Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 46

[p. 24]

Kenneth Boumann
Een Belgisch boeketje uit de Surinaamse tuin^*

‘Boekenmensen genieten het voorrecht dat zij, al dan niet gekweld door lijden aan hun Vaderland, zich in hun secret garden of hun bookmen's paradise kunnen terugtrekken voor het lezen van tuiltjes, voor balsem en voor ogentroost.’

Enkele jaren geleden overhandigde een Brugse antiquaar die weet dat ik verzamelaar ben van ‘West-Indië’ en van historisch waardevolle boeken, prenten, kaarten en handschriften van Suriname in het bijzonder, mij een werkje dat hij toevallig had ontdekt in een bibliotheek waar hij orde op zaken moest stellen. Het betrof Gustaaf Westerman's Reizen en Lotgevallen in de Nederlandsch Westindische Bezittingen. Het boekje past in de palm van mijn hand, is uiterst kwetsbaar en nogal vergeeld, draagt geen spoor van een jaartal, maar is uit de negentiende eeuw langs onbekende wegen tot mij gekomen. Voor oningewijden zijn het slechts enkele onooglijke bruine velletjes oud papier. Voor de kenner en liefhebber is het een kleinood, ook al is het niet verbonden met één van de grote namen uit de Surinaamse bibliografie en behoort het niet tot de internationale topklasse van Maria Sibylla Merian en haar prachtige Surinaamse rupsen, poppen en vlinders: de Metamorphosis insectorum Surinamensium ofte Verandering der Surinaamsche Insecten (1705). Verrassend bij deze eenvoudige, maar zeer gewaardeerde aanwinst was dat dit ongetwijfeld erg zeldzame Vlaamse volksboek over Suriname, dat naar ik later ontdekte een voor Nederland bestemde tegenhanger heeft, werd uitgegeven door de destijds in de Veldstraat in Gent gevestigde, nog steeds bestaande en alom bekende drukkerij Snoek-Ducaju en Zoon. Dit 19de-eeuwse verhaal over een bezoek van een Nederlandse plantage-eigenaar en zijn neef aan de indertijd belangrijke Nederlandse plantagekolonie Suriname in verband met de allesbehalve ordelijke gang van zaken op zijn plantage, is verlucht met ‘lieve’ prentjes van zwoegende slaven en van een bijtende slang, en wordt ingeleid met het volgende Voorbericht, dat op zichzelf een juweeltje is:

‘Een niet minder belangrijk gewest dan Noord-Amerika, is de westelijke landkust van dat werelddeel, bekend onder den naam van de West-Indiën, alwaar de Nederlanders sedert meer dan eene eeuw hunne volkplantingen bevestigd hebben, en waaruit ons de tabak, koffij,



suikerrieten en menige specerijen en kostbare houtsoorten over den wijden oceaan toekomen.

Onderscheidene handelhuizen in Belgenland waren langen tijd, en zijn wellicht nog in betrekking met dat land, welker meer inwendige kennis derhalve zeer leerrijk en nuttig moet wezen voor de jeugd van het nijvere Vlaanderen. Uit dit werkje, zijnde de Reizen en lotgevallen van Gustaaf Westerman in de West-Indiën, zal men op eene aangename wijze zich als verplaatst zien in die vruchtbare landstreek, zoo zeer nogtans verschillend van de onze, onder betrek van luchtstreek, voortbrengselen en bewoners.

Wij twijfelen derhalve geen oogenblik, of dit schoone Reisverhaal zal het publiek even welkom zijn als het eerste en goeden aftrok vinden bij ouders, onderwijzers en opvoeders, en bij alle beminnaars van goede en nuttige vlaamsche lektuur.’

Suriname is als belangrijk wingewest in de koloniale tijd van meet af aan uitvoerig beschreven, in beeld en in kaart gebracht. Het behoort tot de eigenaardigheden van het Surinaamse boeken- en prentenantiquariaat dat één van de belangrijkste en mooiste 19de-eeuwse verzamelingen litho's van stad en binnenland, slaven en vrijen, Creolen, Bosnegers en Indianen, markten en kroegen, eenvoudige hutjes en monumentale panden - de Voyage à Surinam. Description des possessions néerlandaises dans la Guyane - in 1839 werd uitgegeven door de Société des Beaux-Arts op de Zavel in Brussel. In 1830 of 1831, bij het prille begin van het nieuwe Koninkrijk België, reisde Pierre Jacques Benoit (Antwerpen 1782-Brussel 1854), zoals vele Europese avonturiers, kunstenaars en onderzoekers vóór en na hem, naar de toen nog grotendeels onbekende gebieden waar de Europese expansie zich voltrok. Benoit doorkruiste het land, legde zijn waarnemingen vast in tekeningen en stelde zijn nog steeds interessante bevindingen op schrift ter begeleiding van de litho's die in Brussel door twee bekende tijdgenoten, Paul Lauters (Brussel 1806-1876) en Jean-Baptiste Madou (Brussel 1796 - Sint-Joost-ten-Node 1877) op steen werden gezet. Het verheugt mij bijzonder dat een meesterlijk ingekleurd exemplaar van de Voyage ‘thuis gekomen’ is bij mij als verzamelaar, van wie Suriname het land van herkomst is, maar die al meer dan drie decennia in het land van Pierre Jacques Benoit woont. Met instemming lees en citeer ik de redacteur van de nog altijd gezaghebbende Encyclopaedie van Nederlandsch West-Indië (1914-1917):

‘Het weelderige, tropische der natuur is b.v. evengoed weergegeven als het voorkomen, de mimiek en de gebaren der Negers. B. moet een scherp waarnemer zijn geweest, wien het ook aan humor niet ontbrak. Velen zijner teekeningen zijn echte genrestukjes. B's werk is des te belangrijker omdat het afbeeldingen geeft van menschen en dingen, die gedeeltelijk tot een onherroepelijk verleden behooren.’

Veurne, ‘in the province of West Flanders’, voegt H.C. van Renselaar er in zijn artikel in Tropical Man I, 1968 over de Belgisch-Surinaamse planter-tekenaar Bray aan toe, was de geboorteplaats van Théodore Bray (^o1820-Brussel 1887), die om on-

* Wij danken mevrouw Sonja Cantré van harte voor haar toestemming om een illustratie die haar grootvader, Jozef Cantré, in de jaren dertig vervaardigde, te gebruiken voor dit artikel.

[p. 25]

bekende redenen Vlaanderen verliet en zich in 1841 in de door slavenarbeid in stand gehouden plantagekolonie Suriname vestigde. Hij werd blankofficier, dat wil zeggen opzichter van veldslaven, en was later (mede-)eigenaar van de cacaoplantage Spieringshoek (Beneden-Commewijne), een geslaagd ondernemer en welgesteld man. Hij kende de Surinaamse plantagewereld goed, hetgeen duidelijk blijkt uit de nauwkeurige weergave van allerlei details in zijn tekeningen en litho's. De kritisch en satirisch

Het ‘exotische’ van de natuur: titelprent van Voyage à Surinam van P.J. Benoit.

ingestelde Bray liet ons een aantal tekeningen na en een zeer zeldzaam geworden album van 25 in Paramaribo vervaardigde litho's: Surinaamsche Schetsen en Typen 1850, ook verschenen onder de titel Costumes et types d'habitants de Suriname dess. par. Th. Bray, 25 planches lith. coloriées par Petit in 4^o, Paramaribo 1850. Bray en zijn werk waren tot voor kort vrij onbekend. Dat bespaarde hem wellicht het lot dat Pierre Jacques Benoit helaas wel ten deel viel: commerciële overreproductie. Het is, hoe men het ook wendt of keert, opmerkelijk dat deze twee Belgen ons in 1839 en 1850 zo rijkelijk voorzagen van belangrijk Surinaams plaatwerk. Toen in het najaar van 1995 een deel van mijn historische Suriname-collectie, samen met enkele werken uit de Helmancollectie van Michiel van Kempen, in de Brugse Biekorf werd tentoongesteld, werd uiteraard één van Théodore Brays afbeeldingen - een mooie, prachtig geklede Creoolse dame, ‘Kleurling Misie’ - gekozen voor de tentoonstellingsbrochure, -affiche en -catalogus (Kruispunt 161bis, XXXVI, juni 1995, Brugge).

Reeds tijdens de ambtsperiode van Cornelis van Aerssen van Sommelsdijk, eerste Gouverneur van de Geoctroyeerde Sociëteit van Suriname (1683-1688), werd met het oog op duidelijkheid in bestuurszaken bepaald dat ‘om alle misverstanden ende dubbelsinnigheede voor te comen, geen bescheiden souden worden aangenomen anders dan in de Nederlandsche taal’. In heel West-Indië waren er in die tijd ingewikkelde taalprocessen aan de gang als gevolg van noodzakelijke contacten tussen Indianen, Europeanen, Afrikanen en Creolen. Hierdoor ontstonden de vele creooltalen van het Caribisch gebied. In Suriname hebben vrijwel van in den beginne het Nederlands en het Neger-Engels, verreweg de belangrijkste Surinaamse creooltaal (tegenwoordig het Sranan(tongo) of het Surinaams genoemd) naast en tegenover elkaar bestaan. Er is lang over geredetwist of deze taal, een schepping van slaven - dus van huispersoneel, wasvrouwen en handarbeiders, van suikerrietkappers, katoen-, koffie- en cacaoplukkers - wel geschikt was voor hogere uitingen van de menselijke geest. Aan alle geleerde bespiegelingen ter zake kwam definitief een eind toen Trefossa (pseudoniem van Henny de Ziel, Paramaribo 1916-Haarlem 1975), na enkele niet onverdienstelijke voorgangers het Surinaams als literair medium vervolmaakte en enkele pareltjes van dichtkunst tot stand bracht. Zijn meesterschap blijkt niet alleen uit origineel werk in het Surinaams, maar ook uit vertalingen van hoofdzakelijk religieuze lyriek (Heiman Dullaert, Willem de Mérode, Jacobus Revius, Albert Verwey), van Willem Kloos en van Guido Gezelle. Hierna volgt Moederken in de eenvoud en schoonheid van Trefossa's Sranan-versie:

foe joe mi n'a-
bi djaso
ferfprenki no-
so skrifi,
mama foe mi,
no wan san de,
no marki sref
de f'si f'i.

no téke tan,
portrèt kwetkwet,
gerspopki no-
ti f'dati,
ef nos a m' de
empresi w'wan
d'i lib na in
mi ati.

ke meki mi
kadamifas
a prenki dis
no pori,
ma tak a de
na in mi kra
lespekifas
mi m'sori.

't En is van u
hiernederwaard
geschilderd of
geschreven,
mij, moederken,
geen beeltenis,
geen beeld van u
gebleven.

Geen teekening,
geen lichtdrukmaal,
geen beitelwerk
van steene,
't en zij dat beeld
in mij, dat gij
gelaten hebt,
alleene.

o Moge ik, u
onweerdig, nooit
die beeltenis
bederven,
maar eerzaam laat
ze leven in
mij, eerzaam in
mij sterven.

Met Ratten, een werk uit de literaire beginperiode van Albert Helman (Nijgh & Van Ditmar, Rotterdam, 1936), zijn wij terug in Gent. De oude sage van de rattenvanger, die door deze veelzijdigste aller Surinamers (Paramaribo 1903-Amsterdam 1996) werd ‘herzegd’, werd door de Vlaamse kunstenaar Jozef Cantré (Gent 1890-1957) voorzien van omslagillustratie, initialen en slotvignetten in zwart en rood. In één van de twee (van de in totaal 500) exemplaren van deze bibliofiele uitgave die in mijn bezit zijn, schreef de auteur een opdracht aan H. de Vries (Paramaribo 1909-Leiden 1987; in leven onder meer Gouverneur van Suriname):

Laat, landgenoot, het land
waar gij en ik een jeugd genoot
van zeer veel schoonheid, ons een band
zijn, die beklijft ook al is groot
de wereld voor ons Surinamers
die lijden aan hun Vaderland

Boekenmensen genieten het voorrecht dat zij, al dan niet gekweld door lijden aan hun Vaderland, zich in hun secret garden of hun bookmen's paradise kunnen terugtrekken voor het lezen van tuiltjes, voor balsem en voor ogentroost.