Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 31

[p. 314]

kunst en geest

Ethiek en kunst

Het Christelijk Vlaams Kunstenaarsverbond wil zijn dertigjarig bestaan op een passende wijze vieren, ook het even lange verschijnen van zijn tijdschrift ‘Vlaanderen’, dat in de eerste veertien jaren ‘West-Vlaanderen’ heette. Om dat begin was het aangewezen, dat de viering zou plaatsvinden in West-Vlaanderen. Dat het kan gebeuren in de ruime ridderzaal van de Sint-Trudo-Abdij, het aloude Male-slot, verhoogt de feestelijke stemming.

Als thema voor deze herdenking werd gekozen: een bezinning over ‘Ethiek en Kunst’. De christelijke kunstenaar heeft het nooit gemakkelijk gehad, niet toen de wind meezat, in de zgn. triomfalistische tijd, natuurlijk nog minder in een tijd waarin de sfeer anders is, waarin wervelen stormwind tegenzit. De confrontatie met de christelijke beginselen van leven en streven, van bezieling en overdracht is voor elke kunstenaar, voor elke christelijke artiest altijd, d.w.z. in alle tijden, een gewetens-zaak geweest en dat is ze dus nog. Hoe persoonlijk die confrontatie ook is, een bezinning erover is nooit overbodig, integendeel.

Daarom zijn we de kunstenaar-dichter Anton van Wilderode dankbaar, omdat hij bereid was dat thema voor deze feestvergadering te behandelen. Dankbaar, om zijn moreel gezag als kunstenaar dat in Vlaanderen algemeen erkend wordt, en om de eigen overtuiging van de dichter, beleefd in zijn scheppend werk, getoetst aan vertalingen, zoals die van de ‘vader van het avondland’, getoetst en verrijkt door de benadering van het werk van zovele andere kunstenaars.

A. Keersmaekers

Hoe belangrijk én boeiend het onderwerp Ethiek en kunst ook mag zijn wellicht kan het minder geschikt lijken voor een fééstelijke zondagochtend en méér voor een laatavonddiscussie compleet met sessies en plenum. Tot mijn excuus diene dat ik het thema niet zelf heb gekozen, maar aanvaard, - niet in de overtuiging dat ik daarover ‘definitieve’ dingen zal/kan zeggen, maar met de overweging dat dit probleem indien ergens zeker op zijn plaats is bij de viering van een Verbond, dat door zijn naam zélf eigenlijk al verwijst naar de twee termen die in de titel voorkomen.

Om bij die twee ‘termen’ of begrippen te beginnen: het is wel duidelijk dat de inhoud van zowel ethiek als kunst geëvolueerd en ‘in beweging’ is gekomen. Zij werden, als zoveel andere begrippen, uitgehold en - met àndere ingrediënten - opnieuw gevuld.

Wat is ethiek?

De term wordt hier niét gebruikt in de betekenis van zedekunde (die feiten met betrekking tot het zedelijk gedrag verzamelt, vergelijkt en interpreteert), maar wél in de betekenis van zedeleer (die normen van handelen aanreikt). In de strikte zin is de term ethiek wijsgerige bezinning op die normen en gebruikt men voor de toepassing ervan in de samenleving duidelijker de term moraal (al is die gevoelsmatig wel enigszins ‘beladen’: ethiek en kunst klinkt mooier (en ‘veiliger’!) dan moraal en kunst.

Maar hoe dan ook, het gaat in de ethiek om een bij uitstek menselijke aangelegenheid - en zij ondergaat vanzelfsprekend veranderingen (door nieuwe inzichten, andere klemtonen, recente problemen, meer kritische houding...)

Een grotere vrijheid (toegestaan of veroverd) en een grotere vrijmoedigheid hebben meegebracht dat vastliggende begrippen en opvattingen vervaagden; grensgebieden tussen ‘goed’ en ‘kwaad’ onduidelijker werden; nieuwe gedragspatronen ingang vonden (mede door een ruimere kennis van wat elders gebeurt).

Ook de kristelijke ethiek is aan die wijzigingen niet ontsnapt. De ‘waarheid’ en de ‘zedelijkheid’ zijn geen gestold en statisch gegeven en de kristelijke ethiek levert ons géén loper die op alle sloten past, - maar menselijke mogelijkheid om tegenover nieuwe of nieuwgeformuleerde vragen en problemen een antwoord te vinden èn een houding te bepalen die verantwoord én waardig is. Ook tegenover het fenomeen kunst.

Wat is kunst?

Ook de ‘kunst’ heeft naar vorm en inhoud, precies in de jongste decennia, snelle én grondige wijzigingen ondergaan.

Ik heb een tiental definities of omschrijvingen van het begrip ‘kunst’ met elkaar vergeleken - en geconstateerd dat vrijwel steeds een verband wordt gelegd met schoonheid (‘schoonheidsontroering’, ‘gevoelens van schoonheid’, ‘sensatie van schoonheid’, ‘een vereniging van estetische elementen’, ‘een vorm die behaagt’, ‘expressie van schoonheid’...)

Véél verder brengt ons die eensluidendheid echter niet, want: wat is schoonheid precies? Aan welke objectieve normen moet (kan) een nieuwe creatie voldoen om als artistieke schepping beschouwd te worden? Dat is de vraag die Socrates al stelde aan de nogal verwaande en zelfingenomen sofist Hippias van Elis (in Platoons Hippias maior of De grote Hippias: Over het schone). Deze man presteert het om niet minder dan zeven pogingen tot definitie voor te stellen die één na één door Socrates - vragen stellend die toegevender lijken dan ze zijn - van tafel worden geveegd (al is dit wellicht een minder geslaagd beeld bij zijn peripatetische leermethode!). De enige conclusie van ook déze dialoog is dat de vraag vrààg blijft, - al vonden de gesprekspartners wel enige kenmerkende eigenschappen die zij, met alwéér vage termen omschrijven, - bewondering, welbehagen, extase, vreugde, veroorzaakt door de verbinding met orde, harmonie, compositie. Toch luidt de eindconclusie van Socrates: ‘Het schone (definiëren) is lastig!’

Dat hebben velen nà hem eveneens ondervonden. Het wezen van de kunst onttrekt zich grotendeels aan de greep van de menselijke ratio.

Conform met die constatering is het begrijpelijk dat het begrip kunst in onze tijd méér en sneller dan vroeger is veranderd, geëvolueerd, vaak gedegradeerd. Wat thans als ‘kunst’ wordt gedeclareerd en opgehemeld grenst aan het onvoorstelbare, én onvoorspelbare. In de beeldende kunsten bijvoorbeeld: niet enkel wat gemààkt (gevormd) wordt, maar ook wat toevallig of met opzet wordt gevonden en ‘geplaatst’ of ‘verpakt’; niet enkel wat ‘vorm’ is, maar ook het vormloze en onherkenbare; niet enkel wat, hoe dan ook, ‘inhoud’ heeft, maar ook het abjecte, verwordene, - de afval. Ik heb wel eens de indruk dat ik rijdend van Moerbeke naar Sint-Niklaas langs de weg een openlucht tentoonstelling zie, - al wordt die vertoning dan wél ‘groot vuil’ genoemd voor de maandelijkse ophaalbeurt!

Merkwaardig is wel de verbale drukte waarmee men die uitingen van kunst begeleidt én de extreme houdingen, gaande van ‘niets is kunst’ (‘wegwerpkunst’, ‘antikunst’) tot ‘alles is kunst’. Ik moge hier verwijzen naar de instructieve brochure van Albert Smeets Is de kunst ziek? Problematiek van de aktuele beeldende kunst, Davidsfonds Leuven 1973.

Eenzelfde of vergelijkbare of gelijkaardige ‘ontwaarding’ treffen wij ook aan in de literatuur, meer speciaal in de romankunst. Verre zijn wij verwijderd van de eis van Gerard Walschap (een verhaal en niets dan een verhaal), maar ook van andere en ruimere definities - wanneer wij een bepààld soort roman beschouwen (dat meer ophemelaars heeft dan lezers), maar dat door de media aan de aandacht wordt opgedrongen. Zowel naar vorm als inhoud vertonen deze geschriften merkwaardige afwijkingen van een zelfs héél breed-uitgemeten norm: de suggestie is

[p. 315]

vervangen door het relaas (waarbij de lezer gedegradeerd wordt tot ‘verbruiker’); de auteurs zijn egotrippers en egotisten die met een accuratesse, een betere zaak waardig, hun lichamelijke bevindingen uitvoerig den volke kond doen; de personages zijn even stereotiep als ten tijde van de Romantiek-met-hoofdletter, - maar ze staan aan de àndere pool: geperverteerden en onevenwichtigen in zulke veelvouden dat het ongeloofwaardig wordt; in de onheilige ijver om alle taboes te doorbreken en hun ‘durf’ te bewijzen ten opzichte van duisterlingen en bourgeois scheppen deze schrijvers een even ‘onmogelijke’ wereld als de moralisten die zij willen corrigeren. Vrij recent hebben Ward Ruyslinck en Hubert Lampo hiertegen gereageerd (voor wie het graag eens van een ander hoort).

Ik zou met een boutade (dus ongenuanceerd) willen besluiten: Sommige beeldende kunstenaars (al zullen zij tegen deze benaming protesteren - en terecht eigenlijk) voegen schroot toe aan de werkelijkheid - om tegen het schroot te protesteren en sommige literatoren beweren op zoek te gaan naar de ‘oorspronkelijke zuiverheid’ door in de drabben van de menselijke samenleving te roeren.

Kunst richt zich, hoe dan ook, tot de - of tot een deel van de - gemeenschap. De kunstenaar vormt de schakel, hij reikt aan. Er was een tijd dat de artiest zich boven de schare verheven achtte, maar thans schijnt hij zich nogal nadrukkelijk onder het voetvolk te begeven. Men kan bij het bladeren in een van literaire prentenboek, bijvoorbeeld Ik probeer mijn pen, visueel constateren hoezeer de betrokkenen poseren om als gewone mensen voor de dag te komen, toffe jongens desnoods in badpak of minder. De artiest is afgedaald uit zijn ivoren toren; gaat op de supermarkt staan om zijn boeken, of die van collega's, te verkopen; laat balonnen op met poëtische berichten en flessen te water met verdrietige gedichten, - ach, de ulevellen van vroeger! - en vult paleizen en schuren met een marathon-van-poëzie. Een enkele keer laten auteurs zich zelfs publiekelijk wegen op een al even publiekelijke baskuul (er werd niet medegedeeld of zij ook te licht werden bevonden). Mij geeft een en ander de indruk van een averechts-democratische schijnvertoning, die de afstand tussen lezer en auteur niet kleiner maakt. Want belangrijker dan de kortstondige pose voor het foto-apparaat is de waarde en de houding van de mensen-kunstenaar.

Uit het bovengezegde meen ik al voldoende gewezen te hebben op een eerste verstoring van de ethische code, namelijk 1) de toenemende verloedering van de kunst (waarbij blijkt dat wie het ethische voorbijziet of geringschat ook het esthetische tekortdoet). Alles màg. Man mag vulgair zijn, maar niet elitair, want dat schijnt een ongeoorloofd woord - en dan niet omdat het een neologisme is. Of juister het màg niet meer - niet in het onderwijs, niet in de kunst, - alléén nog in de sport.

In een bepaald soort beeldende kunst merken wij op dat men zweert bij nonfiguratie, behalve voor de weergave van sexuele aberraties: dàn wordt men opeens (weer) erg figuratief en realistisch duidelijk en concreet en ‘verstaanbaar’.

In een bepaald soort literatuur (ik ben geneigd om het woord hier met twéé t's te schrijven, omdat ik aan het Engelse ‘litter’ denk dat over het Kanaal op vuilnisemmers staat) wordt de argeloze lezer (en de andere) niets bespaard: het lijkt soms op een onverbloemde handeling tot afwijkingen die door de techniek van de herhaling geleidelijk als niet-uitzonderlijk, daarna als veel-voorkomend en ten slotte als normaal worden verklaard. De uitzondering wordt regel. De vrees van de leek (in de kunst) om niet méé te zijn, om niet als vol te worden aangezien, om niet als reactionair gedoodverfd te worden zorgt ervoor dat men alle enormiteiten stilzwijgend aanvaardt.

Een ander euvel dat de ethische orde verstoort, is

2) de toenemende polarisering in de kunst (en natuurlijk niet alléén in de kunst). Merkwaardig in dit verband is het hand over hand toenemend gebruik van het modewoord - meestal niet méér dan een woord - pluralisme.

Alwie niet ziende blind is of wil zijn moet opmerken dat de kloof tussen de gezindheden, levensbeschouwingen, opinies, sociale groepen, politieke partijen steeds breder, dieper en zelfs vijandiger wordt, - een kloof die voor de schone schijn af en toe eventjes gedempt wordt met het puin van weinig- of niets-zeggende terminologieën. Als bovengenoemd pluralisme. Het begrip is eenvoudig genoeg: de principiële én praktische houding die het bestaan en de samenwerking van verschillende overtuigingen naast elkaar erkent.

Ik onderstreepte in deze omschrijving vier woorden die m.i. de kern vormen én de moeilijkheid: praktisch, samenwerking, overtuiging, naast elkaar.

Praktisch: want met de mond belijden en, vooral, een pluralistische houding aan ànderen voorschrijven of opeisen is makkelijk; wie bij anderen pluralisme ziet en erkent is goed op weg om een waarachtig pluralist te worden (al vind ik het wóórd niet aantrekkelijk);

samenwerking: pluralisme moet namelijk van twéé (of meer) kanten komen en is wezenlijk actief. (Woorden die een enkele keer als synoniem worden gebezigd, bijv. verdraagzaamheid en tolerantie lijken nogal passief en één-zijdig: vermijden wat ergernis, discussie of onenigheid zou kunnen veroorzaken. Maar dat is struisvogelpolitiek.)

overtuiging: een ander woord dat een klemtoon verdient. Het is mijn gelukkige ervaring dat een duidelijk profiel onder eerlijke mensen nimmer een hinderpaal vormt voor vlotte omgang, waardering en zelfs vriendschap. Een pluralistische houding bestaat niét in het voorzichtig camoufleren van eigen meningen, niét in het krampachtig zoeken naar de grootste gemene deler, niét in het stiekem gladstrijken of verzwijgen van verschillen - maar in een volwassen verkeer van mensen die géén wassenbeelden willen zijn, d.w.z. net écht of net niét écht.

Nog een vierde onderstreping mijnerzijds kreeg naast elkaar, - wat betekent gelijkberechtigheid in theorie en praktijk.

Juist hiér komt bovengesignaleerde polarisering aan de orde. Ook kunstenaars worden in een hokje (méér nog, en erger, in een hoekje) geduwd. Op grond van een of andere omstandigheid (afkomst, levensbeschouwing, opleiding, milieu, klasse of politieke richting - ‘familie’ is de recente zachtzinnige term - waartoe men behoort of verondersteld wordt te behoren) krijgt men een etiket opgekleefd dat u in één van de twee kampen onderbrengt (slechts twéé, want nuanceringen zijn ouderwets en achterhaald en vooral onduidelijk: men kan wit en zwart inderdaad vlotter sorteren dan gamma's van grijs.) In dié orde van ‘denken’ (met aanhalingstekens) krijgt men te maken met termen als rechts en links, specialiteit van de BRT (letterwoord voor Brainwashing Team); conservatief en progressief (waarover straks nog iets); gelovig en vrijzinnig (en daartussen is er niets?); onvrij en vrij; conformistisch en non-conformistisch.

Het zou ons te ver brengen op al deze ‘wóórden’ (meer zijn het vaak niet) nader in te gaan. Dan zou blijken hoe zinledig en uitgehold en misbruikt ze geworden zijn. Laten we het nog even hebben over de meest-voorkomende benamingen: conservatief en progressief.

Conservatief heet algauw iemand die niet alles wat eerdere generaties hebben geloofd (in twéé betekenissen) èn gedaan met een aan sadisme grenzende lichtzinnigheid als onbruikbaar op een hoop veegt; iemand die de uit de praktijk als positief bewezen waarden van het verleden niet terzijdezet omdat ze (tijdelijk) ‘onmodisch’ geheten worden; iemand die de norm van een overtuiging aanlegt en niet zonder meer kiest voor wat de makkelijkste, de modernste en de meestgevolgde handelwijze is; iemand die (op artistiek gebied) niet overtuigd is dat waarachtige kunst eerst in ónze tijd is aangevangen, - maar die de schat van vetera ét nova, nova ét vetera gelijkelijk in zijn kritisch gezichtsveld betrekt en rustig kiest.

Omgekeerd is, volgens dezelfde opiniemakers en smaakspecialisten progressief wie blindelings alle extreme stellingen en houdingen bijtreedt: abortus en homofilie, echtscheiding en partnerruil, nudisme en pornografie, drugs en euthanasie - al dan niet gecamoufleerd onder eufe-

[p. 316]

mismen (waaraan onze tijd zo rijk is): verbale enormiteiten als zachte drug, zachte porno, zachte dood. (Twee of drie jaar geleden zag ik in Tilburg twéé stickers op één auto: Abortus vrij! - en - Vivisectie néé!). Men is terecht bekommerd om de bezoedeling van aarde en lucht, water en woud, spijs en drank - maar zwijgt over de besmetting van geest en geweten, woord en beeld. Ik ben ervan overtuigd dat de deugd (virtus, die ook kracht is) nog altijd in het midden van twee extremen ligt. Wel is het niet de makkelijkste weg. Maar ik eis het recht op om van het ene naar het andere ‘kamp’ te wandelen, naargelang de kwesties die aan de orde zijn. Wanneer ik zie welke uitwassen, enormiteiten en zelfs perversies iemand moet goedkeuren en propageren omdat hij nu eenmaal als ‘progressief’ wil gerubriceerd worden, dan bedank ik feestelijk. Omgekeerd wil ik niét vereenzelvigd worden met geborneerdheid en kortzichtigheid van zogeheten ‘conservatieven’. Ik wens niet vóórgesorteerd te worden naar een straat met één-richtingsverkeer. Ik wil op elk ogenblik zélf kunnen kiezen, stoeltje-wisselen. Ik vind het helemaal niet onmogelijk noch onbehoorlijk om conservatief te zijn op het ene, en progressief op het andere gebied. En het zal mij een zorg wezen hoe sommigen daarover oordelen. Wel ‘breeddenkend’, maar daarbinst ‘denkend’.

En hierbij sluit aan (naast de constatering van toenemende verloedering en polarisering in de kunst) de vaststelling van

3) de toenemende éénzijdigheid in de beoordeling van bepaalde kunstvormen en kunstenaars door de media die zich een monopool-situatie hebben toegeëigend in deze materie. Ook dàt druist in tegen de ethiek.

Reputaties zijn niet meer een gevolg van de waarde van het werk, maar worden vaak met kunst en vliegwerk gemààkt door nijvere lieden die voorschrijven en, vooral, ‘duiden’. Het gevolg van hun aparte eenzijdigheid is dat er beeldende kunstenaars en auteurs zijn die altijd - én andere beeldende kunstenaars en auteurs die nooit aan de beurt komen in radio, televisie, literaire tijdschriften en de cultuurpagina's van kranten en magazines. De zonde van de verzwijging of van de gemanoeuvreerde dosering die wij uit de nieuwsberichten kennen.

Dààr worden de codes vastgelegd en opgelegd. De moderne communicatiemiddelen verhaasten een proces-van-erkenning, want de luisteraar en kijker - die immers over minder kritisch verweer en verdediging beschikken dan de lezer - worden appreciaties en depreciaties opgedrongen die hij gemakshalve als eigen oordeelvellingen afneemt. Alles wordt thuisbesteld, ook de opinies. (Straks alléén nog de opinies!).

Recept 1: Men legge de laatste drie jaargangen van de drie grote Vlaamse literaire tijdschriften Dietsche Warande en Belfort, Nieuw Vlaams Tijdschrift en De Vlaamse Gids naast elkaar en vergelijke de behandelde auteurs. Dan zal blijken wààr de éénzijdigheid te vinden is en wààr niet.

Recept 2: Men bekijke (indien men er de behoefte/lust toe gevoelt) de programma's beeldende kunst en literatuur van de Vlaamse Televisie (bijv. Dag aan dag, Boeket (vroeger, en thans), Wie schrijft die blijft, De Vijfde Windstreek...) en men zal dezelfde textuur in het weefsel ontdekken.

Recept 3: Men vergelijke bijv. de weekbladen Knack en De Spectator, speciaal met het oog op de meer-uitgebreide reportages over en interviews met letterkundigen en beeldende kunstenaars. In beide publikaties komen de zgn. linksen (om even de veel-gebruikte terminologie duidelijkheidshalve over te nemen) aan bod en de zgn. rechtsen in beide niet of nauwelijks. Omdat ik niet alle namen kan opsommen, geef ik liever geen enkele naam. Maar let wel: ik protesteer niét omdat bepaalde auteurs geregeld in het zonnetje van de openbaarheid worden gezet, maar wél omdat bepaalde auteurs nooit of uitermate zelden aan bod komen.

Recept 4: Men geve acht op kunstenaars die plotseling en gelijktijdig worden gepromoveerd, - net als een nieuw wasmiddel, - door handige managers. Dat heeft te maken met het merkwaardig verschijnsel der beïnvloeding van de kunst door gewiekste handelspraktijken en gewiekste handelaars. Dat zijn, voor de beeldende kunsten de managers en voor de literatuur de uitgevers.

De kunstenaar wordt ten gevolge van dié situatie en inmenging niet zelden producent, in de ‘materiële’ zin van het woord: de schilder bijv. werkt voor een galerij, voor een verzamelaar, voor een kunsthandel; de romancier behoort tot de ‘stal’ van een uitgeverij.

Men zou, denk ik soms, een originele geschiedenis van (een deel) van de beeldende kunsten kunnen schrijven via de promotie door drie, vier bekende galerijen - én een andere, van de literatuur, langs de handige reklamevoering door een paar uitgeverijen. Het is zelfs zo dat auteurs die van levensbeschouwing of/en van uitgever veranderen ineens naar het voorste plan worden gewerkt.

Andere extra-literaire elementen spelen ook vaak een belangrijke rol. Het geval Jotie T'Hooft is maar al te bekend: een talentvol jong dichter die omwille van de tragische omstandigheden waarin hij aan zijn einde kwam, niet alleen tot een literair wonderkind wordt uitgeroepen, maar tegelijk ook tot symbool en idool. Idolatrie en persoonsverheerlijking mogen blijkbaar soms zelfs buiten de politiek. Hoewel.

Aan de overkant van de aanbidders staan dan de luidruchtige, verguizers, hoewel ze zich zwijgers noemen die in het geweer komen op een wijze die niet meer netjes is.

En hier kom ik - ten slotte! - aan een vierde constatering die met ethiek te maken heeft:

4) de toenemende bitsigheid en hardheid, de dierlijke ernst waarmee kunst en kunstenaars worden be- en vooral veroordeeld door lieden die enkel zichzelf au sérieux nemen.

Humor blijkt volkomen afwezig; hoogstens verschijnt er een bepaald soort grimmige ironie. Er zijn geen collega's, enkel concurrenten. Méér dan terecht of welvoeglijk is worden bij de oordeelvellingen de persoon van de kunstenaar zelf betrokken: de aandacht verplaatst zich naar de mens-achter-het-werk, dat wil zeggen: (let op de rangorde) zijn politieke kleur (en wee, als het een ‘miskleur’ is), zijn afkomst en omgeving, zijn voorkeuren en, niet te vergeten, zijn privé-leven - waarbij vooral afwijkingen van wat oirbaar is dik in de verf worden gezet.

Niet enkel de criticus, ook de auteur zélf mist dikwijls de moed tot relativering (die met humor te maken heeft). Een groot aantal romans van de jongste jaren geven de indruk van een (laattijdig gepresenteerde) afrekening met (ik geef slechts enkele geviseerde doelwitten) het vroeger beleden geloof: moet men sommige literatoren geloven dan liep Vlaanderen een halve eeuw geleden vol gefrustreerde verdrietige jongetjes die hevig op de volwassen jaren (én vooral de veranderde mentaliteit) zaten te wachten om uit het dwangbuis van kerkse verplichtingen te breken die hun de ademhaling bemoeilijkten.

Afrekening met een opvoedingssysteem (in gezin en school), waarbij geringe oneffenheden tot bergpassen worden vergroot en wrijvingen die eigen zijn aan de dagelijkse confrontatie van ouderen en jongeren buitenmatig worden opgeblazen.

Afrekening ook met de ouders, speciaal - lijkt mij - met de vaderfiguur: vergis ik mij wanneer ik denk dat de Noordnederlandse auteur Harry Mulisch met zijn Voer voor psychologen (1961) patroon stond voor de Zuidnederlandse varianten-op-hetzelfde-thema?

En natùùrlijk afrekening met Vlaanderen, dat voor de gelegenheid klein en klerikaal, achterlijk en archaïsch, burgerlijk en benepen wordt genoemd en waarover het leed door Vlààmse schribenten bij voorkeur wordt uitgesnikt aan de grààgtoegekeerde Nederlandse borst.

Wellicht kan het bovengezegde een indruk van misnoegdheid wekken en van - om een duur woord te gebruiken - enig cultuurpessimisme. Maar ik dacht dat het zelfs op een fééstviering zin had luidop te zeggen wat binnenskamers, onder collega's en vakgenoten (óók van andere gezindheden), tijdens informele gesprekken al zolang wordt gefluisterd.

Mijn geloof in- en mijn hoop op een evenwichtiger ethische kunst (met een idee en een visie, met het bewustzijn van de onmeetbare waarde en invloed van elke artistieke schepping) stoelt op de overtui-

[p. 317]

ging dat overal in Vlaanderen kunstenaars uit alle disciplines bezig zijn aan (de formulering is van René Verbeeck) hun ‘grote stille Taak’. Afzijds de podia en de pannels, de media en de markt. In stilte altijd, in eenzaamheid soms, in twijfel niet zelden. Zonder hààst gelijk alles wat groeit. Delvend in zichzelf en zonder al te veel bezorgdheid om mode of mythe. Met tasten vertalend wat zij voelen, en zien, en geloven.

Op een afstand, - soms in de verte, - zijn er de lezers, en de hoorders, en de toeschouwers, onzichtbaar, voelbaar aanwezig. Naar hén richt zich de schepping van de kunstenaar. Hén heeft hij in gedachten, wanneer hij in vreugde of twijfel, begenadigd of geledigd, gelukkig of wanhopig verderwerkt. Tegen het etmaal, de tijdsgeest, de utilitaire maatschappij. Het is, spijt alles, het geluk van de kunstenaar dat hij tot stand brengt, dat hij iets nieuws - dat de maker kan overleven - toevoegt aan het bestaande. Hij is een begenadigde die langer duurt dan zijn lot. Van dat voorrecht behoort hij zich bewust te zijn én dankbaar ten opzichte van de Heer die hem liet delen in Zijn scheppingswerk.

In een prachtig en diepzinnig gedicht spreekt Hugo von Hofmannsthal over tweeërlei soort mensen: zij die ongezien moeten sterven, onder in het scheepsruim waar de logge riemen door het water gaan en de voortgang van het vaartuig wordt verzekerd - én de ànderen, die boven wonen bij het stuurrad: zij kennen de vlucht van de vogels en het landschap van de sterren:

Manche freilich müssen drunten sterben,
wo die schweren Ruder der Schiffe streifen;
andre wohnen bei dem Steuer droben,
kennen Vogelflug und die Länder der Sterne!

Maar zij die beneden moeten blijven (bei den Wurzeln) èn zij die bovendeks zitten (bei den Sibyllen) zijn met elkander verbonden ‘wie am Luft und Erde’.

De kunstenaars hebben die anderen nodig. Zij hebben hun talenten om niet gekregen en zij worden gevoed door hun volk. Krachtens beide gaven - genade én geestelijke leeftocht - is hij verplicht tot dienst. Dienaar is zijn rijkste, edelste én volledigste naam.

Anton Van Wilderode