Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 40

[p. 187]

Dwalen door een nooit gebouwd land
Geert Bekaert

1. Voor het gemak nemen we gewoonlijk als vertrekpunt voor ons denken aan dat alleen wat gebouwd of gemaakt is, ook echt bestaat en zijn plaats kan innemen temidden van de ons gegeven natuur. Al de rest is hersenspinsel. Het gebouwde is tastbaar. Het is zichtbaar. Het heeft een duur. Men kan ervan weggaan en ernaar terugkeren. Het blijft wat het was, waar het was. Het heeft iets onveranderlijks en iets onbeweeglijks. Het gebouwde lijkt duurzamer dan de natuur zelf. Zelfs de ruïne getuigt nog van het eeuwigheidskarakter van het gebouw. Als een gebouw komt of verdwijnt is het een gebeurtenis.

Toch is het gebouwde niet meer dan een metafoor, een metafoor van het bouwen, die eindeloze confrontatie tussen materie en geest. Dé werkelijkheid is het gebouwde niet. Het is niets meer dan de onuitputtelijke verwijzing naar wat niet gebouwd is, naar wat nog niet gebouwd is, naar wat nooit gebouwd kan worden, naar wat in het bouwen evengoed ontstaat als ontsnapt, naar wat in het bouwen continu wordt opgeroepen, zonder het er ooit echt is.

Van het gebouwde is het ongebouwde de eigenlijke kern. Het gaat altijd om het ongebouwde, om dat wat in het gebouwde ongebouwd bleef, wat in het bouwen zelf niet te bouwen valt, zoals wat in een gesprek misschien wel mee te delen, maar niet uit te spreken valt.

Want het bouwen slaat hier dan wel direct op het gebouw, maar het geldt in bredere zin voor alles wat gemaakt en gedacht wordt, een voorwerp, een tekst, een dans, een toneelstuk, een partituur, een gesprek, een gedachte zelf. Denken en maken kunnen niet los van elkaar bestaan. Denken is maken, is bouwen.

2. Het ongebouwde bestaat dus. Het bestaat in het bouwen in velerlei vormen. In de sfeer van de architectuur betekent het vaak een reëel ontwerp dat niet of nog niet werd uitgevoerd. Dit architectonisch ontwerp bestaat. Het is af. Het is ontworpen, gemaakt, gebouwd. Wat we van het bouwen in het algemeen zegden, geldt evident ook voor het architectonisch ontwerp. Het bezit zijn eigen materialiteit. Het eist zijn plaats op in de architectuur, zoals een tekst, ook al is die nog niet gepubliceerd, tot de literatuur behoort, of beter nog, tot de ‘scène de l'écriture’, het toneel van het schrijven, zoals Jacques Derrida dit heeft geanalyseerd in zijn L'Ecriture et la différence (1967).

Toch is de verhouding van het architectuurontwerp tot zijn gebouwde realisatie heel anders dan de verhouding van een tekst tot zijn publikatie. Wanneer een tekst in het openbaar wordt gebracht, op papier gereproduceerd, voorgedragen of gezongen, verandert hij wel van status, maar wordt intrinsiek niet fundamenteel gewijzigd. Of hij in een monumentaal of een minuscuul corps wordt gezet, in een schreefloze of klassieke letter, in braille-tekens, of hij luid of stil wordt gelezen, het blijft dezelfde tekst met dezelfde structuur van woorden en zinnen. Een tekst, een theatertekst niet te na gesproken, bevat gewoonlijk geen aanduidingen voor de wijze waarop hij kan of moet gereproduceerd of gerecipieerd worden.

Zoals een tekst, heeft ook het architectonische ontwerp zijn eigen ruimte, zijn eigen ‘scène’. Het is aan dezelfde wetmatigheden van het ‘schrijven’ onderworpen. Het is evenmin afhankelijk van de wijze waarop het gereproduceerd wordt, al is die, zoals bij een tekst, daarom nog niet onverschillig. Ook een ontwerp kan in verschillende handschriften gecopieerd worden. Het kan vele gedaantewisselingen ondergaan zonder zijn identiteit op te geven.

Zoals een tekst niet altijd ontstaat met het oog op publikatie, maar louter om zichzelf, zo wordt ook een ontwerp vaak gemaakt zonder enige gedachte aan uitvoering, wat niet belet dat het om een perfect uitvoerbaar project gaat. De architectuurmodelboeken, de oude én de nieuwe, geven hiervan een bijzondere illustratie. Ze zijn misschien wel op uitvoering gericht, maar zeker niet direct. Als model of type bieden ze zich aan voor interpretatie. Het zijn slechts instrumenten voor het op uitvoering gerichte ontwerpen.

Soms bestaan modelboeken uit afbeeldingen van bestaande gebouwen. Maar even vaak bevatten ze een vorm van ideële ontwerpen die een concept vastleggen dat als inspiratiebron, richtlijn of hulpmiddel kan gebruikt worden voor ‘reële’, zogenoemd realistische, direct op uitvoering gerichte ontwerpen. Die twee vormen van ontwerpen, die overigens evenmin helemaal los van elkaar te koppelen zijn, vinden we reeds terug in de logboeken van de kathedraalbouwers, zoals dit van Villard de Honnecourt uit de eerste helft van de dertiende eeuw. Naast zijn Plus excellents bastiments de France (1576-1579), waarin hij historische voorbeelden inventariseert, publiceert Jacques Androuet du Cerceau ook zijn Livre d'Architecture (1559) ‘contenant les plans et dessaings de cinquante bastiments tous differens: pour instruire ceux qui désirent bastir, soient de petit, moyen, ou gran estat’.

Meer dan vier eeuwen later vinden we in de publikaties van Eugène Viollet-le-Duc, naast de bekende ideële voorstellen voor een waarachtig eigentijdse architectuur, die ver van elke concrete opdracht zijn geformuleerd, in zijn Habitations modernes ook de afbeeldingen van voorbeeldige realisaties. Die traditie kunnen we doortrekken tot ver in de twintigste eeuw, met het oeuvre van Le Corbusier bijvoorbeeld. Beide vormen van ontwerpen, gebouwd of ongebouwd, behoren evenzeer tot de wereld van het bouwen.

Een belangrijke verschuiving heeft zich in deze verhouding voorgedaan door de opkomst van de fotografie. De foto geeft een andere interpretatie van het gebouwde dan de tekening. Fotografische opnamen hebben de modelboeken van bestaande gebouwen verdrongen en het ideële ontwerp in een ander licht gesteld. Ze heeft het zo mogelijk nog meer verzelfstandigd. Peter Eisenman plaatst zelfs de zaken helemaal op hun kop als hij het ontwerpen niet meer op het bouwen betrekt, maar het bouwen als een illustratie van het ontwerpen beschouwt. Ook voor Aldo Rossi is het ontwerpen een volkomen zelfstandige bezigheid geworden. Het ontwerp bestaat. Het beweegt zich in zijn eigen wereld, de wereld van het ontwerp, de wereld van het bouwen, de verborgen kant van het bouwen.

3. Hoe verzelfstandigd ook, toch is het architectuurontwerp

[p. 188]

Architect Mies van der Rohe (1886-1969) Project voor een beglaasde toren Bahnhof Friedrichstrasse / Berlijn 1919
Fotomontage

nooit helemaal onafhankelijk van het bouwen. Ook al is het compleet in zichzelf besloten, tot zijn compleetheid hoort de referentie naar de materiële, bouwkundige realisatie. Hoezeer men ook probeert het architectonische ontwerp in onderscheiden categorieën op te delen, zoals bijvoorbeeld al dan niet expliciet op uitvoering gericht, al dan niet uitvoerbaar, het blijft zich in zijn algemeenheid toch onderscheiden van andere vergelijkbare ‘teksten’. Gelijk welk architectuurontwerp staat tot het bouwen in een andere verhouding dan het publiceren van een geschreven tekst in een of andere vorm of het uitvoeren van een muziekpartituur op een of andere wijze. Een architectuurontwerp voert men niet uit. Men bouwt het. ‘Nooit gebouwd Vlaanderen’ klinkt alsof er iets aan dat gebied ontbreekt door het feit van het bestaan zelf van ongebouwde ontwerpen.

Als men die relatie van het ontwerp tot een externe materialiteit, extern aan de eigen materialiteit van het ontwerp zelf, vooropstelt, moet men echter erg voorzichtig zijn om het begrip zelf van architectuur niet al te zeer te reduceren. Een eerste gevaar bestaat erin het bouwen van een ontwerp te zien als een eenmalige uitvoering, ook al is het waar dat zulks meestal het geval is. In tegenstelling tot een muziekpartituur die eindeloos kan uitgevoerd en geïnterpreteerd worden, is een architectuurontwerp in vele gevallen voor één enkele realisatie, één enkel gebouw bestemd en niet als zodanig herhaalbaar.

Toch put de effectieve realisatie ervan het architectonische ontwerp nooit uit. Elk ontwerp is meer dan het gebouw dat het voortbrengt. Zelfs een zo specifiek ontwerp als dit voor het Justitiepaleis in Brussel reikt verder dan de realisatie van dat gebouw op die plek en dat tijdstip. Datzelfde geldt ook voor het ontwerp van het Crystal Palace van de Londense Wereldtentoonstelling in 1851 dat, in tegenstelling tot het Justitiepaleis van Brussel, de ‘stabilitas loci’, het vastzitten aan één plek, lijkt te negeren en als een reizende kermistent nu eens hier en dan weer daar met dezelfde materialen en volgens hetzelfde plan kan opgetrokken worden. Waarom zou een kermistent geen architectuur zijn?

Deze extreme voorbeelden wijzen beide, elk op hun eigen wijze, op het feit dat de ruimte-tijd-binding van de architectuur aan één bepaalde plek niet mag overdreven worden en dat de ‘genius loci’ niet als een vooropgesteld principe gehanteerd kan worden. In de actuele discussie is deze bevinding van het allergrootste belang. Het Justitiepaleis van Brussel heeft een plek gemarkeerd, dat is duidelijk. Maar daarom is het nog niet aan die plek gebonden. Zoals een nomadentent of het Crystal Palace zou het op vele plaatsen neergezet kunnen worden. Het is dan telkens hetzelfde, maar ook telkens anders. Het hergebruik van dezelfde ontwerpen voor andere gebouwen, zoals wel vaker voorkomt, geeft hiervan de beste illustratie. We kunnen bijvoorbeeld denken aan de talloze neoklassieke stationsgebouwen, alle naar hetzelfde ontwerp, die in diezelfde tijd overal werden neergezet, of aan de identieke tankstations of wegrestaurants van vandaag, om van de woningbouw maar te zwijgen. Aan de tijd is het ontwerp, even-

[p. 189]

min als aan de ruimte, strikt gebonden. Als Rem Koolhaas het ontwerp voor een glazen toren van Mies van der Rohe voor Berlijn uit de jaren twintig decennia later weer opneemt in zijn eigen ontwerp, dan heeft dit niets van zijn actualiteit ingeboet. Ditzelfde ontwerp had hij ook kunnen integreren in zijn ‘retrospectief manifest’ voor New York.

Hetzelfde zou men kunnen beweren van het controversiële Barcelona-paviljoen van Mies van der Rohe, ontworpen voor de Wereldtentoonstelling van 1928, op die tentoonstelling gebouwd en erna gesloopt, en ten slotte een halve eeuw later opnieuw op diezelfde plek, die heel anders was geworden, opgetrokken. Tegenover die oorspronkelijk plek en tijd gedraagt het zich autonoom. Het is er in elk geval niet uit afgeleid of eraan gebonden. Het paviljoen zou evengoed op de Grote Markt van Antwerpen of op het Sint-Pietersplein in Gent kunnen staan. De plaats- en tijdsgebondenheid van de architectuur en dus ook van het ontwerp blijkt dus verre van absoluut te zijn. Dat die categorie in de Westerse architectuurtheorie zo'n grote betekenis is toegekend, karakteriseert echter op een heel typische wijze het Westerse denken zelf. De monumentaliteit, die hiervan het gevolg is, is in vele andere cultuurgebieden, zoals het Japanse bijvoorbeeld, zo goed als onbekend. Of het ook als een kenmerk van superioriteit moet beschouwd worden, zoals dat in de traditie van het Westerse architectuurdenken gebruikelijk is, is nog de vraag.

4. Die specifieke relatie van het architectuurontwerp tot zijn mogelijke realisatie geeft ook het nooit gebouwde ontwerp een aparte kleur. Niet omdat het nooit gebouwd werd, is het ontwerp verloren of nutteloos. Het ontwerp bestaat niet alleen in zichzelf, zoals reeds werd aangestipt, maar behoort ook tot de wereld van de architectuur en in de eerste plaats tot het oeuvre van de ontwerpende architect. Niet zelden gebeurt het dat deze een afgewezen ontwerp in een al dan niet gewijzigde vorm elders inzet. Een ontwerp hoeft niet eens van buitenaf afgewezen te worden. De ontwerper zelf kan een voltooid ontwerp opzij schuiven, nadat dit ontwerp hem op weg heeft gezet naar een ander inzicht. Elk ontwerp is in die zin voorlopig en levert aanzetten voor nieuwe ontwerpen. Soms kan een ontwerper van geluk spreken dat een ontwerp niet gebouwd wordt.

De mate van inzetbaarheid van een onuitgevoerd ontwerp hangt in grote mate af van de architectuurbenadering van de ontwerper. Als een architect zich, met de woorden van Gerrit Komrij, alleen maar als een legkip beschouwt in plaats van als een paradijsvogel, is het duidelijk dat de termen ontwerpen en architectuur in dit geval niet veel meer te betekenen hebben. Beide zijn dan even plichtmatig.

De binding van het ontwerp op het bouwen kan even inspirerend als afremmend zijn. Zelfcensuur is ook voor een ontwerper geen ijdel woord. Een ontwerp kan makkelijk worden gebreideld door de zogenoemde haalbaarheid, de eisen van de opdrachtgever of van de constructeur. De intieme relatie van het ontwerp tot het bouwen is van een andere aard dan die van een onmiddellijke haalbaarheid. Voor de ontwerper is het

Architecten Le Corbusier & Pierre Jeanneret ‘Plan Voisin’ / Parijs 1925
uit: L'Architecture Vivante / 1931

ontwerp evenzeer als voor de opdrachtgever of de constructeur een uitdaging, zo niet ontaardt het in een slaafse inwilliging van vaak slecht geformuleerde verzoeken, het legkipsyndroom.

Vele van de ongebouwde ontwerpen werden niet gebouwd, niet omdat het geen goede ontwerpen waren, maar omdat ze niet slaafs genoeg de denkbeelden van de opdrachtgevers weergaven. Een echt ontwerp is een ongebouwd ontwerp, in die zin dat het zich niets van de oneigenlijke redenen van een mogelijke bouwafwijzing aantrekt, maar zichzelf naar zijn eigen normen realiseert. Soortgelijk ontwerp hoeft dan niet direct visionair of utopisch te zijn. Niet elke architectuurvoorstelling kan voor een ontwerp doorgaan.

5. Ook in Vlaanderen, dat geen land van architectuur genoemd kan worden, zijn vele sporen van niet gebouwde ontwerpen bewaard. Als we ons niet aan de laatste twee eeuwen houden, waarover het in dit nummer gaat, is het meest bekende voorbeeld wel de tekening van Metsijs voor de torens van de Sint-Pieterskerk te Leuven, maar er zijn vele andere plannen die nooit of slechts gedeeltelijk werden uitgevoerd. Veel utopie is er meestal niet mee gemoeid. Zelfs in zijn ontwerpen blijft de Vlaming met de voeten op de grond. Zelfs wat gebouwd werd, staat er dus vaak als een verwijzing naar wat niet gebouwd werd. De meeste van onze kathedralen werden nooit voltooid. De neo-gotische droom van Vivekapelle laat vooral zien wat er nooit is gekomen. De fragmenten van de tuinbouwwijken na de Eerste Wereldoorlog, maar ook de hoogbouwwijken na de Tweede Wereldoorlog, staan er als de gebouwde bewijzen van wat er niet werd gebouwd, het nieuwe gedroomde land.