Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 31

De Franse literatuur in Frans-Vlaanderen

Vele eeuwen voordat de Zuidelijkste Nederlanden definitief aan de Franse kroon werden gehecht was het Frans er voertaal en cultuurtaal, zij het in wisselende verhouding tot het Nederlands, naargelang van plaats en tijd. Bij de alleroudste teksten van de Franse literatuur is Frans-Vlaanderen zeer behoorlijk vertegenwoordigd. In de dertiende eeuw, een eeuw van hoge bloei in deze gebieden, kan men b.v. citeren: Le couronnement de Renart, dat ergens in Frans-Vlaanderen geschreven moet zijn rond 1255, Renart le nouveau van de Rijselaar Jacquemart Giélée (1288), Jean Bodel, een dichter uit Atrecht (Arras) bekend om Le Jeu de Saint Nicolas, Adam le Bossu uit dezelfde stad, dichter en toneelschrijver. In de veertiende eeuw is er Froissart, de bekende kroniekschrijver van de Honderdjarige oorlog. In de volgende eeuwen valt de literaire bedrijvigheid er niet stil (denken we b.v. aan de Rederijkerskamers), al bereikt men er niet de hoogste toppen. Kortom, de Franse Nederlanden hebben vanaf het begin, zij het niet de eerste viool, dan toch een belangrijke partij gespeeld in de veelkleurige symfonie van de Franse letterkunde.

Opvallend is wel, voor een moderne lezer, de evidentie waarmee deze Fransschrijvende Zuidvlamingen uit dit verre verleden zowel Frans schrijven als Vlaming zijn. Het bewust opeisen van een of andere raciale eigenheid is een verschijnsel dat teruggaat op de romantiek maar voordien niet aan bod kwam. Zo kan men vandaag b.v. wel de Vlaamse geest van Le couronnement de Renart in het licht stellen, zeker is dat de auteur ervan probleemloos zijn visie op de wereld en op de maatschappij heeft vertolkt. De zaken liggen dan wel anders sinds de romantiek de eigen volksaard centraal stelde. Auteurs én lezers zijn gevoelig geworden voor de specifieke manier waarop een bepaald volk de algemeen-menselijke problemen ervaart en vertolkt. Vandaar de verwachting die wellicht bij veel lezers opduikt bij het lezen van de titel boven dit stuk: hoe Vlaams is de Franse literatuur uit Frans-Vlaanderen? Deze vraag is niet zinloos, maar ze is wel eenzijdig. Belangrijkere vragen lijken me: welke rol speelt deze letterkunde (in de veronderstelling dat men ze als een entiteit kan beschouwen) in het geheel van de Franse letterkunde? Heeft ze nieuwe impulsen gegeven aan de Franse letterkunde of bleef ze beperkt tot epigonen-werk? Zijn er auteurs die om de rijkdom van hun thematiek en de originaliteit van hun taalgebruik recht hebben op internationaal gehoor? Welke werken behoren tot die zeldzame klassieke gewrochten die elke generatie opnieuw aanspreken? Met andere woorden, de literaire waarde moet meer onze aandacht trekken dan de eventuele etnische aspecten. Ik wilde dit punt eerst scherp stellen om een aantal misverstanden op te ruimen. Een eerste misverstand zou zijn te menen dat er zoiets bestaat als een Frans-Vlaamse literatuur, met eigen thematiek, eigen stijlconceptie, eigen evolutie. Men kan de letterkunde bestuderen van welke Franse provincie, van Wallonië, van Romaans Zwitserland of van het Franstalige Canada, maar dit sluit niet per se in dat deze geografische afbakeningen samenvallen met even zovele letterkundige werelden. M.a.w. de Franse letterkunde in Frans-Vlaanderen is niet noodzakelijk een Frans-Vlaamse letterkunde. Een tweede misverstand zou zijn te menen dat Franse teksten van Frans-Vlamingen per se een uiting zijn van een Vlaams substratum. Als Marguerite Yourcenar een belangrijke schrijfster is uit Frans-Vlaanderen dan is het niet omdat ze opgroeide in de buurt van de Zwarte Berg. Dit aspect kan, maar hoeft niet aanwezig te zijn. Een derde en laatste misverstand zou zijn te menen dat elke tekst van een Frans-Vlaming waarin de etnische component wel duidelijk meespeelt per se tot de grote literatuur behoort. Le berceau sous le beffroi (1934) is een roman van Nicolas Bourgeois (^o Rijsel 1896, † Hazebroek 1982) die zeer instructief is voor de Vlaamse aard van Rijsel, maar als scheppend werk mislukt is. De auteur heeft overigens bewust gekozen voor een mijns inziens al te beperkte opvatting van de literatuur. In zijn artikel in Flandre notre mère (1931) bepaalt hij de rol van de schrijver als volgt: ‘Rendre à la race claire notion et solide conscience de ses origines est le premier but que doivent se proposer des écrivains et des éducateurs’ (blz. 24). Schrijvers zouden dus op de eerste plaats opvoeders moeten zijn. Het schrijven wordt hier beperkt tot een didactische aangelegenheid, meer bepaald tot een cursus geschiedenis. Nicolas Bourgeois vergist zich als hij meent dat het volstaat terug te grijpen naar de oergrond van het leven, oergrond die hij bepaalt als de som van ras en land: ‘Moi, je cherche les origines de la vie, ma race, et je découvre mes racines: mon pays’ (Le Berceau sous le beffroi, blz. 187). Een bloem wortelt wel in de grond, maar niet alle knollen of wortels in die grond brengen mooie bloemen voort!

Als we dan deze - eventueel etnische of sociologsich belangrijke - teksten buiten beschouwing laten, kunnen we ons

[p. 292]

deze dubbele vraag stellen: welke auteurs uit Frans-Vlaanderen hebben een zekere literaire waarde en welke is dan de eventuele inbreng van hun Vlaamse bakermat? Het is niet verwonderlijk dat de eerste auteur waarop deze vragen van toepassing zijn tot de romantiek behoort. De dichteres Marceline Desbordes-Valmore (1786-1859) uit Dowaai (Douai) behoort tot de allereerste romantische dichters. Nog voor de Méditations (1820) van Lamartine bezingt zij reeds de melancholische charmes van de natuur in haar Elégies en Romances (1819). En deze natuur is niet een abstracte constructie zoals bij de classici, evenmin een exotisch decor zoals bij André Chénier, maar wel haar concrete geboortestreek: de stad Dowaai (Douai), de kathedraal aan de voet waarvan zij als kind speelde bij de fontein, de rivier de Scarpe en de glooiende vlakten. Door de vrij tragische levensloop van de dichteres verschijnt haar geboortestreek als het enige lichtpunt in haar leven. Vandaar zeer melancholisch getinte verzen als

O champs paternels hérissés de charmilles,
Où glissent le soir des flots de jeunes filles.

‘Verbannen’ naar Lyon, stad waar men het gouden kalf van de commercie aanbidt, denkt ze vol heimwee terug aan Dowaai (Douai):

O mes palais natals qu'on m'a fermés souvent!
(Un ruisseau de la Scarpe)

Dowaai, haar enig geluk:

O terre natale! à votre nom que j'aime,
Mon âme s'en va toute hors d'elle-même.
(Rêve intermittent d'une nuit triste)

En bij het zien van de vlucht van een vogel, de gevederde boodschapper, vindt zij troost:

Qu'il vienne alors frapper à mon coeur solitaire,
Où l'écho du pays natal n'a jamais pu se taire,
Qu'il y laisse tomber un mot du sol natal,
Pareil à l'eau du ciel sur une herbe flétrie,
Qui dans l'oeil presque mort ranime la patrie,
Et mon coeur bondira comme un vivant métal!
(Sol natal)

Desbordes-Valmore behoort niet tot de

Roman, ‘Ode aan Marguerite Yourcenar’.

absolute top. Sommige geschiedschrijvers als de op goedkope formules beluste Paul Guth noemen haar ‘fontaine de larmes’, ‘cette muse des sept mouchoirs’, ‘cette pleureuse’ (Histoire de la littérature française, t. II, blz. 172). Maar zelfs deze beeldenstormer moet toegeven dat Sainte-Beuve en Rimbaud haar hoogschatten en dat Verlaine haar elflettergrepige verzen, ‘les boiteux de la douleur’, overnam. Een eeuw lang heeft zij een stuk avant-garde geïncarneerd en tot op vandaag blijven enkele van haar verzen gemeengoed van de Fransman ‘qui connaît ses classiques’.

Een eeuw later ontwikkelt er zich in Rijsel, onder het impuls van Valentin Bresle (1886-1978) een beweging die wil breken

[p. 293]

Mijn land

 

Reusachtig Vlaanderen, dat ik doorschrijd,

 

Jouw eenzaamheid de kruisen van je wonden...

 

Uit Jouw bloed sproten oogsten. O welke dolle

 

Windstoot doorboorde het strot van onze akkers!

 

Vlaanderen verrafeld van koude, onder vorsthemel,

 

Dode bladeren van de avond langs rechte kanalen.

 

Rauwe voren van slijk doorscheuren de wegen.

 

De rosse herfst meldt zijn komst

 

aan de wachtende landen.

 

Een vloed van geel licht is die harde stip:

 

Jij, etterende zon, met sappen geladen...

 

Vervagend landschap proppensvol misten...

 

Ik wacht op de zuivere zijde: vernieuwing.

Uit ‘Flandria Illustrata’, uitgave verzorgd door Bert Peleman.

E. Looten ‘Flandre à coeur’. Vertaling Willy Spillebeen.

met het Franse centralisme ten voordele van ‘la renaissance nordiste en général’ (Mercure de Flandre, août-sept. 1922, p. 1). Le Mercure de Flandre (1922-1931), later Le Mercure universel (1931-), was de spreekbuis van deze regionalistische stroming. Naast Bresle waren ook de reeds genoemde Nicolas Bourgeois, Georges Blachon (auteur van Pourquoi j'aime la Flandre, 1927), Jules Van den Driessche, J.-M. Gantois de drijvende krachten. Gedurende een paar decennia speelde Frans-Vlaanderen dus een belangrijke rol in het algemene réveil van de regio's. Bresle onderhield contact met de Vlaamse Beweging in België en met allerlei min of meer ‘nationalistische’ stromingen in Bretagne, in Aquitanië, enz. Hij was waarlijk, naar de formule van N. Bourgeois, ‘un réveilleur de l'âme locale engourdie’ (Le berceau sous le beffroi). Naast zijn tijdschrift lanceerde hij ook de Bibliothèque du Lion de Flandre waarin jonge kunstenaars die zich bewust waren van hun Vlaams erfgoed konden publiceren. Als men nu, op een afstand, de literaire waarde van deze produkten afweegt, is het resultaat vrij gering. Een goed idee en een handvol mannen boordevol enthousiasme volstaan blijkbaar niet om een artistiek waardevolle beweging op gang te brengen. Wellicht is het elan voortijdig afgeknapt met het uitbreken van W.O. II, met alle bekende nefaste gevolgen voor het Vlaamse karakter van Frans-Vlaanderen. Wellicht ook moet men op het batig saldo van Bresle en zijn medestanders de tientallen min of meer valabele auteurs inschrijven die na W.O. II hun oeuvre concipieerden tegen een Vlaams historische achtergrond. Visages de Flandre et Artois (1964) vermeldt een pleiade aan dichters, romanciers en essayisten, waaronder Armand Dehorne wellicht de belangrijkste is, die zonder het voorbereidende werk van Bresle zich minder bewust geweest zouden zijn van de Vlaamse component in hun wereldvisie. Maar de eerlijkheid gebiedt ook te erkennen dat tot hier toe geen literair hoogstammig gewas is opengebloeid op de vruchtbare bodem die V. Bresle heeft bereid.

Persoonlijk geloof ik niet dat op deze bodem ooit literaire reuzebomen zullen groeien. Is het niet opvallend dat de artistiek gezien grootste auteurs uit Frans-Vlaanderen weinig directe banden hadden met V. Bresle en de zijnen? Emmanuel Looten (^o Sint-Winoksbergen, 1908-1974) publiceerde zijn eerste bundel pas in 1939 (A cloche-rêve), op het ogenblik dat Le Mercure de Flandre al sinds jaren was opgegaan in de Mercure universel. Na de oorlog werd hij wel secretaris van de Académie Septentrionale: in die hoedanigheid verdedigde hij de Nederlandse taal en cultuur, inspanningen waarvoor hij in 1972 de André Demedtsprijs ontving in Kortrijk. Vlaanderen is een constant thema in zijn werk, zowel zijn poëtisch (Flandre, 1960; Liturgies flamandes, 1967) als zijn essayistisch (Lieu-chef de ma

Flandre géante, à mon pas agrandi,
Ta solitude aux croix de ces blessures...
Blés jaillis de Ton sang à ces plaies qui se nouent.
Ah quel vent fou poignait nos champs à plaine gorge!
Flandre écaillée de froid, dessous un ciel gelé,
Fleurs mortes du soir pâle au long des canaux stricts.
De rudes traits d'argile éventrent nos chemins,
L'hiver roux préfaçant les champs plats qui attendent.
Un flot de lueur jaune, ce point dur:
Toi, soleil-pus, chargé de sucs...
Paysage affiné que baillonnent les brumes...
J'attends la soie pure des renouveaux.

révolte, 1954). Maar wie in zijn beste werken een lofzang zoekt aan het huidige, reële Frans-Vlaanderen komt niet aan zijn trekken. Wie er een politiek standpunt in zoekt ten gunste van een Vlaamse verbondenheid met de Nederlanden komt bedrogen uit. En gelukkig maar: ware literatuur overstijgt de contingentie van de politieke of zelfs van de culturele realiteit en tilt ze op tot een mythische, algemeen-menselijke hoogte. Neem nou de fervente liefdesverklaringen van Looten aan Vlaanderen in zijn bundel Flandre:

Je n'en puis plus d'aimer l'infini paysage,
Sauvagerie des vents et de la mer,
Ton coeur brassé de sable, brasé de ces gris pourpre,
O ma Flandre de Ciel!
(Toi Flandre)

of ook:

Alors, à ma Flandre écouteuse,
Sang, sel, sol.
J'ai noué notre Amour vers cet Unique Fleuve.
(Scaldée)

Hier gaat het niet om die welbepaalde geografische streek met een welbepaald verleden: nee, Vlaanderen is hier de bakermat van alle leven! Het leven ontsprong ooit uit de strijd tussen de Noordzee en de Vlaamse kuststrook, of beter tussen de oerkrachten land en zee. Het

[p. 294]

Vlaamse ras incarneert op exemplarische wijze de kosmische levenskracht. Een groot dichter, voorwaar, een groot Vlaams dichter, ja, maar laten we hem dan ook groot zijn en laten we hem niet in het dwangbuis persen van de plaatselijke bard. In die zin kan men de op het eerste gezicht verrassende eis van Alain Bosquet aan Looten begrijpen: ‘Oubliez votre terroir, votre clocher, votre paysage natal, votre Flandre. Vous n'avez pas besoin d'eux et ils n'ont que faire de vous’ (Vingt ans de Poésie. Lettre ouverte, 1962). Of: wie zichzelf zoekt, zal zichzelf verliezen, en wie zichzelf verloren heeft, zal zichzelf vinden. En als er één schaduw hangt over Lootens werk, dan is het omdat hij zich niet steeds heeft behoed voor retorische liefdesverklaringen aan Frans-Vlaanderen...

Dacht u misschien dat Marguerite Yourcenar met Archives du Nord (1977) een lofzang over het oude Frans-Vlaanderen had geschreven? Marguerite Cleenewerck de Crayencour is geboren te Brussel in 1903 (en niet in New York zoals een journalist beweerde) uit een Waalse moeder en een Frans-Vlaamse vader. Aan beide families wijdde ze een boek, zodat Archives du Nord een tweeluik vormt met Souvenirs pieux (1974). Verder is ze een wereldreizigster van formaat die sinds jaren woont op het eiland Mount Desert voor de kust van New York. Haar werken worden zowat overal ter wereld gesitueerd: in het oude Rome (Les mémoires d'Hadrien, haar beste roman), in het Oosten (Nouvelles orientales), in het Italië van Mussolini (Le denier du rêve), in Duitsland (Le coup de grâce), in Griekenland (Le mystère d'Alceste); L'oeuvre au noir, roman van 1968, voert echter een Bruggeling ten tonele, ten tijde van de godsdienstoorlogen. Maar deze situering heeft nauwelijks enige betekenis: het gaat essentieel om een meditatie over de tijd, het lijden, de (in-)tolerantie, de verwereldlijking van de kerken, enz. Tussen twee haakjes: af en toe wordt er wat Nederlands gesproken in de roman, maar als je voortdurend Godeliève leest, stel je je toch vragen over Yourcenars kennis van het Nederlands. Blijft natuurlijk het magistrale Archives du Nord. De historische reconstructie van Frans-Vlaanderen zoals het langzaam oprees uit de Noordzee, over de Kelten, de Galliërs, de Franken en de Fransen tot aan de industriële revolutie, is zonder meer groots: degelijk geïnformeerd, knap geschreven, met een indringende kijk op de permanentie en de mutaties van de mensengemeenschap uit deze Zuidelijkste Nederlanden. In dit werk vind ik Yourcenar op haar best: de cerebraliteit die haar soms parten speelt maakt hier plaats voor luciditeit en warm gevoel. Is deze zeldzame harmonie tussen hart en geest te danken aan de intieme kennis die ze heeft van dit stukje Frans-Vlaanderen, van dit stukje wereld? Misschien wel. Maar dat mag geen reden zijn om deze indringende meditatie over

Emmanuel Looten (1908-1974).
(Foto: R. Mischkind, Rijsel)

de plaats van het individu, druppel gedragen door de reuzevloedgolf van de tijd, te herleiden tot een gids voor een zondagtrip naar de Zwarte Berg (en niet Zwartberg zoals dezelfde journalist beweerde).

Hiermee heb ik geen volledig panorama gebracht van wat in Frans-Vlaanderen aan literatuur bestond en bestaat. Maxence Van der Meersch (^o Roubaix 1907 - + Le Touquet 1951) b.v. verdient zeker meer waardering dan de absolute onverschilligheid waarmee geschiedschrijvers van de literatuur hem laten vallen. Corps et âmes (1943) is een goed gebouwde roman die honderdduizenden lezers heeft geboeid. Maar Van der Meersch is wellicht het slachtoffer geworden van een al te programmatische literatuuropvatting: hij wou op de eerste plaats katholiek en Vlaams zijn. Ongewild degradeerde hij aldus de literatuur tot een middel, maar literatuur is een veeleisende zoniet alleseisende minnares! Zijn beschrijvingen van het landschap tussen Rijsel en Kortrijk,

Indachtig een gesprek met wijlen
de Frans-Vlaamse dichter Emmanuel Looten.
St.-Winoksbergen 1908 - Golfe-Juan 1974

Onder een hemel van azuur
spraakt gij met mij een taal van vuur.
Van zout en bloed doordrongen
sprongen uw woorden om ons heen.
Want géén als gij waart ‘woordvulkaan!’
gekweld door een te stil bestaan
bij 't wolkloos blauw van de azurenkust.
En rusteloos bond u het grijze Noorden
tot in het staalblauw van uw woorden...
De geest van heimwee zwaar doorkorven
zijt gij te Golfe-Juan gestorven.
Maar uit de vuurgloed van uw testament
werd laaiend-hoog uw laatste wil bekend
en ligt gij, bij de kreet van raven,
te Bergen-Sint Winoks begraven.
Dààr, in uw parelgrijze Noorden
herkozen wij uw felle woorden,
de Belfort-boodschap Vlaanderen gebracht
beurtelings beukend of... onnoembaar zacht.

Bert Peleman.

van de Deule en de Leie en van de sociale onrust in de textielwereld hebben vooral kultuurhistorische waarde, artistiek gesproken zijn ze vandaag nauwelijks genietbaar.

Evenmin heb ik aandacht besteed aan het actuele literaire leven: noch aan jonge beloften zoals Guy-Marie Vianney (L'ergot de seigle), noch aan sociologisch interessante getuigenissen zoals Le Nord de mon enfance (1977) van Georgette De Bock, noch aan de Cahiers Froissart, uitgegeven te Valencijn en die openstaan voor alle avant-garde dichters, noch aan het toneelleven of de vele tijdschriften. Niet het literaire leven in zijn ruime zin heb ik willen behandelen, wel enkele literair belangrijke auteurs en werken, in de overtuiging dat zij, op lange termijn, de beste getuigen zullen blijken te zijn van de permanente artistieke creativiteit van de Franse Nederlanden.

Prof. Vic Nachtergaele