Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 33

[p. 148]

Sint-Godelieve in de Nederlanden in Frankrijk

Geboortestreek en toenmalige bevolking

Wie de dichter of de heilige wil kennen, moet naar z'n geboorteland gaan. De geboortestreek van Godelieve was en is een heerlijk heuvelland, een oud cultuurgebied, en het was in de tijd van Godelieve een door en door Nederlandse streek die in menig opzicht tot de Nederlanden hoorde.

Al wie in die streek komt, vooral in de zomer, is opgetogen over de heerlijkheid van dit zachte heuvelland. In 1837 kwam Victor Hugo er doorheen en schreef erover: ‘De weg loopt door een van de mooiste landschappen van de wereld. Heuvels en dalen zwellen op en glijden neer in wondermooie golvingen’. (En voyage. France et Belgique).

Godelieve werd hier in deze streek van Bonen geboren in Heinfriedswilre (Wierre-Effroy) (dat toen alleen nog maar Wilre heette) in de heerlijkheid Londesvoorde (Londifort). Pas in ongeveer 1268 komt de naam Heinfried erbij (Wierre Hainfridi), merkwaardig genoeg de naam van de vader van Godelieve. Volgens Karel de Flou zou die naam komen van de zoon van een Boonse gravin, in de Franse bron vermeld als ‘Hemfrois, fiex (fils) Mehaut le comtesse’. Maar in 1171 is er al sprake van een Heinfridus de Londesfort.

Terwijl Wilre de Germaanse vorm is van een Latijns woord ‘villare’, dat boerderij betekent, is Londesvoorde een zuiver Oudnederlandse vorm: een -voorde-naam, een doorwaadbare plaats over de Slack. Het eerste stuk Londe is onduidelijk maar komt ook voor in toponiemen in de buurt, zoals Londegatte in Tatinghem, Londereght, een waterloop in Ouderwijk, en er blijkt ook een Londe bestaan te hebben nabij Bonen.

Londesvoorde, waarvan het ‘kasteel’ waarschijnlijk op de terp stond die daar nu nog te zien is, en die met een verzande

St.-Godelievekapel bij de bron te Londesvoorde.

wal omgeven is, strekte zich als heerlijkheid ook uit aan de overkant van de Slack, op het grondgebied van Retseke (Réty in het Frans), en dat in 1130 ‘Sanctus Martinus de Teutónicis dictus Reetseke’ heette, nl. Sint-Maarten van de Dietsers, iets wat kennelijk op het Nederlandse karakter van de streek wijst. Volgens sommigen liep de zgn. ‘Voie flamengue’ van Bonen naar Gizene vlak in de buurt, links van Heinfriedswilre. (A. Leduque, Etude sur l'ancien réseau routier de Boulonnais, p. 81, waar Godelieve ook vermeld is).

Trouwens was die hele streek volgens Gysseling ten noorden van de lijn Markijze-Lummeren (Lumbres) zeker tot na de XIIIe eeuw nog Diets, en volgens anderen nog eeuwen langer. Ook de vroege Angelsaksische immigratie die te merken is aan de talrijke -thun-namen en -grove-toponiemen, is volgens dezefde Gysseling in de Nederlandse evolutie meegegaan.

We kunnen niet nalaten naar het hierbijgaande kaartje te verwijzen dat dateert van 1744 en in Parijs gemaakt werd. Hierop komen veel toponiemen voor op -berg, -hem, -inghe, -thun, -bronne, -zele, er is zelfs een -hus (huis) bij, nl. Wintehus. Colemberg is nu Colembert geworden. De hele streek was in 1286, zegt G. Kurth op grond van een bron uit die tijd, Nederlands.

Natuurlijk staan lang niet alle kleine plaatsnamen op die kaart, maar K. de Flou haalt voor Heinfriedswilre alleen heel wat merkwaardige Nederlandse toponiemen aan: Hondesberg, Overhem, Laudelant en Belockelant, een Fontaine de Quelle (zo heet een bron nu nog in de Westhoek: kwelm), Wihove (Westhove) Cuinghem, een Etienfort (kennelijk een steenvoorde) en Simberg, in de vorige eeuw grappig genoeg verfranst in Saint-Bergues; zo is een hedendaagse Cottebronne vroeger Collebronne (koele bron) geweest.

Ook de persoonsnamen b.v. van Londesvoorde zijn lange tijd Nederlands geweest, behalve Hemfridus (1186) komen ook Hotrik voor (1396), Baudin (1419), Wallerand (1477), Willam (1480) en in de 16e eeuw zelfs Godeliefve.

Het besluit ligt voor de hand: de bevolking van de geboortestreek van Godelieve sprak in die XIe eeuw zeker Diets. Het graafschap Bonen uit de tijd van Godelieve had de eeuw ervoor lange jaren tot het graafschap Vlaanderen behoord, en die banden blijken in haar tijd nog enigszins te bestaan. De onderlinge betrekkingen schijnen in elk geval vrij veelvuldig voor te komen.

Streek- en tijdgenoten van Godelieve. Haar ouders

Een van de blijvende banden tussen het eigenlijke Vlaanderen tussen Schelde en A enerzijds en het graafschap Gizene en Bonen anderzijds was van kerkelijke aard. Het bisdom Terenburg strekte zich uit van in de buurt van Gistel (de IJzer) en de hele streek van Ieper tot aan de Saksische kust van Bonen en Kales. Dit hele bisdom was in de tijd zo goed als eentalig Nederlands, behalve een strook ten zuiden van de Créquoise misschien, die op z'n minst menggebied was.

[p. 149]

[p. 150]

De heilige Jan van Waasten werd zelfs tot bisschop verkozen omdat hij ook Diets kende: hij zou op het eind van Godelieves eeuw (XIe eeuw) voor een religieuze herleving zorgen.

De graaf van Bonen, met wie Godelieves ouders als vooraanstaande onderdanen - zeker volgens de traditie - nauwe betrekkingen hadden, Eustachius II, was in 1057 gehuwd met de H. Ida, dochter van de hertog van Lotharingen Godfried met de baard. De legende vertelt dat zij een afstammelinge was van de Ridder met de Zwaan, die via Antwerpen naar Brabant gekomen was. Het Dietse verhaal was in die tijd in Vlaanderen verspreid (Van Mierlo, Bekn. Gesch. van de Oud- en Middelnederlandse letterkunde, blz. 31). Niemand twijfelde aan die eervolle afstamming.

Vandaar de zwaan in het huidige wapenschild van Bonen, en de zwaan als windvaan op een toren van het grafelijk kasteel. Eustachius met z'n neerhangende snor op z'n Frankisch, was zowat de belangrijkste ‘Fleming’ die met Willem de Veroveraar deelnam aan de slag bij Hastings (1066) en daar uitgestrekte bezittingen in handen kreeg (in Essex, Hertford, Bedford) en Northhampton. Ida zelf bouwde o.m. het nog bestaande Romaanse kerkje van Le Waast met z'n wondermooie kapitelen, en werd er ongeveer 1113 begraven. Na de dood van haar man in 1093 had ze lange jaren doorgebracht in Merck waar ze psalmodieerde met de monniken.

Ze had drie zoons: Eustachius III, Boudewijn en Godfried (van Bouillon genoemd). Alle drie namen ze deel aan de kruistocht (1096-99) onder leiding van Godfried, want hij kende Diets en Romaans, zo noteert kort nadien de kroniekschrijver Otto von Freisingen. Ook Boudewijn, die als koning van Jeruzalem in de H. Grafkerk aldaar begraven ligt onder de naam Baldwin, sprak onze taal, getuigen de kroniekschrijvers Albrecht van Aken en Willem van Tyrus. Dat waren de tijdgenoten van Godelieve en haar ouders.

De oudste bron noemt haar ouders Heimfried en Odgiva, twee prachtige Oudnederlandse betekenisvolle namen. Heimfried betekent: vrede voor het heem, en Odgiva gegeven erfgoed. Die Vita Godeliph vertelt ook dat ze welgestelde lui waren. Londesvoorde was een belangrijk leen van de graaf: aan het hoofd stond een van de vier ‘beers’ of paladijnen (pair in het Frans), en die van Londesvoorde was banierdrager. We kunnen ons moeilijk voorstellen dat Godelieve en haar ouders, met hun zo Dietse namen, tot een zgn. Romeinse adel (uit de tijd van de Romeinen) zou horen, alleen omdat Godelieve zwartharig was maar een toch even blanke huid had als Bertolf. Mooi was ze wel, en dat oude leven vertelt erbij dat ze veel vrijers op bezoek gekregen had voor ze met Bertolf van Gistel trouwde. Racistische bedenkingen zijn zeker misplaatst alleen omdat de afgunstige Iselinde, haar schoonmoeder haar een zwarte kraai noemt uit een vreemde streek. De afstand Heinfriedswilre - Gistel was in die tijd natuurlijk groot, maar toch blijken de betrekkingen geregeld voor te komen: denk aan de Brabantse H. Ida, de latere gravin van Bonen. Er zullen in beide huwelijken zeker geen taalproblemen bestaan hebben: ze hoorden tot de afstammelingen van de Frankische adel. Adelhard van Huise (Oost-Vlaanderen) kon zelfs probleemloos abt worden van het zo zuidelijke, maar nog Frankische Corbie († 826).

Godelieve of Godeleine

Vandaag de dag heet Godelieve in haar geboortedorp algemeen ‘Godeleine’. Toch spreekt het oudste leven van ‘Godeliph’, kennelijk een verlatijnsing van Godelieve, in het Grieks Theophila. De zgn. Pikardische vorm Godeleine (verlatijnst tot Godelena of Godolena) is misschien niet zo oud. In de Flou z'n woordenboek der Toponymie is de vroegste aanhaling uit 1455 (monasterii Ste Godelene) in z'n Latijnse vorm, misschien een verwarring tussen de v van Godeleva en de erop lijkende n. Zeker was de vorm Godeliefve of Godelive lange tijd erna ook in het Boonse niet uitgestorven. In 1550 woont er in Londesvoorde een Godeliefve Taintalier, ‘dame de Londefort’. Een landboek uit de XVIe eeuw wijst een fontaine Sainte-Godeliefve aan (Terrier du Quint d'Odre), een bron die later (XVIIIe eeuw) fontaine Sainte Godelaine heet, dicht bij de brug over de Slack die Heinfriedswilre scheidt van Retseke. Zelfs in de XIXe eeuw wordt die bron in het kadaster nog naar St.-Godeliefve genoemd. De auteur van Sainte Godeleine, F.-A. Lefebvre, die z'n boek in 1888 uitgeeft in Atrecht, schrijft op blz. 52: ‘En France on dit communément Godeleine; c'est la forme Boulonnaise, ou encore Godelive.’ Natuurlijk is de naam van de heilige in de Westhoek in Frankrijk altijd Godelieve gebleven! Maar de auteur sluit zelfs voor het Boonse Godelive (sic) niet uit. Want zelfs in het Officie van Godelieve in het bisdom Atrecht wordt gelezen ‘Godeleva teutonice, Deo cara sonat latine’, d.i. ‘In het Diets Godelieve, dat betekent Gode lief in het Latijn’.

Hoe Godelieve Godeleine geworden is kunnen we niet definitief verklaren. Naast de verwarring tussen de gotische u en v die voor elkaar gebruikt werden, wat dan als een n kan gelezen worden, een weliswaar erg zwakke verklaring, kunnen we misschien, zoals Gantois, denken aan een troetelnaam. En werkelijk, in het middelnederlandse bestond de verkleinvorm op -lijn: knapelijn, maagdelijn, vogelijn, ook bij eigennamen, zoals het Oudwestvlaams Bladelin. Is het nu niet mogelijk dat een oorspronkelijk al te lang Godelievelijn gaandeweg verkort werd tot Godelijn, of Godelin, dat zich ontwikkeld zou hebben tot Godeleine (verlatijnst tot Godelena)?

Historische en kunsthistorische sporen van Godelieve in de Nederlanden in Frankrijk

Vanzelfsprekend vinden we in de kerk van Godelieves geboortedorp Heinfriedswilre, die een Romaanse vieringtoren bezit en een paar Romaanse bogen in het metselwerk, herinneringen aan de plaatselijke heilige. Een opvallend wit beeld met op het voetstuk Ste Godeleine, haar geboorte- en sterf-

[p. 151]

datum (1045-1078 hier!) stelt haar voor met op de borst gevouwen armen en een zachte gelaatsuitdrukking: ze draagt een pijpmuts. Onder het rechter Godelieve-altaar stelt een groep beeldjes van ongeveer 30 cm hoogte, fel gekleurd en uit hout gesneden, de wurging van Godelieve voor terwijl ze overeind zit in haar bed. Ze zijn blijkbaar niet ouder dan uit de vorige eeuw. Het schilderij dat een soort retabel vormt boven het altaar is ouder en zeker van grotere kunstwaarde. We zien er Godelieve op die aan arme en oude mensen voedsel uitdeelt. Het schilderij zou uit de Boonse kathedraal komen en in 1802 aan deze kerk verkocht zijn. Het wordt toegeschreven aan Laurent de la Hire, o.m. door A. Croquez in z'n boek Sainte Godelieve de Ghistelles, patronne de la Flandre (Rijsel, 1907). Het schilderij werd voor kort gerestaureerd. Bovenaan is nog een verbrede lijst aangebracht met alweer de voorstelling van de wurging.

In de buurt van haar geboortehuis in Londesvoorde is het centrum van de verering een erg oude bron (fontaine Sainte Godeliefve, XVIe eeuw), waarboven een kapel gebouwd werd, blijkbaar in drie keer (1782, vergroot in 1805 en definitief in 1829). Het Godelieve-beeld is zeker niet oud of artistiek. De bron geeft lekker water dat je kunt drinken in de kapel, maar ik heb ooit iemand z'n voeten zien wassen in het stenen bakje tegen de linkermuur van de kapel, waar het bronwater in wegvloeit. Niet ver daarvandaan is er een beboste terp met een verzande wal omgeven waarop het geboortehuis (kasteel?) gestaan zou hebben. Zeker was er volgens de bronnen een ‘manoir’ in de buurt al in 1338 (Haigneré, Dictionnaire topographique, blz. 207). In het midden van deze terp heeft ‘L'amitié de France et de Flandre’ vlak na de oorlog een monumentje opgericht, dat nu in puin ligt, maar waarop ook de tekst staat ‘De West-Vlamingen aan de H. Godelieve van Ghistel 1914-1918’. Het witmarmeren halfverheven borstbeeld van Godelieve dat boven het opschrift S. Godolena aangebracht was, prijkt nu boven de huisdeur van de boerderij ernaast, het zgn. ‘neerhof’ van het kasteel van Londesvoorde: het is een kunstig beeldhouwwerk van Henri Gros, een Bonenaar, die ook houtsnijder was, en verdient een beter beschutte plaats. Op het erf staat ook een sierlijke oude duiventoren, symbool van heerlijke rechten.

Vrij dicht in de buurt van Heinfriedswilre heeft de H. Ida het nog bestaande kerkje van Le Waast gebouwd waarin ze ook begraven werd. Omstreeks 1100 had ze er een priorij gesticht waarbij dit kerkje hoorde. Vooral het Romaanse portaal en de van mekaar verschillende Romaanse kapitelen zijn erg kunstig en zeldzaam in onze streken.

Het witte beschermde beeld uit de 19de eeuw in de crypte van de katedraal in Bonen waarvan het gezicht ontbreekt, verdient zeker hersteld te worden.

Langs de zogenaamde St.-Godelieveweg wordt de heilige vereerd in Hermelingen, Journy en Kerskamp: maar de vereerde beelden hebben wel geen kunstwaarde. Ze roepen alleen de herinnering op van de reisweg die Godelieve drie keer afgelegd heeft van Heinfriedswilre naar Gistel of omgekeerd. Godelieve zou namelijk ook eens blootsvoets naar huis terug gevlucht zijn om haar beklag te doen bij haar ouders, zo vertelt het ons Drogo.

Illustratie uit ‘Vie de Sainte Godelieve’ (1844) van J.F. Blaquart naar het schilderij van de la Hire (kathedraal van Bonen).
Godelievebeeld, 18e eeuw.
Pastorie Bollezele.
Godelievebeeld in kerk van Heinfriedwilre.

[p. 152]

In Sint-Omaars waar nu de oude kopie berust van het handschrift van Drogo, de Winoksbergse biograaf en tijdgenoot van Godelieve (Stadsbibliotheek) prijkt een van de mooiste en oudste Godelieve-beelden, nl. in het Sandelin-museum. Raoul M. de Puydt maakt er voor het eerst melding van in zijn artikel dat verscheen in Ons Erfdeel (14-1971, nr. 3, blz. 177). In het Sint-Bertijnscollege is er in 1865 een wapenschild in een gebrandschilderd raam aangebracht, waarvan de ene helft dat van de Heren van Gistel vormt, met de tekst: ‘Sta Godelina ad dominum migravit anno MLXX et a Gregorio septimo in sanctorum numerum relata est.’ D.i. Godelina ging naar de Heer in 1070 en werd door Gregorius VII op de lijst van de heiligen gebracht. Aldolph Bloeme (1806-1867), die een tijd lang pastoor geweest is in Sint-Omaars (1850, Sint-Elizabet) heeft een ‘Historie de Sainte Godeleine’ geschreven. Hij was zelf Sint-Omaarsnaar, is kapelaan geweest in Bonen, pastoor in Hardinghem, Noordelseke (Nordausque), Sint-Omaars (1850) en Roquetoire (1851), waar hij overleed in 1867. Hij ligt er begraven in de kerk. Hij schreef Franse gedichten en vertaalde werk van Jakob Cats en Hendrik Conscience, schreef en componeerde een cantate t.e.v. Onze Lieve Vrouw van de mirakelen, die na z'n dood in 1875 op de markt in St.-Omaars uitgevoerd werd door 500 koorzangers. Hij was voorstander van het behoud van het Vlaams en daarom ook lid van het Comité Flamand de France. Hij kende goed Vlaams, iets wat in die tijd nog dringend nodig was in deze parochie van Sint-Omaars. (Dusautoir, Histoire des Faubourgs de Saint Omer, blz. 79-80.) Zo komen we in de Westhoek, en hier is het belangrijkste centrum Sint-Winoksbergen waar Drogo in de XIe eeuw dat merkwaardige Godelieveleven geschreven heeft. Hier komt nog bij dat de abdij zich op hele oude teksten beriep om te beweren dat Bertolf, de man van Godelieve, zich daar teruggetrokken zou hebben om z'n misdaad uit te boeten. De tekst uit de Catalogus uit de XVIe eeuw in de ‘Chronique et Cartulaire de l'Abbaye de Saint-Winoc’ door A. Pruvost (blz. 70-71) wijst al terug naar de lang geleden tijd dat er op de grafsteen van Bertolf gegrift stond: ‘Hic jacet Bertulfus, sanctissimae Godelivae quondam maritus’. Er stond verder op vermeld dat z'n boeteharnas in z'n lichaam vastgegroeid was. Z'n graf lag in de buurt van de oude Sint-Winokskapel in de vroegere kerk.

Niet te verwonderen dat hij ook in de herdenkingsprocessie van Sint-Winok in 1900 (feest van het millennium) voorkomt onmiddellijk na de H. Godelieve (met haar uit één stuk geweven ‘kleed’).

Niemand zal de historische werkelijkheid over Bertolf kunnen achterhalen, maar het is toch wel enigszins merkwaardig dat de Sint-Winoksbergse abt Ingelbrecht aanwezig was bij de verheffing van de relikwieën van Godelieve in 1084, en dat Drogo plotseling niks meer vertelt over die Bertolf... In 1642 krijgt dezelfde abdij een relikwie van de H. Godelieve, herkomstig uit Gistel. En in 1665 verschijnt het ‘Kleyn getydeken van den heyligen Winocis Abt...’ waarin o.m. een litanie voorkomt ‘tot de Heylige Maegden en Martelaressen Agatha en Godelive’, geschreven door een monnik van de abdij. Dit boek is zelfs voor de zoveelste keer opnieuw uitgegeven in 1873 bij Barbez-Lebroy in Sint-Winoksbergen, iets merkwaardigs in Frans-Vlaanderen in de vorige eeuw. Een andere monnik van de Sint-Winoksabdij had in 1723 een levensbeschrijving van Godelieve in 308 verzen opgesteld, getiteld ‘Kleyn begrip des levens van de Heylighe Godelieve’ (de titel is een jaarschrift!). Twee Sint-Winoksbergenaars publiceerden een werk over Godelieve: Lodewijk Debaecker (1814-1896), een medestichter van het Comité Flamand de France, schreef Histoire de Sainte Godelive de Ghistelles. Légende du onzième siècle (Brugge, 1849). In onze tijd schreef Emmanuel Looten een toneelstuk over Godelieve ‘La légende de Godelieve’ (1948) dat vertaald werd door Vital Celen en in deze vertaling ook opgevoerd werd door de balletschool van Elsa Darciel. (Willy Spillebeen, Emmanuel Looten, blz. 29). Het stuk stelt de ruwe Bertolf tegenover de kuise Godelieve. Bertolf trekt zich na de moord terug in het klooster. (De Baecker vertelt dat z'n moeder hem had leren spellen in een Godelieveboek! Ook in Kassel werd Godelieve vereerd in de Sint-Pietersstiftkerk helemaal boven op de berg, onders stuwing van een kanunnik Verdegans. Zou Bertolf gesneuveld zijn in 1071 in de slag bij Kassel, in dienst van Robrecht de Fries? In een pastorie van de Westhoek staat een vrij oud, houten gepolychromeerd beeld dat volgens de traditie Godelieve voorstelt. Het verdient zeker meer bekendheid. Doordat de heren van Gistel ook heer van Ekelsbeke geweest zijn, wordt ook hier Godelieve vereerd. Pastoor Decalf heeft na de brand van z'n kerk een niet onaardig houten borstbeeld van Sint-Godelieve laten maken ter vervanging van het verkoolde houten beeld. Nog verschillende andere parochiekerken in de Westhoek kenden een Godelieveverering. Pastoor Andouche (Moerekerke) trok elk jaar met een groep parochianen op bedevaart naar Gistel. In de kerk van Wilder en Drincham staan Godelievebeelden zonder grote kunstwaarde, en in het eerste dorp werd er elk jaar over de heilige in het Vlaams gepreekt o.m. door deken Verbeque van Wormhout. Die preek is bewaard. In het verfranste Steenwerk staat een druk bezochte Godelievekapel met het opschrift Sainte Godelieve (en niet Godeleine!). Kapel en beeld dateren van pas na de eerste wereldoorlog.

Besluit

In het land van Bonen en ook in het Westhoek kunnen we een boeiende speurtocht maken naar al dan niet kunstige sporen van onze gemeenschappelijke patrones, van een gebied dat lange eeuwen één groot Diets gebied geweest is. Mocht deze heilige die Nederlands van naam en van taal was en die de Heer in onze taal gediend heeft, voor ons ten beste blijven spreken die wonen tussen Bonen en de Schelde en nog verder, overal waar ze in haar eigen taal vereerd wordt.

Cyriel Moeyaert & Antoon Lowyck