Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 41

[p. 89]

Herinneringen van een vriend
Gaston Durnez

Herman Vos in acht velletjes

Herman Vos is een van mijn oudste vrienden. Ik leerde hem kennen via zijn eerste boeken. Dat is een van de redenen waarom ik de Literatuur dankbaar ben. Een van de beste redenen.

Ik herinner mij welke sterke weerklank zijn eerste publikaties kenden. De zonen van Pepe Gimenez sloeg onmiddellijk in. Het eerste wat ik er over las, was een juichende bijdrage van Maurice Roelants in Elseviers Weekblad. ‘Proza als krachtige eik’, stond er boven. Ja, de lof van Vos begon tegelijk in Noord en Zuid. Sindsdien is de klemtoon verschoven naar het Zuiden. Gewoon omdat Nederland, sinds zijn grote Vlaamse journalistieke medewerkers verdwenen, niet goed meer weet wat er allemaal in Vlaanderen te lezen valt. Nederland heeft ongelijk.

Bij het artikel van Roelants stond een portret van Vos: de kop van een energieke jonge man met een stoere kin. Het beeld paste uitstekend bij de indruk die de verslaggever van hem gaf. Toen ik Herman kort nadien voor het eerst ontmoette, zag ik dat het beeld een schakering nodig had. Er moest een zachter licht in de ogen liggen.

Onze ontmoeting had plaats in de kring van De Clauwaert, zijn uitgever. Daar was de ontstaansgeschiedenis van zijn novelle al gegroeid tot een sterk verhaal dat men elkaar op vergaderingen en recepties doorvertelde. Was het niet Ernest Claes die, volks geestdriftig zoals hij kon zijn, luid op de loftrompet had geblazen, nadat hij het manuscript had gelezen, maar die tegelijk voorzichtig had gevraagd: ‘Stel toch eens een discreet onderzoek in, of er niet te veel invloed of verwantschap van

Herman Vos, tekening van Ghislaine Verdoodt

een of andere Zuidamerikaanse kunstenaar meespeelt...’ Iemand die méér wist over de verre gebieden waar Vos gewoond en zijn verhaal gesitueerd had, greep naar zijn vergrootglas en zocht naar sporen. De uitkomst viel gunstig uit voor de jonge Vlaming. Er was geen plagiaat, er was alleen veel oorspronkelijk talent.

De novelle werd spoedig gevolgd door een roman: Een man kwam van de Cerro. Weer proza dat uit een stevige houtsoort was gekapt. De boom stond nog altijd ergens in Argentinië en je rook zijn exotische geur tot hier, op alle bladzijden. Dat was iets heel speciaals, in die tijd, toen het Zuidamerikaanse aroma bij ons nog geen progressieve mode was. Wie had het Herman Vos al voorgedaan?

Ik ontmoette hem op een grote viering van Filip de Pillecyn, in diens geboortedorp Hamme. De Clauwaert-lezers wezen hem in het artistieke landschap aan en groetten hem als de nieuwe Literaire Ster. In diezelfde periode nodigde Albert Westerlinck hem uit op een der legendarische weekends van ‘Dietsche Warande en Belfort’ in het Kajottersdomein van Dworp, voor een lezing over en uit zijn werk. Dat was toen geen kleine eer! De jaarlijkse tweedaagse bijeenkomst van het tijdschrift bracht een breed publiek samen, met glorieuze vedetten als Stijn Streuvels, Ernest Claes, Anton van Duinkerken, Jozef Muls, al wat naam had.

Mijn indruk was dat Herman Vos zich in dat grote gezelschap wat onwennig voelde. Zeker moet hij bang geweest zijn om daar een pretentieus figuur te slaan. Toen hij, die zondagmorgen, zichzelf moest voorstellen, kwam hij voor de dag met acht velletjes uit een notitieboekje die hij met grote letters had voorgeschreven. Hij las ze voor en tot mijn verbazing deed hij dat met een stille stem. In korte woorden vertelde hij iets over zijn afkomst uit een grote Brabantse familie en over zijn vijf jaar in Argentinië.

Vos had er gemakkelijk een indrukwekkend verhaal kunnen van maken. Eigenlijk zaten wij daar op te wachten. Wij wisten dat hij, oud-paratrooper en emigrant, allerlei ongewone en spannende dingen had meegemaakt, ginder ver in de pampas, werelden verwijderd van de Vlaamse dorpsroman. Hij hield het simpel. Ik denk: uit bescheidenheid en een beetje vanwege de plankenkoorts. Ik verdacht hem ervan, zó onder de indruk te zijn, dat hij alles tot het laatste moment had uitgesteld, tot hij er niet meer onderuit kon, zodat hij de tekst 's avonds laat of 's nachts moest schrijven, op zijn kamertje in het week-end hotel.

Herman Vos is nooit een literaire poseur geweest, nooit een figuur om theorieën te verkopen. Hij was en is een verhalenverteller, een (her)schepper met woorden van de wereld waarin hij leeft.

Die middag, na zijn lezing, hebben we samen aan tafel gezeten en elkaar beter leren kennen. Ik kreeg zijn acht papiertjes, met het oog op mijn kranteverslag. Ik heb ze zorgvuldig bewaard en bezit ze nog. Ze vormen een precieus documentje, een herinnering aan het debuut van een onzer betere auteurs en aan het begin van een jarenlange vriendschap.

Enkele kernwoorden van Hermwan Vos vind ik terug op dat

[p. 90]

souvenir. Allereerst is er de gehechtheid aan de familie, aan de betekenis van enkele mensen uit de ‘clan’ of ‘de sibbe’, die je uit een aantal van zijn geschriften zo goed kent. Vos geeft ook al aan, hoe zijn ‘avontuurlijke neigingen’ werden gevoed door vroege lectuur en door de sfeer in ‘de grote, woeste tuin achter het huis’ in het Brabantse Meise. In die tuin, zegt hij, ‘heb ik vrijwel alle avonturen van Winnetou beleefd, en die zucht naar altijd nieuwe belevenissen heeft van mij achtereenvolgens een slecht student, een goed parachutist en middelmatig emigrant gemaakt’.

Handschrift van Herman Vos

Fundamenteel was natuurlijk zijn Argentijnse ervaring. Het was geen vakantie, dat verblijf in een land van revolutie, waar hij de kost moest verdienen op velerlei manieren, als landman zowel als installateur van centrale verwarming. Toen hij uit het belegerde Buenos Aires ontsnapte en met zijn jonge vrouw de boot nam, op huwelijksreis naar Europa, wist hij nog niet dat zij in het oude continent zouden blijven. Toen dat eenmaal vaststond, voelde hij zich een vreemdeling in eigen land. Dat gevoel van een ontheemde in een vertrouwde omgeving zou hem in zijn werk altijd bijblijven.

Mijn eerste artikel over Herman Vos heb ik geschreven ‘in die tijd van Hamme en Dworp’. Eindelijk nog eens een vent in de Vlaamse literatuur!, zo liet ik mijn schrijfmachine uitroepen. Vos kwam inderdaad naar voor als een Vent, als iemand die eerst en vooral aandacht had voor de persoonlijkheid, daarna voor de literaire vorm. Over die vorm had hij zich in zijn lezing van acht kantjes al beknopt en klaar uitgelaten: ‘Lezen doe ik veel, maar ik verslind geen boeken. En wat ik lees? Alles wat mij aangrijpt, mij in spanning houdt. Misschien ben ik lui van aard, of doodgewoon een slachtoffer van m'n tijd, maar een boek waarvan ik vele passages moet herkauwen, leg ik weg. Er kan weinig gezegd met veel woorden, en er kan veel gezegd worden met weinig woorden. Ik heb altijd de mensen vereerd die veel zeiden met weinig woorden. Ik probeer dat nu allemaal zelf te doen. Ik probeer de juiste woorden op het juiste ogenblik te gebruiken.’

Die voorkeur en dat streven vormen nog altijd een kenmerk van Herman Vos. Hij is begonnen met een novelle, kort en krachtig als een onverwachte vuistslag op tafel, en hij is nog altijd op de eerste plaats een schrijver van novellen en verhalen. Zijn romans zijn evenmin lang en zij bestaan uit een opeenvolging van korte scènes, zoals in de film (hij heeft later niet toevallig nogal wat voor tv en radio geschreven).

Een para die uit een vliegtuig springt, heeft geen tijd voor lange uiteenzettingen noch voor beschouwingen. Hij suist de wereld tegemoet. Of is het de aarde die op hem afstormt? De beelden wervelen rond hem. En als hij de grond raakt, moet hij vlug weer opspringen, schietensklaar.

Maar nee, dat is geen goede beeldspraak. In de verhalen van Vos zijn geweld en oorlog wel degelijk aanwezig, (vanzelfsprekend, hoe kan het anders voor wie niet in een andere wereld vlucht) maar de sfeer van zijn werk is er een van zoeken naar verzoening, naar rust en vrede, allereerst in het eigen hart en in dat van de clan waartoe hij behoort.

Tot het beste wat Herman Vos geschreven heeft, heb ik altijd zijn roman Ik ben de maraboe gerekend. Hij schreef het boek op het einde van de jaren zestig en het draagt het kenmerk van de toenmalige geest van ontreddering.

Het verhaal is gesitueerd in een wereld waar Vos altijd belangstelling heeft voor gehad: die van de piloten, vooral dan die van ‘de wilde vaart’ in Afrika. Zijn hoofdfiguur, Ben Cardoen, gekonterfeit naar het leven, is een van die charter-piloten die tussen licht en donker vliegen, op de grens van de gevarenzone. Hij is een anti-held die in zijn vliegtuig heimwee heeft naar een veilige thuis maar die, eenmaal weer in zijn land, bang is

[p. 91]

Herman Vos met vrouw en vier van de vijf kinderen in de tuin in Rijmenam, 1970 (Foto: Paul Lambert)

voor het warme nest en heimwee krijgt naar zijn vliegtuig. Een ontwortelde, eigenlijk zeer eenzame man. In Afrika voelt hij zich meer verbonden met de mens, veel dichter bij zichzelf. Toch kan hij zich niet losrukken. Zijn gezin, de gehele familie blijft hem beschermen, bemoederen en bekijven. Het ‘brandmerk van de sibbe’ die naar geen rede luistert, blijft hij voelen. ‘En ook God is daar nog ergens. Hij leeft in hem als de antabuse-inplanting onder de huid van de alcoholist, die hem belet te drinken’.

Dat beeld heb ik altijd onthouden.

Is het niet het beeld dat velen uit die moeilijke tijd zullen herkennen en dat hen, ondanks alles, typeert?