Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 49

[p. 172]

Jozef Bossu
Van de wielingen tot de hoofden De Vlaamse kust in de oude cartografie

Vlaanderen in oorsprong gewonnen op de zee, vindt zijn geografische beschrijving op land- en zeekaarten. Ze completeren elkaar in de ontmoeting van water en land. Zeekaarten verwijzen naar de geschiktheid voor navigatie, met aandacht voor vaargeulen, zandbanken alsook voor alle van op een schip waarneembare merktekens en belangrijke locaties op de kustlijn. Landkaarten vertellen over de rol van de zee in de vorming van de kustvlakte. In dit artikel staan we even stil bij enkele mijlpalen van de historische cartografie over de zee tussen de vaargeul van de Wielingen en de zeeëngte van de Hoofden of het Nauw van Kales. Anders bekeken het kustland van Breskens tot Grevelingen en eventueel tot Duinkerken.

In de ‘Geographia’ van Ptolemaeus (100-178) wordt onze kustlijn, gelegen aan de ‘Oceanus Brittanicus’, vanuit Calais fel noordwaarts omhooggetrokken zodat ze bijna parallel loopt met de breedtegraad. Die vervormde projectie wordt overgenomen door de cartografen van de vijftiende en zestiende eeuw, zoals Schedel en Gastaldi.

De oudst bekende uitgebreide cartering van onze kustvlakte is te vinden op een kaart van 1452 in een kroniek van Vlaanderen, te Brugge geschreven door een Italiaan. De weergave van de Vlaamse kust, gelegen aan de ‘Chanale fra la francia e linghelterra’, hoe schematisch ook, geeft

Detail uit ‘Flandria Comit(atus)’ van Gerard Mercator. Eerst gepubliceerd in een verzameling kaarten van 1585 en daarna in zijn atlas van 1595. [Foto: Oostkamp, J. Breyne]

de economisch belangrijke locaties. Er zijn de havens: Blankenberge, Oostende, Nieuwpoort, Duinkerken, Grevelingen en zelfs Kales. De laatste vier onder de vorm van een gekanteeld gebouw: het symbool van een stad. De ook al economisch belangrijkste abdij van Kustvlaanderen ‘Ter Duinen’ is er ook en zal in het vervolg op geen enkele kaart ontbreken. Ook nog de voorname locaties Sluis, Damme, Brugge, Oudenburg, Diksmuide, Sint-Winoksbergen en Broekburg. In de monding van het Zwin, op de plaats waar de zandbank ‘De Loopinghe’ al in de eerste helft van de vijftiende eeuw een bedreiging voor de scheepvaart betekende, zijn vier vakjes gezet. Zijn het bakens?

Pieter van der Beke uit Gent beoogde met zijn Vlaanderenkaart van 1538 de kaartenproduktie op een hoger peil te brengen maar ook bij hem loopt de projectie mank om reden van het ontbreken van een wiskundige ondersteuning en wel met een totale zwenking van de kust naar het zuiden. Anderzijds zijn kust en eilanden pittoresk getekend en op het ‘Mare Nostrum’ (niet van de Romeinen, maar van ons) of ‘De zee Oceane’ kruisen een menigte karvelen, galeien en brigantijnen onder buitenlandse vlag, voortreffelijk van gravure.

Met Gerard Mercator kreeg de kaart van de Vlaamse kust een nieuw gezicht. Zijn Vlaanderenkaart van 1540, groot 95 bij 123 cm., noord-zuid georiënteerd en op schaal 1:172.000 was getekend op basis van de triangulatiegegevens van Jacob van Deventer.

Op de ‘Pars maris Germanii’, de Noordzee’, breken twee subtiel afgelijnde koggen de ontstuimige golven, rechts van een grote uitgewerkte windroos. De algemene projectie van de kustlijn oogt modern. Calais ligt op ongeveer 51^o noorderbreedte en Breskens zowat 27’ hoger. Tussen ‘Cales’ en ‘Soutcote’ volgt de strandlijn een nogal recht tracee, uitgezonderd te ‘Loon’ waar ze even het land binnendringt. Tussen ‘Soutcote’ en de abdij ‘Ten dunen’ golft de zee met een brede inham in de richting van ‘De groote moere’. Te Oostende duikt het land fors de zee in en daarna gaat het geleidelijk in een brede boog naar het Zwin.

Omdat Mercators kaart in een onvolledige proefdruk ons bereikte -het stuk met de kust tussen Heist en Breskens ontbreektwerd ze, nadat ze in 1877 was ontdekt, door Jan van Raemdonck aangevuld met behulp van zestiende eeuwse imitaties van onder meer D. Zenoï, P. Forlani, L. Guicciardini, G. de Jode en uiteraard de Vlaanderenkaart van 1585 in de kaartenbundel van Mercator zelf. In zijn ‘Theatrum’ (1570) neemt Ortelius de kustbeschrijving van Mercator over met uitzondering van de Zeeuwse eilanden. En in de uitgave van 1592 (kaart van 1590) is de projectie opvallend meer naar het zuiden gericht. Hier en ook in latere kaarten

[p. 173]

vinden we de uitslaande vlammen van de ‘vierboeten’ van Heist, Blankenberge, Oostende, Nieuwpoort en Calais die we al bij Mercator in 1540 aantroffen.

‘Het Brugse Vrije’ (1571) van Pieter Pourbus is niet schatplichtig aan Mercators kaart van Vlaanderen maar topografisch correcter, wat het gebruik van de triangulatiemethode veronderstelt. In de oostelijke helft van de kustvlakte verraadt een uitgebreid systeem van dijken hoe de bewoners het land op de zee heroverden en inpolderden,

Detail uit ‘Flandria et Zelandia Comitatus’ van Willem en Joan Blaeu. Uit ‘Theatrum Orbis Terrarum’ (1635) [Foto: Oostkamp, J. Breyne]

terwijl in de westelijke helft - tussen Blankenberge en de IJzermonding - het geringer aantal dijken erop wijst dat hier de zee zelf door eigen regressie het kustland aan de mens terugschonk. Midden in de brede duinengordel liggen grote open plekken: de ‘Paelsteenpanne’ en de ‘Zeepanne’. Twee jaar na Pourbus tekende Christiaan Sgrooten in zijn ‘Atlas van het Duitse Rijk’ de Vlaamse kust, van het eiland Wulpen tot aan Oostende. In de hertekening van deze atlas van 1592 is de kust compleet. De kaart van Floris Balthazars van Berckenrode, een ‘Pourtraict du hardi et belliqueux voyage’ van prins Maurits door de Vlaamse kustvlakte in 1600, schenkt in eerste instantie aandacht aan de militaire situatie. Alhoewel geen voorbeeld van cartografische nauwkeurigheid geeft ze toch een pak topografische bijzonderheden in het landschap, o.a. de sluizen op de Ieperlee te Plassendale en op de IJzer bij Fort Nieuwendam. Omdat een vloot de operatie begeleidde

Detail uit ‘Flandria Comitatus’ van Nicolaes Visscher II (1649-1702) [Foto: Oostkamp, J. Breyne]

vinden we de zee in de nabijheid van het strand eivol vaartuigen, van sloepen tot oorlogsschepen.

In de jaren dertig van de zeventiende eeuw wordt in de atlassen van Hondius en Blaeu, ter vervanging van Mercators Vlaanderenkaart van 1585, een nieuw type kaart geïntroduceerd. De Vlaanderenkaarten van beide Amsterdamse uitgevers hebben nagenoeg dezelfde projectie. Calais en Breskens liggen op dezelfde breedtegraad, bij Hodius op ca. 50°57′, bij Blaeu op ca. 50°51′ N.Br.. Ze zijn noord noord west - zuid zuid oost georiënteerd en lijken van elkaar afgekeken. De kustlijn is egaler getekend dan bij Mercator. Tussen Calais en Oostende beschrijft de kustlijn een lichte boog landinwaarts om daarna tot aan Breskens, voorbij de inham van het Zwin meer noordwaarts te houden.

De kaart van het graafschap Vlaanderen, en de ermee gepaard gaande deelkaarten, uit het atelier van de familie Visscher van ca. 1700 zijn typografisch en topografisch van hoge kwaliteit. Hier krijgt de kustlijn drie nieuwe accenten. Een diepe inham van de zee aan de monding van de Aa bij Grevelingen. Vandaar tot aan Duinkerken een forse uitdeining zeewaarts. Een sterk in zee vooruitspringend stuk kustland tussen Wenduine en Blankenberge. Calais ligt op ca. 51°3′ en Breskens op ca. 51°29′ N.Br.. Een cartografische voorstelling die door veel andere kaartenmakers werd overgenomen. Een van hen, de Brusselaar E.H. Fricx geeft als bijzonderheid de grens van de hoge en lage getijden aan.

Aan de maritieme atlassen gingen de zeevaartgidsen vooraf. Naast algemene aanwijzingen over de kunde van de navigatie gaven ze uitgewerkte beschrijvingen van zeevaartroutes met informatie over winden en getijden, diepten, zandbanken en ankerplaatsen. Af en toe kwamen er ook kustprofielen in voor, maar geen kaarten. De ‘leeskaarten’ stelden de piloot in staat zijn reisweg uit te stippelen en de gezeilde afstand te noteren. Zeevaartgidsen waren populair tot ver in de achttiende eeuw, lang na de opkomst van de zeeatlas.

Lucas Jansz. Waghenaer (1533-1606) was de eerste om in een boek in folioformaat, zijn ‘Spieghel der Zeevaerdt’ (1584-85), zeemansgids en zeeatlas te verenigen. In het eerste deel van die zogenaamde maritieme atlas ligt de Vlaamse kust gespreid over twee kaarten met als titels: ‘Beschrijvinghe vande Zeeusche Eijlanden, Soe die op hare Stromē geleghen zijn, met een deel vande Zee Custen van Vlaenderen en hollant’ en ‘Beschrijvinghe van de zee Custen vã Vlanderen en Picardien, beghijnende vã Nijeupoort tot Diepē, met de Vlaamsche bancke, begrepē de Engte tussche Engelandt en Vranckrijck, Twelckemē de Hoofden noempt’. Beide kaarten zijn getekend door Waghenaer zelf en gegraveerd door Joannes van Doetinckum. Ze zijn zuidoost - noordwest georiënteerd en voorzien van een windroos en paslijnen.

[p. 174]

De eerste kaart bevattende de kust van Cadzand tot Nieuwpoort geeft de namen van de kustplaatsen en vertoont het profiel van de duinen. Tussen ‘Winduijn’ en Oostende ligt ‘Wackerhout’. Een restant van het eiland Wulpen is opgenomen in een grote zandbank rond het eiland Cadzand en krijgt als naam: ‘Wulpē parde merckt’. Ervoor een bank ‘Tvlack’. Ernaast de uitgestrekte zandbank langs het strand tussen Knokke en Wenduine, het ‘uuth sandt’. Een voorstelling die we ook bij Mercator aantreffen.

Detail uit ‘Beschrijvinghe vande Zeeusche Eijlanden...’ en uit ‘Beschrijvinghe van de zee Custen va Vlanderen en Picardiën...’ van Lucas Jansz Waghenaer. Uit ‘Spieghel der Zeevaerdt’ (1584-1585).
[Foto: Oostkamp, J. Breynel

De vaargeul van de ‘Wielingh’ ligt tussen de banken de ‘transe (Franse) Poll’ en ‘De poll’. Verder in zee de ‘Caijbanck’ met de ‘Witte banck’. Voor de middenkust liggen o.a. ‘Die trijx’, ‘Oude moers banck’ en ‘Broers banck’. Deze laatste is opmerkelijk van vorm en ligt toch al te ver verwijderd van het strand en de duinen waar de abdij ligt waaraan hij zijn naam ontleent. Ter afronding is de kaart onderaan links voorzien van een schaalstok met ‘Spaensche’ en (Neder)Duijtsche’ mijlen terwijl aan de andere zijde een zeemonster dreigend de kop verheft naar een van de fraai gegraveerde karvelen.

Op de rugzijde van de twee bladzijden grote kaart bevindt zich enerzijds een bladzijde beschrijving van de provincie

Detail uit ‘De Cust van Vlaenderen’ van Pieter Goos. Uit ‘De Lichtende Columne ofte Zee-Spieghel’ (1650)
[Foto: Oostkamp, J. Breyne]

Zeeland en anderzijds een bladzijde tekst die zo uit een authentieke zeemansgids lijkt gegrepen. Ook de kustprofielen in het kaartvlak zelf doen aan zo'n gids denken.

De andere kaart, opgesmukt met zeemonsters, vaartuigen en een ongewoon grote en wellicht de meest exuberante cartouche uit de geschiedenis van de Nederduitse cartografie, beschrijft de Vlaamse kust tussen Nieuwpoort en Calais. De havens ‘Nijeupoort’, ‘Duijnkercke’, ‘Grevelingen’ en ‘Cales’ zijn figuratief weergegeven op een achtergrond van duinen. Die duinen beheersen het landschap waarin het wapen van Vlaanderen prijkt en een koe verloren loopt. Het kustprofiel wordt verder uitgewerkt in de ‘Verthoeninghe vant Landt tusschen Nijeupoort en̄ Cales, alsmen van bij oosten compt’. Hier liggen de westelijke Vlaamse banken: ‘Driestal’, ‘Quae banck’, ‘Polder’ en ‘Rijting’. Op de beide kaarten van Waghenaer is de diepte op en tussen de zandbanken in de Vlaamse wateren nauwkeurig in vademen - van 2 tot 14 - opgegeven. Op de keerzijde van de tweede kaart treft men uitgewerkte vaarroutes aan met aanwijzingen omtrent alles waarmee de stuurman rekening dient te houden als hij ter hoogte van de abdij ‘lievrouw ten duine’ of ‘de Broers’ bij de ‘Broersbanck’ zeilt.

Een nieuwe versie van de atlas-zeemansgids is van de hand van Jacob Aertsz Colom (1600-1673). De kaart die hij de titel meegaf van ‘Gaten van de Wielinge met de Custe van Vlandren, Nieulyx beschreven’ beslaat een dubbel groot folioblad waarvan de bovenste helft aan een paskaart van de Noordzee is gewijd en de onderste helft een tekst bevat met richtlijnen voor de bezeiling van de kustwateren. Op de zuidwest-noordoost georiënteerde kaart vinden we de gewoonlijk op de kust tussen Walcheren en Calais opgegeven locaties, samen met het profiel van de duinen. Voor wie het niet weet schrijft Colom: ‘Al de gaten - hij bedoelt zandbanken - die tusschen 't gat van Sluys (de vaargeul de Wielingen) en Calis (het Nauw van Calais) legghen worden de Vlaamsche Bancken genoemt’.

Voor Knokke en Oostende liggen de zandbanken: ‘Krake’, ‘Sant’, ‘Inner Banck’, ‘'t Slach voor gat’, ‘Heyst Banck’, ‘Engelse Polder’, ‘Raen’ en ‘Drooge Raen’ alsook de geulen ‘Inner Wielinge’ en ‘De Spleet’. De banken die de scheepvaart ter hoogte van Duinkerken hinderen zijn: de ‘Vuylbaert’, vlak voor de stad en met een hoge baken. Verder de ‘Steenbanck’, de ‘Smal Banck’, de ‘Bree banck’, ‘'t Ratteel’, ‘Den Dycke’ en ‘De Polders’. Voor Mardijk ligt ‘'t Scheur-

[p. 175]

tien’, een diepte waar grote schepen kunnen voor anker gaan.

De ‘Peerdemart’ vertrekt breed van uit de westhoek van 't eiland Cadzand om puntig in de zee te verdwijnen. Voor Blankenberge ligt ‘De Schor’. Bij Nieuwpoort staan ‘de twee vierboeten’. De auteur weet blijkbaar niet dat ‘'t Clooster ten duynen’ en ‘de Broers’ op dezelfde abdij slaan want hij geeft ze aan als twee onderscheiden vestigingen. De zandbank in de omgeving van de abdij, doorgaans ‘De Broers’ of ‘De

Detail uit ‘De kuste van Vlaenderen van de Wielingen tot de Hoofden’ van Johannes van Keulen uit ‘De Groote Nieuwe Vermeerderde Zee-Atlas ofte Water-Werelt’ (vanaf 1684)
[Foto: Oostkamp, J. Breyne]

Broersbank’ genaamd is hier naamloos. Anderzijds draagt de cartograaf er zorg voor de diepten op banken en geulen zorgvuldig te noteren.

Omdat het een paskaart is bevat ze de klassieke, van uit kompasrozen vertrekkende paslijnen, waarmee de stuurlui met behulp van een kompas een route kunnen afzettten en de afgelegde mijlen kunnen afpassen. Dat we ook voor een stuk met een zeemansgids te maken hebben blijkt uit de bijgevoegde tekst waaruit volgende citaat: ‘Om van Nieupoort te loopen/komende van beoosten/soo set den toorn (toren) van Nieupoort aen de eerste hooghe Duyn beoosten de Stadt (ghelijck de toorn van Duynkercken) om 't oost gat uyt te loopen/dan sal de toorn van Nieupoort zuyden/en zuyden ten westen van u staen/ hout daer soo op aen soo loopt ghy tusschen strooms en Boonelandt door/ tot tegen de Banck/als ghy daer drooghte voelt/soo gaet zuydzuydwest en zuydwest ten zuyden aen/tot dat de Tooren van Nieupoort zuydoost van u staet/settet daer op negen of thien vadem/'t is daer ruym en breet’.

Echte zeeatlassen op groot formaat en met enkel paskaarten voor algemeen gebruik geschikt, verschenen in de Nederlanden niet voor 1650. De eerste was die van Johannes Janssonius, betiteld ‘De Waterweereldt’, in dat jaar uitgegeven als vijfde deel van zijn ‘Grooten Atlas’, met 23 kaarten waaronder een ‘Pascaert vant Canaal Tusschen Engelant en Vrancryck’ maar geen van de Vlaamse kust. Toch had dezelfde auteur al in 1636 in zijn ‘Gerardi Mercatoris et I. Hondii Appendix Atlantis’ op een dubbel folioblad twee zeekaarten gepubliceerd: ‘Pascaert vande Custe van Vlaenderen, van Walcheren tot Cales en Bouloigne in Vranckrijck...’ en ‘Afbeeldinghe vande vermaerde seehaven ende stadt van Duynkercken met der omliggende plaetsen sanden ende droochten...’

De mooie maritieme atlassen uit de tweede helft van de zeventiende eeuw danken we aan Amsterdamse uitgevers. We beperken ons bij twee representatieve figuren: Pieter Goos en Joannes van Keulen.

In ‘De Lichtende Columne ofte Zee-Spiegel’ (1650) van Pieter Goos (1615-1675) is opgenomen de ‘Cust van Vlaenderen beginnende van de Wielingen tot aen de Hoofden met alle haer sanden en drooghten’. Visueel en heel mooie paskaart, vooral door het verrassend effect van het groot aantal paslijnen die over heel het kaartvlak elkaar kruisen of in brandpunten convergeren. Volgens de titel van de kaart krijgen we hier het klassiek beeld van de kust met kustlijn, locaties, zandbanken en vaargeulen. Bij ‘Cales Clif’ gaat de brede duinengordel geleidelijk over in een rij steile kliffen. De abdijen van de kust zijn present. In de duinen staat ‘Ter Duyn’ met zicht op ‘Broersbanck’ en in de polder ‘Klooster ter Doest’. In de omgeving van ‘Oudenborgh’ ligt ‘Geese’ wat staat voor Gistel, een verschrijving die ook al op Berckenrodes kaart voorkomt. Het fort Albertus waaraan men in Amsterdam nog pijnlijke herinneringen van tijdens het beleg van Oostende bewaarde, wordt hier ‘Albartis Schans’ genoemd.

Met zijn zeeatlas van 1666 ‘Waer in vertoont worden alle de Zee-Kusten van het bekende des Aert-Bodems’ geldt Pieter Goos als voorloper van Joannes van Keulen (1654-1715).

In van Keulens' ‘De Groote Nieuwe Vermeerderde Zee-Atlas ofte Water-Werelt’ (vanaf 1684), krijgt onze kust een dubbel groot folioblad toebedeeld. De titel van de kaart, gevat in een in het teken van overvloed staande cartouche, luidt: ‘Nieuwe Pascaert bevattende in sich de Kust van Vlaenderen van de Wielingen tot de Hoofden...’ In de beschrijving van de kustvlakte wordt hernomen wat in voorgaande producties te vinden is, fouten inbegrepen. Zo staat ‘Geese’ nog altijd voor Gistel. De verbinding van Brugge met de zee gaat nog steeds over Damme, Sluis en het Zwin, terwijl het kanaal naar Oostende de cartograaf onbekend lijkt te zijn. Maar als paskaart geeft ze een up tot date en uiterst gedetailleerd beeld van de situatie op zee. Nooit eerder werden de vaargeulen, diepten en zandbanken tussen Vlaanderen en Engeland preciezer gesitueerd en gemeten. Daarbij is de kaart overtrokken met een uitzonderlijk fijn uitgewerkt net van paslijnen ten gebruike van de stuurlui. Van Keulens beschrijving van onze kust mag gezien worden als het hoogtepunt van de maritieme cartografie van het graafschap Vlaanderen.

Summiere bibliografie

J. Bossu, Vlaanderen in oude kaarten, drie eeuwen cartografie, tielt-Bussum, 1983.

R. Calcoen e.a., Gerard Mercator cartograaf 1512-1594, Brussel, 1994.

Ch. Bricker, Geschiedenis van de cartografie, Alphen aan den Rijn, 1981.

S. Corbellini, Cronache de signiori di Fiandra: een Italiaanse kroniek van Vlaanderen, Brugge, in Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis, 134, 1997, pg. 102-111.

C. Koeman, Atlantes Neerlandici, deel IV, Maritime Atlases, Amsterdam 1970.

R. Putman, Oude scheepskaarten en hun makers, Alpen aan den Rijn, 1988.

B. Van der Herten, Het Brugse Vrije in beeld, Leuven 1998.

F. Van Ortroy, Kaart van Vlaanderen van 1538 te Gent uitgegeven door Pieter van der Beke, Gent, 1897.