Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 50

[p. 100]

Anne-Mie Havermans
Het praalgraf van Peter Benoit

Op de sterfdag van Peter Benoit besloot het Antwerps schepencollege, dat bij hoogdringendheid was bijeengeroepen: ‘dat de meester door de zorgen van het Stadsbestuur zal begraven worden. De Staat en de Provincie zullen aanzocht worden zich bij de openbare plechtigheid te doen vertegenwoordigen en in de kosten tusschen te komen tot beloop van hun aandeel in de begrooting van het Conservatorium (0/16 en 2/16). Het lijk zal, met toestemming der famille, naar het Kon. Vl. Cons. overgebracht worden. De lijkplechtigheden zullen plaats hebben maandag 11-3-1901 om 10.00.u. voormiddag. Op den doortocht van den lijkstoet zullen de gaslantaarns ontstoken en met rouwfloers omhangen worden. De Nationale vlag zal halftops gehangen worden op de O.L.V.-toren en op de gemeentegebouwen. De groote klok zal overdood luiden van 11 u 's morgens tot 12.30 u 's middags (...)’.

Enkele dagen later, op 16 maart 1901, verleende het college een kosteloze grondvergunning op de toenmalige stedelijke begraafplaats in Kiel. Het bedrag van 2400 fr. voor deze vergunning van 12 m² zonder grafkelder werd betaald door de provincie (2/16=300 fr.), de staat (7/16=1050 fr.) en de stad (7/16). Het graf van Peter Benoit kreeg een ereplaats toegewezen, naast dat van Hendrik Conscience, op de centraal gelegen rotonde BLCK. Die rotonde werd ook aangeduid met ‘Vlaamse hoek’ omdat een groot aantal kunstenaars en politici, zoals Hendrik Conscience, Julius de Geyter, Lodwijk Gerrits, Victor Driessens, Karel Verlat, Jan Van Rijswijck (vader), K.L. Torfs en F.H. Mertens, die bijdroegen tot de Vlaamse bewustwording hier werd samengebracht. Het Koninklijk Vlaams Conservatorium stelde een ‘Bijzonder Comiteit van Leraars’ samen dat onder voorzitterschap van Jan Blockx zou ijveren voor de oprichting van een gedenkteken op de rustplaats van Peter Benoit. Men realiseerde zich al snel dat het geplande praalgraf gedomineerd zou worden door het monumentale grafteken van Conscience, daarom werd Benoit op 19 september 1903 overgebracht naar het midden van rotonde ABCD, vlakbij de toegang. Stadsbouwmeester A. Van Mechelen had eerder zijn

‘Ontwerp van tot versiering der rustplaats van Meester P. Benoit, Antwerpen 1918’, getekend door stadhoofdbouwmeester A. Van Mechelen, gekleurd, schaal 1/50, goedgekeurd door het college in zitting van 29 januari 1918. [Foto: SAA]

voorkeur uitgesproken voor het centrum van rotonde N, dan zou het praalgraf van Benoit zichtbaar zijn vanuit rotonde ABCD, want hij vreesde dat het grafmonument op ABCD de doorkijk naar rotonde BLCK zou verstoren. De stad volgde aanvankelijk dit voorstel, maar wijzigde die beslissing op vraag van het oprichtingscomité. Op rotonde ABCD kreeg Peter Benoit een grafkelder, wat voor 1200 fr. extra kosten zorgde.

De oprichting van het gedenkteken op de Kielbegraafplaats

Het bijeenbrengen van de nodige fondsen voor het praalgraf verliep moeizamer dan voorzien; op 7 december 1907 was 9.696,35 fr. bijeengebracht van de geraamde 75.000 fr. Het Antwerps college ging niet in op de vraag om financiële hulp vanwege het inrichtingscomité, omdat het zelf een Benoit-gedenkteken plande in de stad. Dit stedelijk monument zou worden aangeduid door een wedstrijd. Op 27 november 1908 werd het groots geconcipieerd ontwerp van Emile Vloors bekroond, afbeeldingen van dit nooit uitgevoerde ontwerp worden bewaard in het AMVC. Pas in 1934 kreeg Peter Benoit een gedenkteken in de stad: een fontein ontworpen door Henri van de Velde. Edward Deckers, tweede gerangschikt, kreeg een premie én een bestelling voor een beeld dat zou geplaatst worden in de nis boven de toegang van de Stedelijke Feestzaal. Die nis zou altijd leeg blijven. Arthur Pierre, derde in deze wedstrijd, bleek uiteindelijk als winnaar uit de bus te komen. In 1910 verzocht het ‘Comiteit Praelgraf Peter Benoit’ de stad om 20.000 fr. bij te leggen bij de reeds ingezamelde 11.000 fr. en de nog elders te bekomen gelden. Deze oproep ging vergezeld van de mededeling dat, om tijd en geld te besparen, er geen wedstrijd zou worden uitgeschreven, maar dat de opdracht voor het praalgraf toevertrouwd zou worden aan Edward Deckers, omdat die in de wedstrijd voor het stedelijk gedenkteken tweede was. Uiteindelijk gaf het Antwerps bestuur een bijdrage van 10.000 fr. op voorwaarde dat Arthur Pierre het monument zou uitwerken, want Edward Deckers had reeds een opdracht van de stad ontvangen.

[p. 101]

Vooraanzicht van de beeldengroep van het praalgraf van Peter Benoit op de Kielbegraafplaats vlak voor de overbrenging naar het Schoonselhof. [Foto: SAA]

Arthur Pierre werkte lange tijd aan de beeldengroep, die in verschillende fasen ontstond. In augustus 1913 werden de laatste stukken naar kunstbronsgieter Jan Baptist Verbeyst in Brussel verzonden. Omdat ondertussen, in 1911, het domein Schoonselhof was aangekocht om ingericht te worden als stedelijke begraafplaats werden de bronzen onderdelen bewaard in het stedelijk magazijn met de bedoeling het praalgraf onmiddellijk op de nieuwe begraafplaats op te richten.

In afwachting bleef het graf van de toondichter op rotonde ABCD van de Kielbegraafplaats. Het was aanvankelijk aangeduid met een eenvoudig kruis en enkele planten, maar in 1918 ontwierp stadshoofdbouwmeester A. Van Mechelen een versiering in ‘terra-nova’, geplaatst op een gemetselde basis met de naam van de componist en omgeven door bloembakken en planten. Het metselwerk en de terra-nova met het ornament werd uitgevoerd door de firma van Mensel(675 fr.). De rest van het werk gebeurde in eigen beheer.

Uiteindelijk werd het praalgraf toch op de Kielbegraafplaats opgetrokken, omdat het college oordeelde dat er minstens nog 25 jaar zouden verlopen vooraleer de Kielbegraafplaats buiten gebruik zou worden gesteld. De werkzaamheden startten in juli 1920 en werden in september afgerond, zodat de plechtige onthulling in november 1920 plaats kon hebben.

De overbrenging van het praalgraf naar de Schoonselhofbegraafplaats

De Schoonselhofbegraafplaats werd officieel in gebruik genomen op 1 september 1921, maar moest dan nog grotendeels aangelegd worden. Het einde van de gewone begravingen in Kiel werd gesteld op 31 augustus 1921. Families die reeds een vergunning bezaten mochten nog afgestorvenen bijzetten tot en met 31 mei 1936. De overbrenging van de Kielse vergunningen naar Schoonselhof was voorzien vanaf de sluiting tot en met 31 mei 1948, toch werden de laatste aanvragen voor overbrenging pas op 16 juni 1948 behandeld in het

Praalgraf van Peter Benoit op het Schoonselhof: detail van de sokkel aan de achterzijde. [Foto: Anne-Mie Havermans]

college. Er werden meer dan 1300 vergunningen overgebracht. In Antwerpen was er een traditie gegroeid om na de opruiming van oude begraafplaatsen de vrijgekomen ruimte weer aan de gemeenschap te schenken: in 1899 werd het Groenkerkhof de Groenplaats, in 1906 ontstond de Stuivenbergplaats, in 1905 nam de Fransenplaats de plaats in van het kerkhof van de vernielde Sint-Laurentiuskerk en op 14 juni 1952 werd het Kielpark opengesteld voor het publiek.

Het college besliste op 13 mei 1936 om de grafmonumenten van Hendrik Conscience, Peter Benoit, Julius de Geyter, Victor Driessens, F.H. Mertens en K.L. Torfs op stadskosten over te brengen naar het Schoonselhof. Een beperkte aanbesteding werd uitgeschreven en toegewezen aan steenhouwer Victor Patteet. De overbrenging van deze graven liet enkele jaren op zich wachten, omdat men inzag dat deze praalgraven niet tot hun recht zouden komen op perk Z1, waar alle monumenten die overkwamen van Kiel werden verzameld. De stadshoofdbouwmeester en de schepenen vonden uiteindelijk een geschikte plaats op de kruisingen van de lanen. Daarom spelen deze 19de eeuwse monumenten ook op de nieuwe begraafplaats een prominente en oriënterende rol. Op 16 november 1938 werd het stoffelijk overschot van Peter Benoit overgebracht naar de grafkelder op het Schoonselhof en het gedenkteken volgde op 27 februari 1939.

Iconografische beschrijving

Dit graf is een huldemonument, eerder dan een funerair teken. Er wordt niet verwezen naar de dood, maar naar de betekenis van de figuur Peter Benoit. Het thema van het praalgraf wordt beschreven door de beeldhouwer zelf: ‘Over Vlaanderen's gouwen (verpersoonlijkt met Vlaamsche bloemen en planten op versierde basis) galmt een machtige zang. Het is de jonge Vlaamse muziek welke ontwaakt en oprijst uit de werken van Peter Benoit, waarvan enkele (Lucifer, Charlotte Cordy, Elsenkoning, Ilsa) aan hare voeten zweven. Zij neemt haar vlucht naar hoger sferen, daarheen door den Genius der Kunst begeleid. Vooraan de steen die de toegang tot de grafkelder sluit en waarop de beeltenis van de overledene, rustend in Vlaamsche grond.’ De kunstenaar vertolkte op een persoonlijke wijze een vooropgesteld programma. Voor het uitbeelden van de Vlaamse Muziek werd iconografisch afgeweken van de klassieke voorstelling van Euterpe, de muze van de muziek en de lyriek, van oudsher afgebeeld met een muziekinstrument. De opvoering van een zingende figuur werd wellicht ingegeven door de uitdrukking ‘Benoit leerde zijn volk zingen’. Bovendien is deze personificatie niet

[p. 102]

weergegeven volgens een universeel canon waarmee een goddelijke verschijning het individueel menselijke overstijgt. Het is een - en niet dé - Vlaamse vrouw met een eigen persoonlijkheid, in volkse kledij en niet in antieke draperingen. Ze stijgt op vanuit de basis waar personages meegevoerd worden in een woelige stroom, terwijl ze wordt aangemoedigd door een vliegende figuur. Op de fantastische wagens van de Van Dijck stoet van 1899, waaraan een groot

Praalgraf van Peter Benoit op het Schoonselhof: detail van de sokkel aan de achterzijde. (Foto: Anne-Mie Havermans)

aantal kunstenaars meewerkten, werden de personificaties en kunstenaars zoals Van Dijck, vergezeld van vliegende vrouwen die de Faam vertolkten. Op dezelfde wijze werd de Vlaamse Muziek aanvankelijk door een vrouwelijke figuur begeleid, in de ultieme versie werd die verlaten voor een gevleugelde jongeling, een Genius. De genius was bij de Romeinen oorspronkelijk de personificatie van de mannelijke voortplantingsmacht, die vooral vereerd werd bij de stamvader. Later werd de genius een persoonlijke beschermgeest die de mens zijn gehele leven begeleidde. Ook bepaalde gemeenschappen, plaatsen en toestanden hadden soms een eigen genius. De genius van de gestorven stamvader werd vaak voorgesteld als een slang, maar hij komt ook voor in de gestalte van een gevleugelde, naakte jongeling. Dit is een frisse en originele oplossing, wat compositorisch bovendien minder drukt en de zingende figuur meer ruimte laat.

Deze beeldengroep staat op een cirkelvormig platform dat omgeven is met een mantel van breuksteen. Treffend is dat de beplanting wordt opgenomen in het ontwerp en een betekenisvolle plaats inneemt. Dit gebruik was niet uitzonderlijk, maar is nu vergeten.

Verschillende stadia in het ontstaan van de beeldengroep

Nam de beeldhouwer bij het uitwerken van dit praalgraf zijn inzending voor het stedelijk Benoit-gedenkteken als uitgangspunt? Kreeg hij gaandeweg aanwijzingen van het comité? Hierover zijn geen feiten bekend. Wel vonden de huidige bewoners van de nog bestaande woning met atelier van beeldhouwer Arthur Pierre (Antwerpen, 30-7-1866/ Antwerpen, 2-9-1938) foto's die de verschillende stadia van vervaardiging tonen. Volgens deze foto's is de kledij van de jonge vrouw van meet af aan gelijk aan die van de definitieve versie. Haar rechterhand is reeds in het eerste model uitgestrekt, de linkerhand reeds aan de borst, maar nog niet beladen van kracht, het hoofd neigt eerder wat omlaag dan omhoog en haar rechterknie is sterk zijwaarts gebogen zodat een curve ontstaat. Aan haar linkerschouder bevindt zich de vrouwelijke Faam en schrijlings op de hoge sokkel zit een figuur die een krans neerlegt. In een volgend stadium gaat de plaatsing van de Faam reeds in de richting van die van de jongeling. Ze is naakt en zonder vleugels. De grootste nieuwigheid is echter de sokkel: het hoekige blok is verdwenen en wordt een dynamisch onderdeel van het beeld waarin verschillende figuren verschijnen en verdwijnen. Van de volgende versie zijn 6 verschillende foto's bewaard. Twee foto's tonen de beeldengroep met de dynamische sokkel waarin figuren opduiken. De gebaren, de kledij en de houding van de centrale vrouwenfiguur zijn identiek aan de definitieve uitvoering. De Faam is gedrapeerd vanaf het middel en haar houding is sterk gelijkend op die van de genius uit de definitieve versie. Op drie andere foto's merkt men dat deze beeldengroep met sokkel op een cirkelvormig platform werd geplaatst en dat op de mantel reliëfs zijn aangebracht met vooraan het portret-medaillon van Peter Benoit. Toch was deze versie nog niet bevredigend. Een volgende foto toont de zoektocht naar een beweeglijker uitwerking van de sokkel; eerder dan een uitstallen van figuren wordt het een woelige stroming waarin men lichaamsdelen van personages ontwaart. De reeks foto's eindigt met twee zichten van het kunstwerk op de Kielbegraafplaats.

Overeenkomsten met andere werken van beeldhouwer Arthur Pierre

Een aantal elementen van deze beeldengroep verschijnt ook in andere werken van deze kunstenaar. De majestueuze vleugels van de genius zijn te zien op en in het gebouw van de verzekeringsmaatschappij Eagle Star, Meir 12 in Antwerpen. Op het dak pronkt een bronzen arend en de hal van dit gebouw is versierd met drie panelen met gevleugelde vrouwenfiguren in hoog reliëf. De titelpagina van Van Glorie en Lijden, sonnetten uit de loopgraven aan den Yzer door Daan F.Boens en geïllustreerd door A. Pierre, draagt de centrale vrouwenfiguur van het grafmonument van P. Benoit die een naakte man met zwaard een lauwerkrans boven het hoofd houdt; opnieuw oude symboliek in een eigentijdse vorm gegoten.

Bronnen

-	AMVC: dossier B 435.
-	Caremans Clement, In het licht van de dood, Post-Mortum Foto 's, tentoonstellingscatalogus, Antwerpen, AMVC, 1994, p. 53-56.
-	Geïllustreerd album met beschrijving van den Stoet De Kunst Door De Eeuwen Heen, Antwerpen, 1099.
-	J., Het praalgraf van Peter Benoit, in Sodipa oct. 1984, nr. 10, jg. 32, p. 384-387.
-	SAA, MA 13830/24, SG Begraafplaatsen Kiel, Gedenktekens 1899-1933, eerste map, A3, De bronzen groep ‘Aan Peter Benoit’ door A. Pierre.
-	SAA, MA 46.085, Perken en Plantsoenen, 1884-1902, beplanting grafsteden, P. Benoit (1902).
-	Schoonselhof, dossier Peter Benoit, nr. 1910.