Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 31

[p. 287]

Recente uitingen van Nederlandstalig literair leven in Frans-Vlaanderen (1850 tot nu)

De talrijke Rederijkerskamers in Frans-Vlaanderen beleven een merkwaardige opleving in de eerste decennia van de XIXe eeuw, maar na 1830 ongeveer blijft daar behalve in een paar kamers, niks meer over. Toch gaan enkele exrederijkers ermee door om in de Moedertaal te schrijven, en samen met enkele nieuwkomers zorgen ze voor een flinke opflakkering van Vlaamse letterkunde bij het onstaan van het Vlaemsch Comiteyt van Vrankrijk, officieel het Comité Flamand de France, in 1853. Toch is er in die XIXe eeuw in Frans-Vlaanderen, alles bij mekaar, veel meer als sommigen vermoeden. Alleen, en dit is een algemene waarschuwing, kunnen we niet van hoge literaire prestaties spreken, maar zoals Vital Celen het voorstelde, van belangrijke stemmen van trouw. Was vooral enige tijd na 1853, datum van het verbod van elk Nederlands onderwijs in Frankrijk, de taalbeheersing ook sterk gehandicapt, toch zullen zeker de recentste dichters en schrijvers er altijd een vrij waardevolle inhoud aan hun letterkundige produkten weten te geven. Ze hebben echt iets mee te delen. En wie zal het hun kwalijk nemen als ze hun taal niet zo schitterend beheersen? We delen de hedendaagse Zuidvlaamse letterkunde nogal willekeurig in vier perioden in:

I. De laatste na-oogst van de rederijkers 1830-1880

Van Jan Petillon van Klein Sinten (+ 1843) zijn met name negen toneelstukken bekend, o.m. Wonderbaere heldendaeden van den vergooden Hercules (1839), en het gepubliceerde blijspel De Boerenzoon van Torkonje (1836), verschenen in de Lion de Flandre (1932), dat tussen beide wereldoorlogen geregeld opgevoerd werd. Wormhout beleeft een flinke nabloei met hun rederijkers, J.B. Bertein (1766-1833), C. Polaert en P.J. Bels (1794-1869). Van Bertein zijn gedichten gepubliceerd samen met die van de Duinkerkenaar J.C.J. Hubben (+ 1822), Desannois van Warhem, Lordez en Baillieu van Kwaadieper, nl. na een letterkundige wedstrijd in Veurne in 1824. (Bundel ofte Verzaemeling gedichten, Ryckeboer, Veurne, 1824). Van J.B. Bertein is mij alleen een antistaatsgedicht bekend ‘Invallende gedachten’ en de volgende protestverzen tegen z'n dorpsgenoten:

Wel aen dan, Wormhout, voor het lest
Zyt gy afkeerig van myn schoolen
Verkiest het geen' u dunkt het best
Maer wagt u van in keus te doolen.
Ik zal de zoete Dichter-Konst
En weetenschappen elders planten
Ook die bezielen door myn jonst
Adieu dan Gaeys en Muziekanten.

Van C. Polaert is ons uit 1846 een niet onaardig spotdicht bekend ‘Den vallenden lessenaer van Cassel’, gepubliceerd in De Vlaemsche Stemme in Vrankryk (feb., maart, april 1925). P.J. Bels van zijn kant stuurt aan het pas ontstane Vlaemsch Comiteyt een Vlaams geëngageerd gedicht dat in het Bulletin wordt opgenomen:

Tael, ongelooflyk zoet, prinses van alle taelen
Gebooren om de kroon van anders hoofd te haelen...

Van de in 1820 overleden Godewaarsveldenaar Nicolaus Ricour wordt in 1851 de bundel ‘Rijmwerkjes’ in Poperinge uitgegeven. Z'n broer-dichter Michiel Ricour en z'n zwager J. Deraedt, dichter uit Berten (+ 1855) zijn ons alleen van naam bekend. Het Vlaemsch Comiteyt van Vrankryk speurt zorgvuldig naar het literaire leven in de Westhoek, althans onmiddellijk na z'n ontstaan, en vermeldt een en ander in z'n publikaties. Zo horen we van ene Winok Bourel uit Eke, auteur van gelegenheidsgedichtjes, en hieruit besluit het Comiteyt in 1856 dat het Vlaams nog springlevend is. We vernemen langs die weg ook dat de familie Wemers in Rozendaal van 1852 tot 1857 Vlaams toneel speelt (Bul. CFF, II, p. 329) o.m. De Verloren Zoon, Genoveva van Brabant, en de kluchten De Schareslieper enz.

Het comité geeft zelf een almanak uit zowel in 1854 als in 1856 en - wat belangrijker is - een literair bundeltje: Het Biekorfken (1854) en het jaar daarop Lettervruchten, opgevat als een kwartaalschrift, maar waarvan er maar één aflevering verschenen is voor zover we konden nagaan. Dat zowel Die Lettervruchten der Vlamingen van Vrankryk zoals het tijdschrift heette, als Het Biekorfken zo'n kort bestaan beschoren was, lag waarschijnlijk aan het comité zelf, want zo dood was het letterkundige leven toen toch ook nog niet, al waren heel wat dichters toen al oud. Zo stierf de vroeger zo actieve Sint-Winoksbergse rederijker Pieter Barbez in 1856, en twee jaar vroeger de toen alom bekende Benoit van Rechem (1772-1852) die zelfs een elegie voor de hertog van Berry in druk uit had kunnen geven in Ieper (1821). Hij was tot aan z'n dood ‘de’ dichter van de Rederijkerskamer van Eke ‘Verblyders in 't Kruys’. Hij stierf in het rusthuis voor ouden van dagen in z'n stad Hazebroek en had over de rusthuis-kapel

Tisje Tasje's Almanak (1924), uitgegeven door G. Plancke te Hazebroek.

een gedicht gepubliceerd:

Gods woning was vervormt in ik en weet niet wat
Zomwijlen tot gebruik der kooplieden in de stad
Men zag er onlangs nog toneelstukken in geeven
Door vremde konstenaars die met de konste leven.

Beter is z'n gedicht over de vrijheidsboom (1848):

De boom der vryheid is geplant
De hemel geeft dat hij mag groeien
En tot geluk van 't vaderland
Dat men hem tydelyk mag snoeien. (tydelyk = op tijd)

In 1854 publiceert de Bellenaar L.B. Waeyenburg ‘Den Bellebrand van 1782’ van de toenmalige dichter Fr. Despringer, en hij voegt er een lang niet waardeloos ‘Bijvoegsel’ aan toe waarin hij de vroegere Zuidvlaamse dichters naar voren haalt: Debats, Modewijk, Joannes Baey en vooral Steven van Kassel: Die niets betragten, als om 't vlaemsch te doen herleven.

Terwijl we sommige dichters zoals De Kytspotter van Steenvoorde (rederijker), Van Caster en Caulier van Eke, die respectievelijk in 1843, 1852 en 1854 voor de Eekse rederijkerskamer hun verzen schreven, evenals de rederijker Jan Dervins (+ 1860) van Kaaster allemaal uitsluitend van naam kennen (er is werk voor

[p. 288]

speurders), mogen we toch de Bellenaar Louis Le Conte (1801-1889) speciaal vermelden, omdat hij ‘de’ dichter van de ‘Verblijders’ geweest is tot aan z'n dood.

Hij bracht hulde aan z'n voorganger Van Rechem, schreef een huldedicht aan het CFF: ‘Aen het Vlaemsch Komiteit van Vrankryk’ en liet dat in 1855 in de al vermelde Lettervruchten verschijnen:

Zoo vat ik weer voor u de dichtveer in de hand
Ik eer de Moedertael van Vrankryks Vlaenderland!

Het literaire leven in de streek was dus nog niet dood. Daarop wijzen o.m. de letterkundige wedstrijden in Eke (1861, 1874 en 1875) en ook in Roesbrugge (1862) waar heel wat declamatoren en zangers uit Frans-Vlaanderen aan deelnamen, zelfs uit Armentiers. Ze worden er verwelkomd als ‘kunstbroederen van over de zuidergrens, van onder de klauw der verdrukking uit Fransch-Vlaenderen’, (Rubbrecht, Geschiedenis van de Gemeente Rousbrugge, blz. 96). Zelfs wordt een ‘Verzameling der Dichtwerken’ (1862) uitgegeven in Roesbrugge-Haringe, waarin ook de Zuidvlamingen opgenomen worden. De Rederijkerskamer ‘Twistbevegters’ van Houtkerke bestond in die tijd ook nog.

In 1868 schrijft ene Vandamme uit Kassel nog een paar gedichten: Vlaenderen is een dichters land, en Casseltje Boven. Hij verwijst verder naar dichter Verlyck uit Hazebroek met z'n pop Ko Peulle (sic).

Ondertussen worden volkspoëzie, spreekwoorden, raadsels, liedjes enz. ijverig opgetekend door Lodewijk De Baecker, E. de Coussemaker, schoolmeester Verclytte (Sint-Marie-Kappel) en A. Carnel (1823-1899). Merkwaardig is van de hand van deze laatste de vertaling van de Dogmaverklaring van de Onbevlekte Ontvangenis (1854) in de taal van Frans-Vlaanderen, en die in 1878 prachtig opgetekend wordt en van hele fijne miniaturen voorzien door de (kennelijk Vlaamse) Zusters van de H. Familie in Rijsel.

II. Periode: Langzame achteruitgang op literair gebied: 1880-1918

Terwijl de volkstaal in z'n mondelinge gebruik nog springlevend was, moest het op literair gebied noodzakelijk stiller worden, ten gevolge van het ontbreken van elk moedertaalonderwijs. Zelfs de leden van het Vlaemsch Comiteyt schrijven in het Frans, hoe Vlaams ze ook voelen. We hebben de enkele sporen verzameld die we nog ontdekt hebben, maar veel zal verloren gegaan zijn.

‘De Vlaemsche Stemme in Vrankryk’ (1923-1926), regionalistisch tijdschrift onder leiding van Antoine Lescroart.

Drie priesters wagen het nog om de taal te beoefenen. Allereerst de merkwaardige Arthur De Haese die tussen 1892 en 1902 Het Vlaamsche Kruis uitgeeft, dat uiteindelijk botweg verboden werd... Emiel Delanghe (1852-1943) die tussen 1902 en 1914 het Vlaamse deel verzorgt van een Bulletin français-flamand, met fijne evangelievertalingen, en die de uitgave van de Vlaamse catechismus (1909, 1825 en 1932) verzorgt. Belangrijker is P.J.C. Dehaene (1809-1881) over wie J. Lemire een lijvig boek schreef: ‘L'Abbé Dehaene et la Flandre’ (Rijsel 1891), en die op het eind van z'n leven z'n mooiste Vlaamse Lijdenspreken uitgaf, alsook De maend van Maria (1882). Hij vertaalde een gedicht van Lamartine en stond in contact met twee andere verder onbekende Zuidvlaamse dichters: de Kasselaar Verhaeghe, pastoor van Gijvelde, en deken Wyckaert van Hondschote. Voer voor speurders.

Een vierde priester Emile Descamps

[p. 289]

‘De Torrewachter, Maandblad voor Fransch-Vlaanderen’ (1929-1944), tijdschrift uitgegeven door het ‘Vlaams Verbond van Frankrijk’.

(1855-1925), vriend van Gezelle, heeft ook wel een gedicht geriskeerd:

Spot niet met leerling's werk, onweerd
voor u te bouwen
Dit is ons eerste dicht: geen wonder ist
verkeerd...

Zulke probeersels vinden we ook bij de beroemde schilder Petrus de Coninck (1828-1910) van Meteren, die in het Bulletin van het CFF de vertaling publiceert van een gedicht waarin Henri Salomé pleit voor de verdrukte Zuidafrikaanse taalgenoten: ‘Voor de Boeren’ (1902) (BCFF, 1902, p. 135). Onder z'n schilderij van het hoppeveld schrijft de Coninck in z'n taal: ‘'t Is al of’.

In 1899 ontwaren we een lichte ochtendschemering van een bescheiden herleving. René Despicht, (1870-1960), over wie we het wat verder uitvoerig hebben, geeft samen met L. Cremon en J. Debreyne de eerste Tisje Tasje's Almanak uit (1899-1914), waarin ze hun niet te onderschatten vertelkunst ten toon spreiden. In 1897 werd een Rederijkerskamer ‘opnieuw’ opgericht in Belle met als naam ‘Maetschappij der waere Vlamingen’.

In die zelfde tijd leefde Fideel Roussez (1835-1908), de verteller van Winnezele, van wie de Volksvertellingen door de Ieperling Gust Lammerant in 1909 in druk uitgegeven werden.

III. Eerste frisse herleving 1918-1945

Na de kennelijke verkilling van het Vlaamse literaire leven vanaf 1880 ten gevolge van het ontbreken van moedertaalonderwijs, ontwaren we toch vanaf 1919, en vooral vanaf 1924 een groeiende opbloei die hand in hand gaat met de opkomende regionalistische beweging. A. Lescroart (1897-1980) is hier beslist de grondlegger van, gesteund door G. Vandenbussche die het belangrijke tijdschrift Le Beffroi de Flandre (1919-1928) uitgeeft. Lescroart van zijn kant sticht de Vlaamse Kringen, die tot het Vlaams Verbond van Frankrijk uitgroeien, onder leiding vooral van J.M. Gantois (1904-1968), de grote bezieler, en C. Looten, de Erevoorzitter. Lescroart schrijft erg lezenswaardige en bezielde artikels in het door hem opgerichte tijdschrift De Vlaamsche Stem in Frankrijk, waarvan het eerste nummer al een verwestvlaamste tweede oplage kreeg: De Vlaemsche Stemme in Vrankryk (1923-1926). Heel wat jonge mensen grijpen nu naar de pen en schrijven hun eerste lettervruchten in een moeizaam op eigen krachten geleerde moedertaal. Gelukkig - althans voor enkele zeldzame uitverkorenen - komt er in 1926 aan de Katholieke Universiteit van Rijsel een leerstoel Nederlands met R. Despicht als professor. De belangrijkste auteurs zijn naast Lescroart: Marcel Janssen (1903-1963), René Despicht, R. van de Meule (1870-1941), A. Ryckelynck (1889-1951).

Marcel Janssen was een begaafde dichter, al schreef hij ook levendig en vooral waardevol proza in z'n artikels, vooral in z'n brochure: Fransch-Vlaanderen, onder de schuilnaam M. van de Leye (1928), (Branding, nr. 3) die nog altijd lezenswaard is en ondanks de studie van E. Vandewalle te weinig bekend. Hij publiceerde z'n poëzie in Le Mercure de Flandre (1922-1931), in de Torrewachter (1929-1944), de Lion de Flandre (1929-1944) en de al vermelde tijdschriften: le Beffroi de Flandre en de Vlaemsche Stemme in Vrankryk, net zo goed als de andere auteurs. We vermelden hier een m.i. geslaagd huldedicht aan Guido Gezelle:

[p. 290]

 

Spruit, spruit uit ons volk ontsproten

 

Uit zijn bloed en uit zijn vleesch

 

Uit ons volk dat leed en kreesch (kreesch = huilde)

 

Door gezag en macht verstooten

 

Eeuwen lang...

René Despicht is beter prozaschrijver als dichter, al heeft hij duizenden, meestal niet bekende verzen geschreven. Over De Wilde Wind dicht hij:

Door het dikke hout der dorenhaag
remt de wilde wind zijn reuzesprong

Maar in z'n proza weet hij sfeer te scheppen en Vlaamse gemoedelijkheid. Z'n landelijke taferelen en z'n volkstypen doen soms even aan Ernest Claes denken of zelfs aan Streuvels...

Romain van de Meule heeft in z'n Praatjes uit het Kievitveld z'n geboortedorp Spijker met z'n feiten en mensen als 't ware vastgelegd als een poëtisch tijdsdocument dat veel dorpen het kunnen benijden... Hij slaagde erin om een gevierd volksschrijver te zijn in de streekkranten. Belangrijker misschien nog zijn z'n toneelspelen, korte blijspelen die niet alleen gespeeld maar ook gesmaakt werden: maar hierover wat verder. Hier volgen de titels: 'n Zitting voor de vrederechter; Een kwaartje in Tisje Tasje's winkel; Bij tandmeester Vergriete; Bij Mevrouw Bloempap; De oude Timmerman; Bij de kribbe in 't jaar 48; Op Neutebaerts hofstede; Een Vlaamsche les in den Westhoek; Weerkomst in Nazareth; De torenwachter en den beiaardier; Jezus weergevonden; Dokter Trekbeen; De notaris van Onsegem; Bij Leo den brillemaker; Meneer Pilledraaier; Jan Fynaert; In den Zwarten Leeuw; De roovers van Moerekerke.

Even belangrijk was A. Ryckelynck (1889-1951) die vooral gebruik maakt van kleurige Zuidvlaamse zegswijzen en volkshumor. Van de veertien blijspelen die hij geschreven heeft zijn er maar vier apart uitgegeven, enkele zijn in Le Lion de Flandre verschenen.

Hier volgen Ryckelyncks eenakters: Het kalf; De ezel; De wezel; Het zwijntje; Vleermuizen; De pauwin; Op de muis; De beerhond; De gijtbok; Ontvanger Kleutergeld; Eene zitting te Boschbeke; Rattenoorlog; Kolonel Poerpot; Jan Frutter.

Deze twee blijspelschrijvers hielpen tussen de twee oorlogen een haast onbekende, maar merkwaardige Vlaamse toneelbloei tot stand komen, een feit dat al te weinig bekend is. Want naast Ryckelynck die ook toneel regisseert in Bollezele, Sint-Winoksbergen, Hondschote en Zegerskappel, en R. van de Meule die eventjes 18 toneelstukjes pleegde die dan ook opgevoerd werden, o.m. in De Moeren en Warhem, onder leiding van J. Andouche, weten we dat er in Eke elk jaar Vlaams toneel was onder regie van pastoor G. Plancke. Hetzelfde gebeurde in Eringem met pastoor Lagatie als regisseur, en later ook in Killem. Kapelaan Galloo deed hetzelfde in Boeschepe en pastoor Wydeauw in Bray-Duinen, terwijl Deken Hameaux de toneelstukken van over de schreve voor z'n eigen volk in Steenvoorde kundig bewerkte. Tot zover de mij bekende gegevens over die toneelbloei in Frans-Vlaanderen tussen beide oorlogen, met mensen die de Nederlandse toneelteksten niet eens konden lezen...

Een andere literaire activiteit zijn de merkwaardige letterkundige wedstrijden van het Vlaams Verbond, waaraan tientallen jongeren en ouderen deelnemen. Talrijke namen van deelnemers zijn onbekend gebleven.

Ter gelegenheid van het Jubileumfeest van O.L. Vrouwe ter Duinen werden in 1928 in een wedstrijd, uitgeschreven door J. Beck, vier Vlaamse gedichten bekroond: 1e prijs een episch gedicht van 1012 verzen (waarschijnlijk door R. Despicht), de 2e prijs kwam een meisje toe uit Gijvelde. J. Campagne was tot 1939 de dichter van de Eekse Rederijkerskamer ‘Verblyders in 't Kruys’.

Enkele pennevruchten uit die tijd heeft V. Celen opgenomen in z'n bloemlezing: ‘Zoo schrijven de Fransch-Vlamingen’ (1943) o.m. P. Schodduyn (1854-1937), M.

Een bladzijde uit het boek van J. Dezitter ‘Les maisons rustiques en Flandre’. Een duidelijk bewijs van Vlaams literair leven bij de 19e-eeuwse rederijkers van St.-Winoksbergen.

Deswarte (^o1907) die Despicht als professor Nederlands opgevolgd is, Jules Andouche (1887-1948) die over z'n moedertaal dicht:

Hoe kan een oog vergeten
het licht der zonnestraal?
Hoe kan een oor vergeten
den klank der moedertaal?

De Hazebroeknaar Gabriël Plancke (1884-1953) gaf tussen beide oorlogen opnieuw Tisje Tasjes Almanak uit en schreef hem grotendeels zelf vol. Een zeldzame keer bracht zelfs C. Looten (1855-1941) een artikel of Vlaams hoekje in z'n eigen taal, net als Justin, Pieter en de toen nog jonge Hendrik Blanckaert: hun pennevruchten zijn op z'n minst altijd betekenisvol en bezielend, zoals o.m., van deze laatste, de liedtekst Kasselland, dat in een jongerentijdschrift verscheen: Jeunes de Flandre - De Jonge Zuidvlaming (1943-1944) (A. Lowyck, De Blanckaerts). In die tijd schreef ook J.M. Gantois z'n beste werk: ‘Hoe ik mijn volk en mijn taal terugvond’ (opnieuw uitgegeven door de Werkgroep De Nederlanden). Ondertussen werd zelfs in Robeke door de Vlaamsche Vriendenkring het maandblad Onze Taal (1927-30) uitgegeven.

IV. Naoorlogse Zuidvlaamse literatuur. Jongste herleving? 1945-nu

Na de ontbinding van het Vlaams Verbond van Frankrijk duurt het een poosje voor we weer iets vernemen. Vooral na het verschijnen van Notre Flandre (1952-

[p. 291]

1968), het begin van de werking van het KFV en het nieuwe tijdschrift Ons Erfdeel (1957) beginnen sommige vroeger vermelde auteurs opnieuw te schrijven, vooral toen de literaire wedstrijden hervat werden. Zo publiceert o.m. J.M. Gantois ‘Ons Nederland boven de Zomme’, zo gaat J. Verdonck (1894-1974) door met z'n Vlaamse preken, o.m. in Ekelsbeke, en laat hij een volksverhaal verschijnen in Ons Erfdeel. Typisch voor de tijd onmiddellijk na de oorlog is misschien dat van huis uit Frans sprekende Vlamingen zoals Jan Klaas of de componist Maxime Dumoulin Nederlandse artikels of zelfs gedichten publiceren. Maar ook R. Despicht zet z'n literaire produktie voort. Iemand als J. Tillie (1894-1971) geeft niet alleen Nederlandse les, maar verzamelt ook rijkdommen uit de volkstaal en publiceert in de streekkranten z'n Vlaamse hoekjes. In de Taalwedstrijden van het KFV komen dan gaandeweg ook jongeren aan het woord die hun geestdrift al vrij keurig onder woorden weten te brengen (o.m. Jaak Fermaut) of die het proberen in poëtische vorm. We kunnen ze lang niet allemaal vermelden, maar we menen dat we nog heel wat mogen verwachten van deze meestal jonge mensen die toch bovenmenselijke inspanningen moeten doen om op eigen houtje hun Nederlands of hun gestileerde streektaal in de passende vorm te kunnen aanbieden: we denken vooral aan Michiel Loosen van Steenvoorde, Regis Louchaert van Sint-Winoksbergen (die al een poosje zwijgt), aan Keuntje (P. Vandevoorde) van Steenvoorde, en aan R. Declerck van Koudekerke. Ze zijn begaafd, ze hebben iets mee te delen, ze ondergaan goede invloed van Emmanuel Looten enerzijds en van Djoos Uytendaele (Joris Declercq) anderzijds, maar Zuid-Vlaanderen verwacht nog veel van hen en al de jongeren die ongetwijfeld in hun voetspoor zullen treden.

Ik eindig met een sfeervol vers van Keuntje in het Zuidvlaams, getiteld: Schuutige nacht (stormachtige nacht)

't Is winter, 't is avond en laete,
De wind snaakt en buuscht,
Met de reen die ruuscht;
De wind heult in 'n kelder oenger de
groote baelk (oenger = onder).

Cyriel Moeyaert