Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 37

[p. 190]

Aandacht voor...

Frans Depeuter en de weg naar Amalfi

Enkele jaren geleden noteerden wij tijdens de lectuur van de novellenbundel Wachten op (1974) van Frans Depeuter volgend fragment: ‘Er bestaat maar één manier om je te handhaven, (...), en dat is: altijd zeggen wat je meent, nooit iets doen wat je niet ligt, anders verlies je jezelf in de anderen. (...). Ik probeer alleen maar mezelf te blijven en als dat anderen geneert, tant pis pour eux.’ (p. 104). Deze op het eerste gezicht erg egocentrisch gerichte visie en houding blijkt in de praktijk voor de stellingnemer (i.c. de schrijver) vaak ernstigere en negatievere gevolgen te hebben dan voor de eventuele (on)rechtstreeks betrokkene bij de stelling. Tot deze bevinding kwamen wij toen wij na verloop van tijd in nauwer persoonlijk contact kwamen met de auteur zelf en tot onze eigen verbazing vaststelden dat hij rigoureus het geciteerde adagio trachtte te volgen met alle kwalijke gevolgen die zo'n houding voor hem kon meebrengen.

Immers sinds 25 jaar timmert Depeuter ijverig aan de literaire weg en bouwt langs die weg een stilaan indrukwekkend en steeds persoonlijk oeuvre op. Bovendien krijgt hij al die tijd van lovende tot ronduit schitterende kritieken op zijn letterkundig werk. En toch klinkt zijn naam niet zo als die van

Portret van Frans Depeuter.

Ruyslinck, Van Den Broeck of Geeraerts, etc... En toch verkopen zijn titels lang niet evenveel als Het verdriet van België of De komst van Joachim Stiller. Tant pis pour lui? Of verdient het werk van Depeuter dat beetje extra commentaar dat de lezer toelaat binnen te treden in de onuitputtelijke rijkdom van zijn teksten? Op deze vraag zullen we uitgaande van het citaat bij het begin van het artikel in het korte bestek van dit stuk trachten te antwoorden.

Een onderliggende component die we duidelijk in dit citaat terugvinden is zeker de drang naar echtheid. Hoe men hem ook benadert, de auteur wil ten allen tijde eerlijk en open zijn persoonlijke visie meedelen en verdedigen. Het is dan ook vanuit dit standpunt dat Depeuter literatuur benadert. Zij kan voor hem slechts één onderwerp hebben: het echte leven. Voor een schrijver die zich au sérieux wil nemen, is literatuur geen fabeltje, geen valse illusie maar een oprecht weergeven en analyseren van het ware leven. Leven niet alleen in zijn biologische betekenis maar ruimer en complexer als een kolkende smeltkroes van impulsen en impressies, dromen en daden die we hier willen resumeren als een schrijven over het bewustzijn.

Doorheen zijn teksten merken we dan dat het leven voor Depeuter een trage doch onomkeerbare gang van voortdurend verlies is. Niet alleen het fysieke verlies (de gehandicapte jongen in De Tuimelaar, de dood van een kind in De hand aan jezelf, de voortschrijdende psychische aftakeling van een moeder in Groene zwanen, witte zwanen), maar ook het meer innerlijke verlies van gevoelens (Greg in De laatste zomer), van idealisme (Vincent in De tocht). Dit besef van verlies verwekt noodzakelijkerwijze een diep gevoel van angst (voor de dood). En meteen zitten we dan bij een van de grondstructuren van onze menselijke gegevenheid en culturele verworteling.

Vooraleer aan te tonen hoe Depeuter die grondstructuren illustreert, willen wij eerst nog even stilstaan bij dat gevoel van angst voor verlies dat in zijn werk dominant aanwezig is. Die aanwezigheid wordt niet als negatief ervaren en beoogt in een belangrijke mate een therapeutisch effect. Lezen we niet in De laatste zomer (1984): ‘Misschien is schrijven ook dit: zoals een weke oester rond een irriterend voorwerp (een zandkorrel bij voorbeeld) dat in haar schelp is binnengedrongen, een parel ontwikkelt, zó proberen de pijn te verzachten door een mantel van woorden te vormen omheen de kwetsende bestanddelen die in je lichaam binnendringen...’ (p. 17)? Door over angst en dood te schrijven geeft de auteur zich a.h.w. een bezweerdersfunctie, door verlies en onvolmaaktheid te aanvaarden verkrijgt hij een warm gevoel van troost en tederheid. Misschien slechts een kleine troost maar de aandachtige en gevormde lezer zal de consequente oprechtheid waarmee de schrijver deze indrukken zoekt, beslist waarderen.

Terugkerend op de basismodellen van angst en dood die we reeds vroeger in het werk onderkenden, willen we er al van in den beginne aan toevoegen dat deze twee componenten van de psyche weliswaar belangrijke hoekstenen vormen in het werk van Depeuter, maar dat zijn teksten ook andere thema's

[p. 191]

behandelen. Eigenlijk spreken zijn boeken evenzeer over geboorte en liefde, goed en kwaad, hartstocht en zelfs cerebraliteit. Tussen deze extreme, soms tegenstrijdige polen worden Depeuters personages als vurige schichten van koud naar warm en weer terug gestuurd in hun onophoudelijke queeste naar diep doorvoeld en rustbrengend geluk. Een gevoel dat zelden in zijn absolute volheid wordt bereikt. Daardoor komen de net aangehaalde themata in een tragisch perspectief te staan: de held bereikt nooit echt wat hij gedreven zoekt. Waar de schrijver zijn personages ook plaatst, wanneer hij ze ook situeert, hoe hij ze ook prezenteert, een typisch Depeuter-personage is steeds herkenbaar, d.w.z. universeel menselijk. Vormen en decors, anecdoten en intriges zijn concreet en verwisselbaar, maar de emoties en de conflicten die eruit voortspruiten zijn definitief vastgeankerd in de (onze) menselijke conditie. Het louter feit dat de mens per definitie een conflictueel wezen is, berooft hem van een langdurige godsvrede en verzekert alzo het voortdurend weerkeren van de strijd. Het illustreert het cyclische karakter van het gevecht. Meteen is het duidelijk dat een auteur die bij elke mens de tragische elementen van zijn conditie in de cyclische oneindigheid van geboorte en dood stelt, mythisch geïnspireerd is. Mythisch in die zin dat hij vanuit de mythen wordt geholpen om de grondstructuren van zijn bestaan (zie hoger) beter te begrijpen en te doorzien. En dan komen we terug aan bij ons uitgangspunt: de literatuur van Depeuter heeft slechts één onderwerp: het echte leven!

De levensechtheid van Depeuters boeken uit zich niet alleen inhoudelijk. Ook vormelijk wil hij het ware leven zo dicht mogelijk benaderen. Tot het ware leven behoort zoals we hierboven reeds aanstipten eveneens het bewustzijn van de mens. De stelling dat onze uiterlijke en materiële levensvoorwaarden door ons en voor ons georganiseerd worden, is voor iedereen duidelijk. Ons innerlijk bewustzijn daarentegen is niet chronologisch gestructureerd. Onze psyche neemt een

Kaft ‘De Tocht’ - Frans Depeuter.
Kaft ‘De laatste zomer’ - Frans Depeuter.
Kaft ‘Groene zwanen, witte zwanen’ - Frans Depeuter.

loopje met de wetten van tijd en logica. Zij laat ‘seconden’ uren duren en ‘uren’ seconden, doet onze dromen soms als werkelijkheid voorkomen, jongleert met heden, verleden en toekomst in alle denkbare richtingen en combinaties. Kortom de psyche maakt van chronologie en logica een vaak onoverzichtelijk (en dus moeilijk) kluwen. Bij een schrijver als Depeuter vormt dit gegeven dan een dubbele uitdaging.

Eerst en vooral zal hij trachten doorheen een zeer aparte en persoonlijke vorm de complexiteit van de psyche te suggereren. Hij doet dat in een erg evocatieve stijl die op zijn beurt samengesteld is uit vele kleinere ‘vormentiteiten’ die bij elkaar genomen een kaleidoskopisch effect veroorzaken. Zo is elk van zijn boeken een beheerste compositie van proza én poëzie, essay én toneel, zo schrijft hij zowel zakelijk als erg lyrisch, zo is zijn literatuur soms hortend, soms vloeiend. Deze gemengde stijlmozaïek illustreert niet alleen wat een verfijnd en technisch bekwaam stilist Depeuter is, maar duidt tevens zijn obsederende bekommernis aan om de equivalentie inhoud = leven = vorm tot op een mathematische nauwkeurigheid te benaderen. Depeuter combineert, probeert en zoekt om tot een haast volmaakt samenvallen van vorm en inhoud te komen. Zijn suggestieve stijl kan voor hem de inhoud alleen maar aanvullen en verrijken terwijl het precies enkel zulke inhoud is die dat soort stijl toelaat. In die zin durven wij hem wel een experimenteel schrijver noemen in de mate dat hij eeuwig zoekt naar de ideale literaire formule(ring) zoals een alchemist zoekt naar het eeuwigheid schenkende levenselixir.

Op de tweede plaats zal Depeuter door die psyche vormelijk zo totaal en treffend mogelijk te beschrijven, ze ook inhoudelijk gemakkelijker doorzien en beheersen. Al (be)schrijvend zoekt en schept hij orde in een chaos zonder daarom aan de essentie van die chaos te raken: hij verklaart en legt verbanden, verduidelijkt en brengt inzicht, maar verandert niets aan het bewustzijn. Daarvoor is zijn respect voor het leven té

[p. 192]

Handschrift van Frans Depeuter uit ‘De laatste zomer’.

groot. Door dat inzicht in het chaotische innerlijk te verwerven, krijgt de auteur een gevoel van beheersing, zekerheid, ja zelfs macht. Deze bevinding ontkracht meteen de te vaak gehoorde kritiek op het werk van Depeuter als zou hij een moeilijk en pessimistisch schrijver zijn. Nu blijkt duidelijk dat deze kritiek slechts de oppervlakkige lezer betreft en dat Depeuters boodschap zich tot in de vorm toe karakteriseert door een voortdurend zoeken naar en geloven in de positieve mogelijkheden van een misschien op zichzelf niet altijd rooskleurige werkelijkheid.

Wellicht rijst de vraag: is Depeuter lezen een vrijblijvend tijdverdrijf? Neen. Integendeel. In elk boek slaagt de auteur erin de lezer bij het romangebeuren te betrekken. Al lezend krijgt men immers de indruk dat de schrijver min of meer over de lezer zelf schrijft. Niet zoals Ernest Claes in De witte de wildste fantasieën van de Vlaamse jeugd condenseerde, evenmin zoals Agatha Christie de halve wereld doet huiveren bij het omslaan van elke bladzijde uit haar thrillers. Depeuter zoekt het veel korter bij. Hij speelt op de man om het even populair te zeggen. Hij verontrust zijn lezers omdat hij in zijn werk de stukjes collectieve psyche van elke Westerse mens in figuren van vlees en bloed bloot stelt. De lezer herkent zich in de angsten, onzekerheden, twijfels, idealen, verwachtingen van de romanfiguren omdat het de gevoelens van elke doorsneemens zijn. Door die gevoelens zo precies te dissecteren, dringt Depeuter a.h.w. in het privéleven van zijn lezers binnen. De auteur krijgt door te schrijven niet alleen macht over de chaos in het algemeen, maar ook over de chaos van de concrete individuele lezer. Zelfs richt hij soms een chaos aan door de zekerheden van vele lezers overhoop te halen. Hij neemt de lezer bij de keel en verplicht hem tot reflectie. Dat klinkt misschien wat onprettig in de oren. Toch wordt die stoutheid volkomen aanvaardbaar wanneer men ervan uitgaat dat Depeuter vóór alles eerlijk wenst te blijven in zijn boeken, integer als schrijver. Als daarbij de (onze?) werkelijkheid die hij beschrijft niet altijd als aangenaam of verheven voorkomt, ‘tant pis pour eux’ (sic)! Depeuter wil niets meer, maar ook niets minder, dan ‘la condition humaine’ in een kooi van kennis stoppen om ze te observeren, beschrijven, analyseren, verklaren en begrijpelijk voor te stellen aan zichzelf en de lezers. De opdracht die hij zichzelf gesteld heeft, is duidelijk, ambitieus, misschien zelfs onvoltooibaar: het boek van en voor de mens schrijven.

Tijdens onze zoektocht door de publikaties over Depeuter en ons urenlange toeven in zijn boeken, hebben wij vaak aan Italië gedacht, meer bepaald aan Amalfi. Het is bekend dat de Amalfitaanse kust een van de mooiste van de wereld is. De lange kustweg ernaar toe is echter bochtig en kronkelig. Hij plooit zich als een grillige serpentine langs de bergwanden, neigt gevaarlijk over de zee, huppelt op en neer als een achteloos kind van heuveltop naar ravijn, wordt zelfs uitdagend als hij langs kunstige viaducten en balkdonkere tunnels zijn wil oplegt aan de natuur. Steeds echter blijft er het hoopvolle uitzicht op de azuurblauwe zee. Dan komt men aan in het lang verwachte Amalfi. De verwachtingen worden ingelost. Het pittoreske havenstadje blakert in de weldadige, zuiderse zon, een klaterende fontein van felle bloemen spuit uit alle hoeken en straten op, galerijen, balkons, trapgeveltjes en portiekjes maken deze stad aangenaam om toeven en doen de gevaarlijke tocht al vlug vergeten. Dat gevoel geeft ook de lectuur van Depeuter na verloop van tijd: een diepe tevredenheid om het vinden van een diepe rijkdom.

Frank Tubex