwillige maar voorzichtige vernieuwingen, compromis-politiek. Het contrast is groot tussen de politieke activiteit van de jonge aartshertog enerzijds en aan de andere kant die van zijn vader en grootvader Karel de Stoute.

In de keuze van zijn naaste medewerkers en in het dagelijks bestuur, geeft Filips de Schone meer gewicht in het politieke spel aan de adellijke families, in het bijzonder aan de ridders van de Orde van het Gulden Vlies. Hij was in hun kring ontvangen toen hij drie jaar oud was (1481) en zal later de vierde chef et souverain worden.

Tegenover de steden, de echte machten in de Nederlandse vorstendommen, voert de aartshertog een genuanceerde politiek. Hij brengt hen tot onderwerping, terwijl hij omzichtig met hen omgaat. Hij legt wel bepaalde financiële zuiveringsreglementen op, maar altijd na discussie en onderhandeling door bemiddeling van ad hoc benoemde commissarissen. Filips korte regeerperiode heeft geen stedenoproer gekend. Men merkt wel de invoering van een - nog niet letterlijk - overheidstoezicht. Basis is een duidelijke visie. Van gezonde financiën profiteren alle mensen, de taxerende vorst inbegrepen.

Ook als de regeringsmethoden en - doelstellingen van Keizer Karels vader nog diep onderzocht moeten worden alvorens ze in hun originele vorm hersteld kunnen worden, is het onrechtvaardig en ongegrond zijn initiatiefbevoegdheden te ontkennen en hem zo in de vergeethoek van de geschiedenis te duwen. De zoon en opvolger van Filips de Schone zal als het ware het werk van Europese dimensie realiseren, waarvan het lot de verwezenlijking onder de vader verhinderd had.