Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 37

[p. 225]

Gebouwen op postzegels

Ieder mens wordt dagelijks geconfronteerd met zijn gebouwde omgeving en slechts in mindere mate met literatuur of plastische kunsten. Gebouwen komen steeds tot stand door een samenloop van diverse factoren en geven ons veelal een goed spiegelbeeld van de maatschappij die ze heeft voortgebracht. Elke stad, provincie of land bezit ‘versteende getuigenissen’ die het louter bouwen overstijgen, realisaties die ons tot op heden iets blijvends kunnen vertellen over het inventief menselijk vermogen om architectonische ruimtes en volumes te creëren. Dit gedeelte van het onroerend patrimonium omschrijft men als ‘de’ monumenten, gebouwen die door hun intrinsieke waarde een onderdeel zijn van ons cultureel erfgoed en die behoren tot een collectieve eigendom. In het geheugen van de mens worden steden meestal geassocieerd met de aanwezige monumenten.

Architectuur is veel geschikter als onderwerp voor een postzegel dan muziek of literatuur. Bij deze laatsten kan men enkel een componist of een auteur afbeelden, en niet zijn artistieke creatie.

Bijna alle belangrijke bouwwerken die de mens heeft voortgebracht kan men terugvinden op ‘miniformaat’. Elk land heeft zijn monumenten in de loop van deze eeuw afgebeeld; deze zegels vormen een bijna onuitputtelijk gegeven voor themaverzamelaars. In landen als Duitsland en Italië kan men architectuur aantreffen op de courant gebruikte zegels. Bij ons zijn de afbeelding van Koning Boudewijn en de reeks inheemse vogels nu de meest gebruikte zegels. Dit laatste thema is ongetwijfeld minder communautair geladen dan de keuze van gebouwen!

Hoe kan men architectuur reproduceren op een oppervlakte van 2 bij 3 cm? Meestal kiest men voor een exterieur of interieur, een fotografische weergave van de realiteit. Het gebouw wordt als object gepresenteerd en is losgemaakt uit zijn stedebouwkundige context. Zijn er andere grafische mogelijkheden om de complexiteit van architectuur, gebouw en omgeving, te synthetiseren in één beeld?

Ter gelegenheid van de driehonderdste verjaardag van de Vrede van Munster (1648) wordt het Paleis op de Dam te Amsterdam afgebeeld op een Nederlandse zegel. Deze grafisch verzorgde postzegel uit 1948 geeft een frontaal beeld van een gedeelte van de voorgevel, het volume en de ruimtelijke context van dit monumentale bouwwerk worden hier niet aangegeven. In 1982 krijgt de jonge architect Jo Coenen de opdracht



twee zegels te ontwerpen met hetzelfde gebouw als thema. Op de 50 cent-zegel legt Coenen de relatie tussen exterieur en interieur, door de voorgevel te combineren met de doorsnede. Op de 60 cent-zegel wordt de totale bouwmassa afgebeeld in relatie tot het voorgelegen plein en het monument op de Dam. De stedebouwkundige ligging wordt hiermee aangegeven zonder de omliggende gebouwen af te beelden.

Op welke wijze kan men de dimensie tijd suggereren op een postzegel? Gebouwen worden ‘geboren’ op een bepaald tijdstip en worden daarna door opeenvolgende generaties gebruikt, al dan niet met behoud van de oorspronkelijke bestemming. De ontwerper van een architectuurzegel kan opteren voor de oorspronkelijke of voor de huidige toestand. Door in één zegel beide te combineren wordt de dimensie tijd opgeroepen. Een mooi voorbeeld hiervan is de Nederlandse zegel uit 1985, uitgegeven naar aanleiding van de 100ste verjaardag van het Rijksmuseum te Amsterdam. In zijn toelichting geeft Michel de Boer de hoofdbetrachting van zijn ontwerp. ‘Het gebouw is als het ware in tweeën gedeeld met aan de linkerzijde de situatie bij de oplevering honderd jaar geleden en rechts de situatie anno 1985. De linker foto werd destijds door architect P.J.H. Cuypers aangeboden aan zijn vrienden als dank voor de hulde die hem op 13 juli 1885, de opleveringsdatum, ten deel was gevallen. De andere foto werd onlangs gemaakt vanuit dezelfde hoek als de foto uit 1885, waardoor na montage (gescheurd met de oude foto bovenop de nieuwe) één beeld ontstaat. Toch is het contrast groot tussen enerzijds de oude foto met een omgeving van weilanden met grazende koeien en anderzijds de nieuwe foto met stadsgroen en verkeer. De inzet rechtsboven op de zegel is een detail (wolkenpartij) van een schilderij uit de collectie van het Museum: “De molen bij Wijk bij Duurstede” van Jacob van Ruysdael, als verwijzing naar de museumfunctie van het gebouw.’

Het groot aantal afbeeldingen van historische bouwwerken op Belgische postzegels is indrukwekkend. Architectuur van de middeleeuwen tot de 19de eeuw komt ruimschoots aan bod en geeft een goed beeld van ons rijk patrimonium.

De eerste Belgische zegel met gebouwen dateert uit 1915 en werd wegens de oorlogsomstandigheden uitgegeven in Londen. De keuze staat ook in relatie tot het oorlogsgeweld, dat niet enkel mensenlevens eist, maar steeds een vernieling betekent van ons cultureel erfgoed. De Hallen van Ieper, de brug

[p. 226]

van Dinant en de bibliotheek van Leuven waren als het ware symbolen geworden, hoogtepunten van een plots, onherroepelijk verlies. Het is dan ook niet toevallig dat in 1920 een zegel werd uitgegeven van Dendermonde, een stad die zeer zwaar werd vernield gedurende de eerste wereldoorlog.

De eerste grote architectuurreeks verscheen in 1928 met als motief vijf grote kathedralen. De hoogste waarde maakte hierop een uitzondering, namelijk de bibliotheek van Leuven. De gebouwen zijn ingekaderd met een omlijsting, aangepast aan de stijl van de gebouwen. Deze zegels met toeslag behoren tot de reeks ‘Antitering’, een bijna jaarlijks terugkerende emissie vanaf 1926 tot in de jaren zestig. In 1930 koos men als thema kastelen, en in 1939 de Belforten. Ook op de speciale zegels voor spoedbestelling uit 1929 bevinden zich historische bouwwerken.

Tot driemaal toe werd tijdens het Interbellum een ‘Orval reeks’ uitgebracht en dit als steun voor de wederopbouw van de abdij (1928-1933-1939). In 1941 verscheen de laatste grote ‘Orval reeks’ waar op de zegel met de hoogste waarde de architectuur van de abdij wordt weergegeven. Twee monniken houden in hun handen het grondplan van de abdij waarop de naam is aangegeven van de architect: Henri Vaes.

Na 1945 neemt het aantal architectuurvoorstellingen nog toe. Op de antiteringreeks van 1950 bevinden zich vier kastelen en vier jaar later kiest men voor de eerste maal om een volledige reeks uit te geven met een historisch architectuurensemble, namelijk het Begijnhof van Brugge. Analoog met dit idee verscheen in 1965 een reeks van vijf zegels, ontworpen door de kunstenaar Bonnevalle, van de Brusselse Grote Markt.

Architectuur wordt soms gecombineerd met andere thema's. In de eerste reeks ‘Gentse Floraliën’ uit 1955, getekend door de kunstenaar Séverin, worden bloemen gecombineerd met de belangrijkste beeldbepalende monumenten van de stad Gent. Onder de titel ‘meesterwerken van bouwkunde’ werden in 1962 zeven zegels uitgebracht. Aangezien de zegels in diepdruk werden gerealiseerd en monochroom van kleur zijn, is het er de ontwerper enkel te doen om het beeld, en niet om een realiteitsbenadering qua kleur van het bouwwerk. Ook naar aanleiding van grote restauratieprojecten beslisten de Posterijen zegels met toeslag op de markt te brengen. In 1964 verschenen twee zegels met het Gentse Pand als motief. De meeste gebouwen verschenen in de ‘toeristische reeksen’. Tussen 1945 en 1980 krijgen onder anderen Séverin, Oscar Bonnevalle en vooral Herman Verbaere de opdracht ons patrimonium te tekenen. Na 1980 doet de P.T.T. een beroep op Jef van Grieken en Steven Wilsens, J. de Vos en P. Huybrechts.

Krijgen wij een beeld van de 20ste-eeuwse bouwkunst op onze zegels? Ten opzichte van de architectuur uit voorgaande eeuwen komt ons recent patrimonium opvallend minder aan bod. Sommige gebouwen komen eerder toevallig in aanmerking, niet omwille van hun architectonische kwaliteiten, maar in de eerste plaats omdat zij passen binnen andere thema's.

Enkele Belgische zegels met historische gebouwen. V.l.n.r. Kathedraal van Mechelen - 1928.
Reeks Antitering - ontwerp l'Institut de Gravure Parijs.
Het Pand te Gent - 1964 tekening Herman Verbaere / gravure C. Leclercqz.
Stadhuis van Oudenaarde - 1959 tekening Meert / gravure Janssens.
Kasteel van Gaasbeek - 1987 - tekening Oscar Bonnevalle.
Grote Markt Veurne - 1969 - tekening Herman Verbaere.
Kerk O.-L.-V. van Hanswijk te Mechelen - 1962 tekening Séverin.
Kerk O.-L.-V. van Hanswijk te Mechelen - 1988 tekening Steven Wilsens.

[p. 227]

Op pagina 19
Belgische architectuur van de 20ste eeuw op zegel. V.l.n.r. Abdij van Orval (1928 - ontwerp en gravure l'Ecole de Chartres) - Kursaal Oostende / architect Chambon (1967) - Woning architect Victor Horta (1962) - Abdij van Affligem / architect Kropholler (1965) - Basiliek van Koekelberg / architect Van huffel (1938).
Palais Stoclet Brussel / architect Jozef Hoffmann (1965) - Abdij van Orval / architect Henri Vaes (1941).
Sanatorium te Tombeek / architecten Brunfaut (1950) - Sanatorium te Brasschaat / architect Van Steenbergen (1978) - Menepoort te Ieper / architect Blomfield (1962) - Boekentoren bibliotheek Rijksuniversiteit Gent / architect Van de Velde (1963).
Wereldtentoonstelling te Brussel 1958 (1958).
Centraal Station Brussel / architecten Horta en Brunfaut (1953).
Wereldtentoonstelling Brussel 1958 (1957) - Kerk te Louvainla-Neuve / architect Jean Cosse (1987) - Woontoren te Leuven / architect Renaat Braem (1987) - Kernreactor te Mol (1961) - Administratief Centrum van de stad Brussel / architect Polak (1976).

[p. 228]

Eén van de belangrijkste bijdragen van België tot de architectuurontwikkeling is ongetwijfeld de Art-Nouveau te Brussel. De centrale figuur is architect Victor Horta (1861-1947) die met woning Tassel uit 1893 een grensverleggende vernieuwing introduceerde. In 1962 koos men niet voor dit meesterwerk, maar voor Horta's eigen woonhuis, opgetrokken tussen 1898 en 1901. De aanleiding was de aankoop van dit huis door de gemeente Elsene met als doel het in te richten als ‘Museum Horta’. Een opmerkelijke vaststelling is echter dat Horta zijn woning met aanpalend atelier gelijktijdig optrok, terwijl Cornelis, de ontwerper van de postzegel, koos om enkel het woonhuis af te beelden.

Het 19de-eeuwse Kursaal van Oostende werd tussen 1898 en 1906 door architect Alban Chambon (1847-1928) zeer ingrijpend getransformeerd tot één van de meest feërieke gebouwen van Europa. Dit architectonisch hoogtepunt uit de ‘Belle Epoque’, dat tijdens de tweede wereldoorlog werd vernield, kwam op een zegel naar aanleiding van de 700ste verjaardag van de stad Oostende. Een opmerkelijke keuze, aangezien Oostende op dat ogenblik reeds was gestart met de onverbiddelijke sloping van haar uniek 19de-eeuws patrimonium, inclusief het prachtig theatergebouw van dezelfde architect!

Palais Stoclet te Brussel uit 1905-1911 van de Weense architect Jozef Hoffmann (1870-1956) is één van de topwerken van de 20ste-eeuwse architectuur. Dit uniek ‘Gesamtkunstwerk’ van de Wiener Secession is tot op heden zeer gaaf bewaard gebleven en kreeg in 1965 terecht een reeks van drie zegels.

Het lang en complex verhaal van het tot stand komen van de Basiliek van Koekelberg werd reeds uitvoerig belicht in het tijdschrift ‘Vlaanderen’ (nr. 198). Het ontwerp voor dit monumentaal bouwwerk van architect Albert Van huffel (1877-1935) dateert van 1921. De eigenlijke bouwfase startte pas in 1930. Vooral de problemen om deze Basiliek te financieren waren de hoofdreden van de zo lange bouwactiviteit. In 1938 werden maar liefst zeven zegels met toeslag uitgebracht, in de eerste plaats als financiële steun voor dit gigantisch project van de Katholieke Kerk. In 1952, naar aanleiding van de inzegening van de Basiliek op 14 oktober 1951, verschenen opnieuw drie zegels met toeslag en bijhorend velletje.

In de jaren twintig en dertig worden veel architecten in Vlaanderen beïnvloed door het werk van hun Nederlandse collega's. De Nederlandse architect Kropholler kreeg zelfs rond 1930 de opdracht een nieuw ontwerp te maken voor de Abdij van Affligem bij Aalst. Enkel een gedeelte werd in 1933-1934 gerealiseerd. De centrale trapruimte, uitgevoerd in zichtbaar metselwerk, bevindt zich op een zegel uit 1965.

Naar aanleiding van zijn zeventigste verjaardag in 1933 kreeg architect Henry van de Velde (1863-1957) zijn eerste overheidsopdracht. Als boekenmagazijn voor de Centrale Bibliotheek van de Gentse Rijksuniversiteit koos van de Velde voor de toen ongebruikelijke oplossing van een toren. Na veel discussies kreeg Gent in de tweede helft van de jaren dertig haar ‘vierde’ toren. Hiermee wilde van de Velde de aanwezigheid van de universiteit in de stad visualiseren, evenals de invloed van het boek als communicatiemedium benadrukken. In 1963, honderd jaar na de geboorte van van de Velde, één van onze belangrijkste bouwmeesters van deze eeuw, werd een zegel uitgegeven waarop zowel zijn beeltenis voorkomt als de boekentoren.

Dat een oorlogsgebeuren diepe sporen nalaat in een samenleving wordt ook gevisualiseerd in architectuur, door het bouwen van oorlogsmonumenten. Het IJzergedenkteken voor Koning Albert te Nieuwpoort werd ontworpen door architect Julien De Ridder. De maquette van dit project werd gebruikt als afbeelding op een postzegel uit 1938. Pas na 1945 werd het monument opgericht. Het groot aantal gesneuvelde en gewonde soldaten uit het toenmalig Engels Imperium tijdens de eerste wereldoorlog werd blijvend herdacht met de bouw van de Menenpoort te Ieper. Dit indrukwekkend oorlogsmonument ‘Missing Memorial’ werd ontworpen door de Engelse architect Reginald Blomfield en gerealiseerd tussen 1923 en 1927. Het meest interessante facet van dit bouwwerk is de keuze een stadspoort te combineren met een monument: een gedenkteken met niet enkel een architectonische waarde, maar ook met een stedebouwkundige dimensie.

Een opmerkelijke vaststelling is echter dat noch de eerste noch de tweede IJzertoren te Diksmuide in aanmerking kwamen voor een postzegel. De huidige IJzertoren, ontworpen door de architecten R. & Fr. Van Averbeke in de jaren twintig, en pas gerealiseerd na 1945, kan men enkel terugvinden op speciale afstempelingen naar aanleiding van de jaarlijkse IJzerbedevaart.

In de jaren dertig organiseert België twee belangrijke internationale tentoonstellingen namelijk te Brussel in 1935 en te Luik in 1939. Als propaganda voor deze manifestaties werden respectievelijk in 1934 en 1938 telkens vier zegels uitgegeven. De hoogste waarde uit 1934 is een tekening van de Eeuwfeestpaleizen op de Heizel, ontworpen door architect Van Neck. Voor de expositie te Luik koos men voor het centraal paviljoen, het gedenkteken met bijhorende kerk te Cointe van de Antwerpse architect Smolderen en een voorstelling van het Albertkanaal.

Een veel voorkomende ziekte waarmee de maatschappij werd geconfronteerd was de tuberculose. Daarom bouwde men sanatoria waarin een zo groot mogelijke openheid ontstond tussen interieur en exterieur. Het streven van vele moderne architecten naar een zo groot mogelijke transparantie, gecombineerd met een hygiënische dimensie van de architectuur, werd als het ware het zuiverst gerealiseerd in deze medische gebouwen. Het sanatorium van architect Duiker uit 1928 te Hilversum en dat van architect Aalto uit 1929-1931 te Paimio behoren tot de top van de 20ste-eeuwse architectuur. Ook in België werden een aantal sanatoria opgetrokken in de geest van het Nieuwe Bouwen, een heldere, functionele stijl. De twee belangrijkste zijn ook afgebeeld op een zegel: in 1950 het sanatorium te Tombeek (Overijse) uit 1932-1938 van de architecten Fernand Brunfaut (1886-1972) en zijn zoon Maxime (^o1909). In 1928-1932 bouwde architect Edward Van Steenbergen (1889-1952) het sanatorium De Mick, te

[p. 229]

Brasschaat. Dit gebouw is voorgesteld op een zegel uit 1978, getekend door Oscar Bonnevalle.

De wereldtentoonstelling te Brussel in 1958 vormt zeker het hoogtepunt van de jaren vijftig in België. In de vele paviljoenen werden de bezoekers geconfronteerd met de moderne architectuur, gebouwen opgetrokken in staal en glas. De expo werd het symbool van de nieuwe, naoorlogse dynamiek, als het ware het startsein van de ‘golden sixties’. Als aankondiging van dit groots gebeuren werden in 1957 drie zegels uitgegeven met een identieke voorstelling: de asymmetrische ster samengebracht met de twee architectonische realisaties, het stadhuis en het atomium. Het jaar van de expositie werden een aantal hoogtepunten van deze tentoonstelling gevisualiseerd, onder andere de Pijl van de Burgerlijke Bouwkunde, Oud-België en het Atomium. De zegel met de hoogste waarde toonde het paviljoen van Telexpo.

Dat onze steden in de jaren zestig zwaarder werden aangetast dan door het oorlogsgeweld is een realiteit. Gehele bouwblokken werden gesloopt en vervangen door grote nieuwbouwprojecten. De bouw van het Administratief Centrum van de stad Brussel in de nabijheid van de Munt in de jaren 1967-1971 is hiervan een mooi voorbeeld. In 1976, ter gelegenheid van de dag van de postzegel, koos men dit kantoorcomplex van architect Polak en gerealiseerd door de toenmalige bouwpromotor bij uitstek Charly De Pauw. Niet de architectonische kwaliteiten van dit gebouw van staal en glas bepaalden de keuze: in dit gebouw is het Muntcentrum ondergebracht en wordt tot op heden ook beslist welke ‘postzegels’ men volgend jaar zal uitgeven!

Nieuwe vormen van energie vragen ook nieuwe constructies. In 1961 werden drie zegels voor Euratom uitgegeven met daarop de kernreactor BR3. Hiermee is België één van de eerste landen die deze nieuwe energievorm visualiseerde op een postzegel.

Het zoeken naar een oplossing voor het probleem van de Noord-Zuid treinverbinding in Brussel was reeds vorige eeuw actueel. Tijdens het Interbellum werd een aanvang genomen met de bouw van een ondergrondse verbinding die diepe sporen heeft nagelaten in de stedebouwkundige structuur van de stad. De ondergrondse verbinding is zeer duidelijk af te lezen in de bovengrondse ruimtelijke aanleg tussen boven- en benedenstad. In de reeks ‘spoorwegzegels’ werden in 1953 de nieuwe stations van de Noord-Zuidverbinding afgebeeld, met als hoogste waarde het Centraal Station, ontworpen door architect Horta in 1937-1952 en uitgevoerd door architect Brunfaut. Te vermelden valt nog dat men bij de spoorwegzegels ook een groot aantal architectonisch interessante Belgische stations kan aantreffen zoals het Antwerps Centraal Station van de Brugse architect Dela Censerie en het Sint-Pietersstation te Gent van architect Louis Cloquet.

Als thema voor de Europazegels 1987 koos men ‘Moderne Architectuur’. Nederland koos voor een project van de architecten Rem Koolhaas en Herman Hertzberger, Portugal voor een werk van de internationaal befaamde Alvaro Siza,Duitsland voor het Barcelona-paviljoen uit 1929 van architect

Europazegels 1987 - thema moderne architectuur Niet weerhouden voorstel van de Stichting Architectuurmuseum V.Z.W. / Woning Guiette van architect Le Corbusier en Hôtel Torrentius van architect Vandenhove.

Mies van de Rohe enz. Om een goede definitieve keuze te kunnen maken deed de Stichting Architectuurmuseum V.Z.W. een voorstel aan de P.T.T. voor twee zegels waarmee men België een internationale uitstraling kon geven. Het eerste zegelontwerp bevatte een tekening van de wereldbefaamde architect Le Corbusier van het enige bouwwerk dat België van hem bezit: woning met atelier van de kunstschilder René Guiette te Antwerpen. Niet enkel was 1987 het internationale jaar Le Corbusier, maar dit prachtige bouwwerk werd reeds in 1978 beschermd als monument. Het werd ook grondig gerestaureerd. Als tweede zegelontwerp opteerde de S.A.M. voor een realisatie van de Luikse architect Charles Vandenhove. Hij geniet een grote internationale erkenning en de restauratie van Hôtel Torrentius te Luik is één van de mooiste voorbeelden van hoe men op een intelligente manier kan omgaan met het historisch patrimonium. Het voorstel van de S.A.M. kwam niet in aanmerking, en de selectiecommissie, die zich zelfs niet eens liet adviseren in verband met architectuur, koos voor een kerk te Louvain-la-Neuve van architect Jean Cosse en een woontoren te Leuven van architect Renaat Braem. De kerk kreeg een blauwe lucht, de woontoren ontworpen door de ‘socialistische’ architect Braem een rode hemel! Een dergelijke onzinnige keuze en ook het polariseren van die keuze toont aan op welk laag niveau de besluitvorming bij de selectie van onze zegels zich bevindt. In plaats van twee topwerken te tonen waarmee de Belgische architectuur zich Europees kan manifesteren, koos men vermoedelijk op een volledig andere basis. Het is toch opmerkelijk dat men koos voor Leuven en Louvain-la-Neuve. Het is het zoveelste voorbeeld van een Belgisch compromis waarbij niet de kwaliteit in rekening wordt gebracht maar enkel bijkomstige, communautaire belangen.

Marc Dubois