Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 37

[p. 212]

Postzegel als beelddrager

Naar aanleiding van de uitgave van nieuwe postzegels publiceert de P.T.T. telkens een folder waarin men technische en algemene informatie kan vinden. Opmerkelijk is dat men steeds vermeldt ‘tekening van’, en nooit het woord ‘ontwerper’ gebruikt. Enkel de naam van de ‘tekenaar’ wordt aangegeven, een toelichting over de gekozen ontwerpopties blijft steeds achterwege. Dit staat diametraal tegenover de Nederlandse situatie, waar in de pro-fil folders uitvoerig wordt ingegaan op het ontstaansproces en de grafische keuze van de ontwerper in relatie tot het onderwerp. De ontwerper is geen anonieme ‘tekenaar’, maar een beeldend kunstenaar die met grote creativiteit en vakmanschap het thema grafisch weet te synthetiseren binnen een ‘gekartelde minilijst’. Wat is het verschil tussen een zegel ‘tekenen’ en ‘ontwerpen’? Voor de meeste postzegelverzamelaars is dit bijkomstig en onbelangrijk. Hen interesseert meestal enkel de afbeelding; de relatie tussen beeld en typografie is hierbij vaak compleet bijkomstig. Het aspect van de typografie is nochtans uiterst belangrijk en vormt één geheel met het beeld. Dit onderdeel van de postzegel wordt bij de Belgische Posterijen sterk verwaarloosd en het is geen uitzondering vast te stellen dat het aanbrengen van letters en cijfers compleet in tegenstelling is met de afbeelding. Bij een goed ontworpen zegel is de typografie even essentieel als de rest. In de ons omringende landen wordt hieraan veel meer aandacht besteed en wordt in een ontwerpersteam steeds voor een nauwe samenwerking tussen beeldende kunstenaars en grafische vormgevers gekozen. Alhoewel minder gebruikelijk, kan een zegel bestaan uit een zuiver typografische compositie. Vooral Nederland realiseerde een aantal interessante voorbeelden.

Wanneer men de Belgische postzegelproduktie na 1945 overziet kan men een aantal bedenkingen formuleren. Vooreerst de toename van het aantal emissies per jaar en het groot aantal postzegels met toeslag, postzegels die in omloop worden gebracht in de eerste plaats om filatelistische redenen.

Op welke kunstenaars of grafici deed de P.T.T. reeds een beroep? Namen die vaak voorkomen zijn Herman Verbaere en Oscar Bonnevalle. Deze laatste is in filatelistische kringen een alom gevierde figuur. Zijn werk wordt hoog gewaardeerd en hiervoor kreeg hij een groot aantal onderscheidingen. De hoeveelheid zegels die hij tekende voor België en andere landen is indrukwekkend (rond de duizend zegels!). Zijn zegelproduktie werd samengebracht in een verzorgde publikatie en werd geëxposeerd in verschillende Europese landen. Velen zullen verwonderd zijn en misschien ook verontwaardigd dat in dit themanummer van ‘Vlaanderen’ de figuur Bonnevalle wordt onderbelicht, terwijl andere personen die maar één postzegel realiseerden wel aandacht krijgen. Zonder Bonnevalle's tekenvaardigheid te willen negativeren moet men toch vaststellen dat in zijn totale Belgische produktie weinig zegels voorkomen waar het louter illustratieve wordt overstegen. Bonnevalle weet op een zeer handige wijze in te spelen op een algemene smaak, een verwachtingspatroon bij de selectiecommissie en de doorsnee verzamelaar. Een goed tekenaar is daarom nog geen kunstenaar, en niet altijd een goed zegelontwerper. Deze kritiek zullen velen niet onderschrijven, gewoon omdat zij van een postzegel niets meer verwachten dan een mooi prentje. Vanuit dit standpunt is het dan ook begrijpelijk dat verzamelaars Bonnevalle een beter ‘ontwerper’ zullen vinden, zeker in vergelijking met de Nederlandse en de Engelse ontwerpers!

Welke ontwerpers hebben zich binnen de totale Belgische produktie gemanifesteerd? Tussen 1974 en 1977 kreeg de Oostendenaar Willy Bosschem een groot aantal opdrachten. Zijn Rode Kruiszegels uit 1974 zijn de meest interessante. Afzonderlijk in dit nummer worden zijn zegels afgebeeld, evenals een aantal voorontwerpen die door de selectiecommissie niet werden weerhouden.

België bezit een aantal zeer mooi gegraveerde zegels met beeltenissen van belangrijke figuren. Voor vele hiervan maakte Paul Deweerdt uit Roeselare de tekeningen. De reeks ‘Solidariteit-Personaliteiten’ uit 1977 en de reeks ‘Muziek’ uit 1979 zijn zeker zijn beste creaties. Voor beide reeksen maakte J. de Vos de gravures.

Zegels met een verzorgde compositie tussen beeld en typografie werden in de jaren tachtig ontworpen door Jacques Richez. Zijn ontwerpen voor de ‘Dag van de Postzegel’ in 1980 en 1984 behoren tot de mooiste recente zegels. Zijn ontwerp voor de ‘Honderdste verjaardag van de eerste postzegel van de onafhankelijke staat Congo’ uit 1986 toont zeer veel gelijkenis in compositie met de Nederlandse Amphilexzegels uit 1977 ontworpen door Wim Crouwel. In de twee zegels voor de ‘Honderdste verjaardag van de B.W.P.’ uit 1985 bewijst Richez dat hij niet enkel typografische kennis bezit maar dat hij ook een idee kan ontwikkelen.

Ontegensprekelijk de interessantste ontwerper is Michel Olyff. De zeven zegels die hij heeft ontworpen worden afzonderlijk afgebeeld. Vooral de zegels voor het internationaal jaar van het boek uit 1972 en die voor de provinciewet uit 1986 behoren tot de meest gave van België. Zijn Beneluxzegel uit 1974 werd ook in Nederland uitgebracht; daarmee is hij de enige Belg die in Nederland aan bod kwam.

Velen krijgen meestal ‘per toeval’ één of enkele opdrachten. Zo bijvoorbeeld Gal, (1985 - 100 jaar beroepsjournalisten), Debroeyer (Royer) (1986 - Jeugdfilatelie), Pol Mara (1968-Rampen, 1975 - Stichting Koningin Fabiola, 1984 - Olympische Spelen), J.-M. Folon (1981 - Internationaal jaar der gehandicapte, 1983 - 20ste verjaardag Dorp Koningin Fabiola), Paul Van Gysegem (1982 - Groot Oosten van België), Hugoké (1982 - Wereldcongres van Esperanto), Walter Brems (1981 - 100 jaar voetbal, 1981 - Eerste muziekmaatschappijen), Paul Ibou (1976 - Vlaams Ekonomisch Verbond), Julian Key (1971 - 50ste Autosalon). Deze laatste behoort tot één van Belgiës beste grafische vormgevers, zijn werk wordt internationaal hoog geprezen. Dat een dergelijk figuur niet meer kansen heeft gekregen van de P.T.T. is onbegrijpelijk. Een aantal zegels van Hubert Binnenweg zijn nog te vermelden: zijn Rubenszegel uit 1977, de Europazegels uit 1982 en de twee zegels uitgegeven naar aanleiding van de honderdste verjaardag van de Christelijke Textielvakbond. In 1986 orga-

[p. 213]

niseerde de P.T.T. een wedstrijd voor de Europazegel. Deze werd gewonnen door de jonge Miet Vandersteen die het jaar daarop de opdracht kreeg een zegel te ontwerpen voor het Wit-Gele Kruis. De meest recente interessante zegels kwamen uit naar aanleiding van de honderdste verjaardag van de dagbladen Le Soir en Het Laatste Nieuws, respectievelijk ontworpen door Inge Daveloose en Mark Verbrugge. Het ontwerp van Mark Verbrugge wordt afzonderlijk in dit nummer weergegeven.

In 1983 werd de eerste Belgische doorloopzegel uitgebracht met als thema de Heilig-Bloedprocessie. De lengte van de processie wordt gesuggereerd door deze keuze van Suzanne Boland.

De laatste jaren verschenen ook een aantal zegels die getuigen van een compleet gebrek aan vakkennis. De reeksen ‘Folklore en Karnaval’ uit 1986 en ‘Folklore’ uit 1987, beide ontworpen door May Néama, zijn een aanfluiting op alle gebied. Opmerkelijk is ook dat de P.T.T. meer en meer een beroep doet op publiciteitsagentschappen, zoals Dechy en vooral Mathy Graphic.

Zelfs diefstal wordt op de Belgische zegels getolereerd! De toeristische reeks uit 1987 bevat een zegel met als thema het standbeeld van Jan Breydel en Pieter de Coninck te Brugge. De ‘ontwerper’ Jean Dupont maakte het zich al te gemakkelijk door zomaar het grafisch logo, ontworpen door Johan Mahieu, te copiëren, dit echter zonder de toestemming van deze laatste! Dit illustreert toch het lage niveau van de selectiecommissie en vooral van de door haar aangewezen ‘tekenaars’.

Zegel Jan Breydel en Pieter De Coninck - 1987 Het ontwerp (?) van Jean Dupont is een plagiaat van het logo ontworpen door de Brugse graficus Johan Mahieu.

Het is interessant een aantal Belgische zegels te vergelijken met Nederlandse die ontworpen zijn rond éénzelfde thema. Naar aanleiding van de 25ste verjaardag van het Koninklijk Huwelijk werd in 1985 een maxi-zegel uitgegeven van 5,5 bij 4 cm. De zegel bevat de beeltenis van Koning Boudewijn en Koningin Fabiola tegen de achtergrond van de Koninklijke Serres te Laken, getekend door Anne Velghe. Zowel compositorisch als typografisch is dit een zeer zwak ontwerp, bijna aan de rand van de banaliteit. Twee jaar later viert Nederland het 50-jarig huwelijk van Koningin Juliana en Prins Bernhard. De zegel, ontworpen door Pieter Brattinga, is rijk aan meerdere betekenissen. Vooreerst kiest hij voor twee verticale gouden banden, symbool voor het gouden jubileum. Brattinga opteert niet voor twee hoofden, maar voor een oude huwelijksfoto van het echtpaar. Hiermee wordt de dimensie tijd van het huwelijk gesuggereerd. Als derde element koos de ontwerper om de bloemen van de wit/zwart foto een oranje overdruk te geven, waarmee de kleur van Nederland en het vorstenhuis wordt benadrukt. In tegenstelling tot de Belgische postzegel bezit deze een inhoud, een meerdere gelaagdheid en afleesbaarheid.

Begin 1979 gaf elk Europees land een postzegel uit naar aanleiding van de eerste rechtstreekse Europese verkiezingen. De Belgische zegel werd ontworpen door het publiciteitsagentschap Dechy, en combineert in het beeld de letter E met een veelkleurige duif. De tekening verduidelijkt niet de aanleiding van de uitgave, bijkomende tekst was daarom noodzakelijk. De Nederlandse zegel, ontworpen door Otto Treumann, is een volledig typografische oplossing en geeft aan in welke Europese landen deze verkiezingen worden georganiseerd, met daarbij een oproep om hieraan deel te nemen. Een terechte keuze, aangezien er in Nederland geen stemplicht bestaat zoals in België. Te vermelden is ook de interessante Nederlandse zegel die het bureau Gratama, De Vries en van de Toorn ontwierp voor de verkiezingen van de Tweede Kamer in 1977. Hier geen typografische oplossing, maar een beeld dat rechtstreeks verwijst naar de eigenlijke stemverplichting van de burger.