Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 37

[p. 232]

De Nederlandse postzegels

‘Alles, van de groote Staatsbouwwerken af tot het simpelst drukwerk dat van overheidswege verschijnt, kan en moet ook mettertijd drager worden van het nieuwe kunstinzicht, waarin zich de drang naar een gebondener en algemeener schoonheid openbaart, en van waaruit dit schoon verlangen zich verder uitzaait...’ (R.N. Roland Holst, De Gids 1914).

Dit toekomstbeeld van de ‘gemeenschapskunst’, dat de kunstenaar Roland Holst in de Gids van 1914 beschreef, stond ook de P.T.T.-beambte Mr. J.F. van Royen voor ogen, die in 1912 al bij de Landsdrukkerij in Den Haag had gepleit om de Hollandse Mediaeval, de pas door S.H. de Roos ontworpen letter, voor al het Staatsdrukwerk te gaan gebruiken en die tevens de architect K.P.C. de Bazel had aangetrokken om de ontwerpen te maken voor de Jubileumzegels ter gelegenheid van het eeuwfeest van Nederlands Onafhankelijkheid. Deze in 1913 verschenen postzegels, waarin het ‘nieuwe kunstinzicht’ van de Art Nouveau voor het eerst in een uitgave van de Staat tot uiting kwam, werd het begin van de unieke vormgevingsgeschiedenis binnen de Nederlandse P.T.T.. Het gold niet alleen de vormgeving van de postzegels, maar van alle visuele uitingen die het Staatsbedrijf kende, zoals de architectuur en de inrichting van kantoren, het meubilair, de rapporten, de formulieren, de brievenbussen, de reclame, de telefooncellen en de belettering van uithangborden of van het rollend materieel. En er werd tevens aandacht geschonken aan de toepassing van beeldende kunst binnen de belangrijke gebouwen, waarvan het postkantoor in Utrecht (1924) een prachtig voorbeeld is.

Als gevolg van de eerste wereldoorlog, waarin geen belangrijke activiteiten bij de P.T.T. konden plaatsvinden, kreeg Van Royen, overigens zelf typograaf en drukker, echter pas in 1919 de kans om zijn ‘schoonheidsidealen’ te verwezenlijken. Hij was inmiddels secretaris van het Hoofdbestuur van het Staatsbedrijf geworden en had door die positie greep op de vormgeving bij de P.T.T.. Daarnaast werd hij in die jaren tevens voorzitter van de Vereniging voor Ambacht- en Nijverheidskunstenaars (VANK) en vervulde onder meer in die dubbelfunctie zijn rol als middelaar tussen leek en kunstenaar. Hij wilde het inzicht van de leek in de kunst van de eigen tijd verbeteren ‘tot heil van het geheel’ en hij streefde er naar dat alle P.T.T.-goederen ‘voor het bedrijf passend en waardig zouden zijn en naar buiten mede zouden helpen bepalen de betekenis van den dienst voor de samenleving’. Voor hem stonden moraal en esthetica op één lijn.

De postzegels speelden in het geheel van Van Royen's activiteiten op het gebied van kunst en vormgeving slechts een kleine, maar voor hem wel een zeer belangrijke rol. Hij besteedde aan de ontwerpen van al deze kleine representatieve Staatsdrukwerkjes enorm veel aandacht en was bovendien nauw betrokken bij het drukken van de zegels. Wanneer men de postzegelemissies van 1923 (de eerste na 1913) tot 1940 op hun vormgeving bekijkt, dan blijkt dat vrijwel alle richtingen en ontwikkelingen, die zich in Nederland op het gebied van de typografie hebben voorgedaan er in worden weerspiegeld. Komt in de Jubileumzegels van 1913 de ‘Nieuwe Kunst’ voor het eerst aan de orde, sterk gerelateerd aan de rond 1900 veranderde opvattingen in de bouwkunst, twee van de drie ontwerpers van de cijferzegels van 1923, M. de Klerk en N.J. van de Vecht (gekozen op basis van een prijsvraag) vertegenwoordigen de daarop volgende expressieve en decoratieve vormtaal van de zogenoemde Amsterdamse School-stijl (te vinden in de bouwkunst en kunstnijverheid), die tegelijkertijd ook in een aantal P.T.T.-gebouwen tot uiting kwam. De derde ontwerper S.H. de Roos was een ambachtelijk typograaf (en in die zin een collega van Van Royen), die de traditie met het contemporaine verbond. Tot 1931 wisselen de kunstenaars en ontwerpers uit de Nieuwe Kunst-generatie (Jan Toorop, Jan Veth, Willem van Konijnenburg) en van de ‘Amsterdamse’ decoratieve richting (P.A.H. Hofman, Chr. Lebeau, Ant. Molkenboer, C.A. Lion Chachet) elkaar af. In 1928 maakt de schilder Jan Sluyters de kinderzegels en dan in 1931 en 1932 verschijnen ineens Piet Zwart, G. Kiljan en Paul Schuitema op het toneel, drie ontwerpers, die in hun ideeën en werk lijnrecht tegenover de ambachtelijkheid en het decoratieve van de genoemde kunstenaars stonden. Door hen te vragen gaf Van Royen blijk het experiment en het voor hem wezensvreemde functionalisme aan te durven. Hij stond open voor vernieuwingen al zag hij bijvoorbeeld niets in De Stijl-beweging. Voor Zwart cum suis moesten functie en vorm één zijn, decoraties waren overbodig. ‘De postzegel is een dokument van zijn tijd. Hij stelt niet op de eerste plaats een esthetisch probleem en heeft niets gemeen met een schilderij. Slechts die postzegel is “waar”, die de kenmerken van de periode van zijn ontstaan draagt, die de synthese is van de idee die hem deed geboren worden en die verwerkelijkt is met behulp van de technische methoden karakteristiek voor die tijd... Daarom is de voorstelling op mijn postzegel dynamisch en heb ik me ook bediend van de fotografische en fototechnische

1931-1933 Zegel Koningin Wilhelmina fotomontage Piet Zwart.
1931 - Kinderzegels ontwerp G. Kiljan.
1927 - Rode Kruis zegel ontwerp C.A. Lion Cachet.

[p. 233]

reproductiemiddelen...’ Zo schreef Piet Zwart over de vormgeving van die jaren. De ontwerpers stelde hij gelijk aan ‘gedisciplineerde gebruiksvormorganisatoren, die in de toekomst noodig zullen zijn in de dienstgemeenschap der volken’. En met die woorden voorspelde hij in feite de bloei van de grafische- en industriële vormgeving na 1960.

De zegels van deze drie ‘maniakken’, zoals ze genoemd werden, bleken toch een incident in het hele postzegelbeleid. Samen met Kiljan maakte Piet Zwart voor de P.T.T. nog vele reclamedrukwerken en in 1939 verscheen zijn bekende ‘Boek van P.T.T.’, een uitgave voor de schooljeugd. In 1933 wordt de ‘ambachtelijke’ en traditionele lijn voortgezet met vele portretzegels, in plaatdruk uitgevoerd. Het in de jaren dertig zo geliefde ‘magisch realisme’ is de regressieve richting, die in de zegels uit 1936 van Pyke Koch aan bod komt en die deze kunstenaar ook gebruikte voor de zegels met Germaanse symbolen uit 1943. Hij toonde daarmee zijn Duitse gezindheid. Van Royen stierf in 1942 in het concentratiekamp Amersfoort en als een hommage aan zijn sterke persoonlijkheid en aan zijn inzet voor de esthetische vormgeving bij de P.T.T., werd in 1945 in het Staatsbedrijf een ‘Aesthetisch adviseur’ aangesteld, die met een eigen dienst alle visuele uitingen van de P.T.T. op de vormgevingskwaliteit moest beoordelen. Maar er werden ook initiatieven genomen om op het gebied van kunst en vormgeving het Staatsbedrijf van goede produkten te voorzien. Het was het begin van een kunst en vormgevingsbeleid dat in een enigszins gewijzigde vorm tot nu toe door de Dienst voor Esthetische Vormgeving is voortgezet. Haar taken liggen op het gebied van de kunstopdrachten en kunstaankopen voor de P.T.T.-gebouwen in het hele land, van de grafische vormgeving en dat wil zeggen de hele bedrijfsstijl (beletteringen op gebouwen, de kleurstellingen, de bedrijfskleding, de formulieren en vele andere zaken) en verder de representatieve drukwerken, zoals postzegels, jaarverslagen, kalenders, agenda's en bijzondere publicaties. Daarnaast is er de ruimtelijke- en industriële vormgeving, die vele interieurs van de P.T.T.-gebouwen verzorgt en die meehelpt de vorm van bijvoorbeeld de brievenbussen, telefoons en telefooncellen te bepalen.

Nog steeds maken de postzegels een belangrijk onderdeel uit van het ‘gezicht’ van de P.T.T.. Meteen na de oorlog werd daaraan door de opeenvolgende esthetisch adviseurs grote aandacht besteed.

In de ambtsperiode van de adviseurs Gouwe en De Moor werden ‘studieopdrachten’ voor postzegels gegeven en men trachtte door middel van een speciale opleiding grafische vormgevers en kunstenaars het vak bij te brengen: ‘...behoeften zijn levend en dus veranderlijk, met de mens en zijn levenswijze. Verouderen is dodelijk...’ Dat was de theorie van de esthetisch adviseur Gouwe, maar tot begin van de jaren zestig tonen de Nederlandse postzegels een tamelijk traditioneel beeld, dat bijna een voortzetting lijkt van het vooroorlogse beleid. Het ambachtelijke is nog zeer belangrijk en de fotografie, die Zwart in 1931 al voor de zegels gebruikte, komt slechts enkele malen voor. Plaatdruk bleef het mooiste en meest deftige procédé, een postzegel waardig. Slechts hier en daar ziet men een glimp van de nieuwe richtingen van de grafische vormgeving na 1945. Dit ‘bruinige’ tijdperk werd afgesloten met de komst van Schuurman, die heel vroeg overleed en van H. Van Haaren, die vanaf 1966 een fris beleid voert, dat vooral na 1968 zichtbaar wordt. Vormgevers en kunstenaars van verschillend pluimage worden voor het maken van postzegels uitgenodigd en alle richtingen in kunst en vormgeving komen aan bod. Dat wil zeggen vrijwel alle, want in de jaren zestig en zeventig ontbreken in de postzegels de provocerende tendenties, die ook niet meteen een opdracht voor een overheidsuitgave zouden hebben aanvaard. Maar toch, over het algemeen zien we vanaf dat moment een goed beeld van de diverse richtingen in de Nederlandse grafische vormgeving, het streng orthodoxe, het vrije en meer expressieve en het illustratieve. Dat beleid heeft zich tot op heden toe voortgezet met de bedoeling om een zo breed mogelijk en tevens kwalitatief hoogstaand beeld van het grafisch vormgevingsgebied te geven.

De Dienst voor Esthetische vormgeving heeft in dit opzicht een grote mate van vrijheid gekregen om op het esthetische vlak naar eigen inzicht te opereren. Het is misschien goed om de gang van zaken bij de vormgeving van de Nederlandse postzegels in het kort te noemen. In de eerste plaats zijn er niet, zoals in vele andere landen, grote commissies die zich met het uiterlijk van de zegels bemoeien. De Dienst voor Esthetische Vormgeving van de P.T.T. wordt verondersteld goed op de hoogte te zijn van hetgeen zich op de gebieden van kunst en vormgeving afspeelt en het bedrijf laat de keuze van de ontwerper ook aan deze dienst over.

Eens per jaar wordt het programma van postzegelemissies voor het jaar daarop bekend gemaakt. De jaarlijks vele aanvragen voor postzegels komen van zeer uiteenlopende instanties en verenigingen en uit die aanvragen wordt door de bedrijfsleiding van de P.T.T. een keuze gemaakt, die door de Minister van Verkeer & Waterstaat goedgekeurd moet worden. Soms worden de aanvragen aangevuld met eigen thema's en in ieder geval met de vaste zegelemissies: de zomerzegels, kinderzegels en Europazegels. De Esthetische Dienst gaat met dat emissieprogramma aan het werk. Zij tracht ontwerpers te vinden, die voor de opgedragen thema's het meest geschikt zijn. De ontwerpen, die ontstaan na een aantal besprekingen worden uiteindelijk voorgelegd aan de Directeur Generaal en de Hoofddirecteur Post. Zij dienen het laatste fiat te geven voordat de zegelontwerpen naar de drukker gaan om uitgevoerd te worden. Bij dit proces houdt overigens de Esthetische Dienst ook een oog in het zeil en waakt samen met de ontwerper over de drukkwaliteit. Daarna zorgt de P.T.T. voor de verspreiding over alle postkantoren en voor een officiële presentatie, waarbij ook eerste dagenveloppen en stempels voor de filatelisten en belangstellenden verkrijgbaar worden gesteld. Zo opgeschreven lijkt het een nogal vlekkeloos proces, maar iedere postzegelemissie heeft zijn eigen levensverhaal, waarin zich meestal vele bijzonderheden en onverwachte voorvallen of problemen voordoen, hetzij in

[p. 234]

de fase van het ontwerpen en beoordelen, hetzij bij de drukker. De bedrijfsleiding kan een zegelontwerp afkeuren, hetgeen toch in de laatste tien jaar enkele keren is voorgevallen. Maar ook de aanvrager van de postzegel kan bezwaren maken tegen de voorstelling van zaken. Er kunnen zich problemen voordoen bij de overigens zelden voorkomende afbeelding van levende personen op postzegels. Daarvoor moet in de eerste plaats toestemming van de betrokkenen verkregen worden, maar in het geval bijvoorbeeld van de Filacentozegels uit 1984 moest het oorlogsverleden van deze mensen worden nagetrokken. Er kunnen zich juridische of auteursrechtelijke problemen voordoen of het ontwerp kan voor de drukker grote moeilijkheden met zich meebrengen. In dat opzicht is het laten maken en laten drukken van postzegels steeds een avontuur.

Het beeld van de Nederlandse postzegels is zeer gevarieerd, even pluriform als het gebied van de grafische vormgeving. Met alle uiteenlopende ontwikkelingen van kunst en vormgeving na 1945 is er gelaagdheid ontstaan, die langzamerhand tot een bijna onontwarbare kluwen is geworden. In feite lijkt alles al gedaan en wordt er thans op meer of minder navolgende wijze geïnterpreteerd, niet alleen uit het recente maar ook uit het verder gelegen verleden. Zo zien we in de grafische vormgeving een revival van het constructivisme of van het dadaïsme uit de jaren twintig. Daarnaast is er weer grote behoefte aan louter typografische oplossingen, thans vergemakkelijkt door het gebruik van ontwerp-computers. Daaruit ontstaat soms een speciaal soort vormgeving, die soms snel en direct te traceren is. De ontwerpers zullen waarschijnlijk nog veel meer met die apparatuur moeten experimenteren om er de mogelijkheden van te ontdekken. De techniek biedt veel, maar niet alles. Steeds blijkt bij het ontwerpen van de postzegels, dat de ideeën en de inventiviteit van de ontwerper het belangrijkste is voor de kwaliteit van de vormgeving. En het is voor de Esthetische dienst de opgave om juist die inventiviteit onder de vakspecialisten, oud of jong te vinden. Over het algemeen worden vormgevers gekozen, van wie men het werk al enige tijd heeft gevolgd, maar het kan ook zijn dat er bijvoorbeeld bij eindexamententoonstellingen van kunstacademies ineens een opvallend talent aanwezig is. Veelal blijft een belangrijk criterium de zorgvuldigheid en de vindingrijkheid die een ontwerper aan de dag legt. Van de keuze van postzegel-ontwerpers, die de Esthetische Dienst ieder jaar maakt, wordt als het ware verantwoording afgelegd in een jaarlijkse tentoonstelling, waarin de postzegelontwerpers van het jaar ervoor hun ontwerpen voor de zegels tonen, maar ook ander werk dat in die periode is ontstaan. Bovendien geeft de dienst ieder jaar een Postzegeljaarboekje uit, waarin nog eens alle ontwerpen en gegevens over de postzegels van één jaar zijn opgenomen.

Wanneer de P.T.T. in 1989 geprivatiseerd zal zijn en niet meer als een overheidsbedrijf zal functioneren, blijft de uitgave van postzegels bij de P.T.T. Nederland NV. Het lijkt van groot belang dat ook dan aan de vormgeving van de postzegels grote aandacht wordt besteed, al zal men om commerciële redenen misschien eerder aan de smaak van het grote publiek en van de filatelisten willen toegeven. Dat is echter nooit het uitgangspunt van de Dienst voor Esthetische Vormgeving geweest. Hier gaat het om de kwaliteit van de vormgeving en de inventieve benadering van het onderwerp van de zegels door de ontwerper.

In die zin geldt nog steeds het uitgangspunt van Van Royen, namelijk dat het bedrijf een bepaalde mentaliteit moet uitstralen, die te maken heeft met de best denkbare dienstverlening aan het publiek en die vertrouwen wekt, maar ook verrassend kan werken in bijvoorbeeld de ontwerpen van de postzegels.

Paul H. Hefting

Kunst en vormgeving bij de P.T.T. Kunstschrift - Openbaar Kunstbezit 1985. Deze publikatie belicht de rol van de Dienst voor Esthetische Vormgeving van de Nederlandse P.T.T. Niet enkel zegels maar ook het andere grafisch werk, de architectuur, industriële vormgeving en de integratie van kunst in de P.T.T. gebouwen.