Dramatiek bij De Roovere

Dat De Roovere niet alleen op het gebied van de lyriek en de epiek (in dichtvorm) maar ook op dat van de toneelkunst produktief is geweest, kan zonder moeite met documenten uit de tijd van de dichter zelf worden aangetoond. Er is vooreerst de vaak vermelde Brugse akte van 28 februari 1465 waarbij De Roovere een jaargeld van zes pond 's jaars wordt toegekend. Daarin wordt gezegd dat de genoemde rederijker ‘menighe ghenoughte van spelen van goeden moralitheden ende van anderen eerbaren esbattementen gedaen ende ghespeelt hadde.’ Hij blijkt, terloops gezegd, niet alleen auteur maar zelf ook nog acteur, toneelspeler te zijn geweest. In de aangehaalde tekst waar sprake is van ‘moralitheden’ en ‘esbatementen’ menen wij het onderscheid tussen ernstige en komisch toneel te vernemen, hoe onvast de terminologie betreffende literaire genres en soorten bij de rederijkers ook geweest moge zijn.

Daarnaast kan men de akte leggen volgens dewelke de overheid van de stad Lier aan De Roovere een bedrag van ‘18 stuyvers grooten’ heeft uitgekeerd voor drie op een schutterswedstrijd geleverde spelen. Drie spelen ineens. De man zal er dus wel enkele meer uit zijn brein hebben getoverd.

Helaas, van heel deze activiteit in het dramatische genre is slechts één specimen tot ons gekomen, waarover we in de tweede helft van deze bijdrage iets meer zullen zeggen. Vooraf willen wij gedichten met dramatische kenmerken vluchtig bekijken, maar bij één daarvan toch wat langer stilstaan.

Het is duidelijk dat men zich bij hantering van termen als ‘drama’ en ‘dramatisch’ van de wezenlijke kenmerken bewust moet zijn die ons het recht geven om één dezer etiketten op een tekst te kleven. Een essentiële voorwaarde zal wel zijn dat het geschrevene voor opvoering geschikt of tenminste bedoeld moet wezen, dat er enige handeling en een onderling spreken - men maakt geen toneelstukken door het naast elkaar plaatsen van monologen alleen - in waar te nemen valt.

Wie de Rethoricale Wercken, of nog liever (want vollediger) de uitgave van De Rooveres gedichten door J.J. Mak overloopt, meent als eerste ‘dramatische’ tekst ‘Een goet vermaen’ te ontmoeten, die men zich gemakkelijk als voor opvoering bedoeld kan voorstellen, een voorstelling waarbij de toeschouwer beurtelings door de dood, het oordeel, de hel en het eeuwig leven toegesproken wordt. Doch daardoor ontbreekt juist het echt dramatische: de

toeschouwer wordt aangesproken maar de vier personages, personificaties laten we maar zeggen, hebben niet het minste onderling contact, zodat er ook niet de minste handeling ontstaat.

Dan moeten wij wachten tot wat Mak onder de titel ‘Droomballaden’ samengebracht heeft om nog teksten te vinden waaraan we een dramatisch karakter kunnen toekennen, zonder ze echt tot de dramatiek te rekenen. Dit is met alle droomballaden van De Roovere het geval. In ‘Met ongheruster herten zwaer’ laat de dichter in zijn droom een monsterachtig wezen verschijnen, waarvan de gedaante in detail beschreven wordt, waarna aan dit ‘beeld’ het woord wordt gegeven om de betekenis van al wat ongewoon aan hem is uit te leggen. Het opstaande haar, de gespleten ogen, de langen oren enz. hebben naast wat de termen in de gewone omgangstaal aanduiden een tweede betekenis die van morele aard is. Al de eigenschappen zijn er om de mens te wijzen op de verplichtingen die nodig zijn om tot een christelijke levensstaat te geraken.

‘Den droom van Rovere op die doot van hertoge Kaerle’ brengt de dichter in contact met een vrouwelijk persoon die ‘compassije’ heet, en door wie hij meegevoerd wordt naar een kerkhof met prachtige graftomben waaronder die van de Bourgondische hertog, waar hij dan de klachten van drie vrouwen, opnieuw personificaties, ‘clergye’, ‘edelhede’ en ‘gemeynen staet’ (gewone, derde stand) over de dood van Karel de Stoute moet aanhoren. ‘Compassye’ geeft hier nog wat uitleg bij, waarna de dichter de rouw om de grote hertog nog eens zelf uitspreekt.

Ook in het ‘Nieuwe jaer van Brugghe’ wordt de stad als een sprekende, klagende vrouw ingevoerd. Bij haar komen drie andere vrouwen, opnieuw allegorische figuren, die Brugge komen troosten. Plots ziet de dichter dan zes stralen uit de hemel komen die tot mensen (= personificaties) worden, meer bepaald een groep van zes artsen vormen die op hun beurt de zieke stad ter hulp komen. ‘Kennesse’ verplicht de auteur dan uit te leggen wat het geziene en gehoorde mag betekenen, waarop bereidwillig ingegaan wordt. Alles bij mekaar een zeer levendig tafereel.

In ‘Van twee amoureuze vrouwen een argument’ wordt een reeds door Jacob van Maerlant behandelde stof verder uitgediept. Bij De Roovere disputeren ‘Verstannisse’ en ‘Natuere’ met elkaar over wat men doen moet als men voor de keuze geplaatst wordt de vrouw die men bemint ofwel degene door wie men bemind wordt te laten sterven. Ook hier is een dramatische factor aanwezig, omdat woord en wederwoord van twee personages worden weergegeven, maar het blijft toch bij de loutere weergave van een gesprek.

Het dichtst bij het echte drama (in miniatuurvorm dan) schijnt, door elementen in zijn titel, een tekst uit De Rooveres literaire nalatenschap te zijn die niet in de Rethoricale




Wercken werd opgenomen, maar afzonderlijk ook in druk werd uitgegeven. Dit gebeurde vier jaar voor De Denes verzameling, eveneens te Antwerpen, maar bij Hans van Liesvelt en niet bij Jan van Ghelen. Een herdruk volgde in 1578 en dan wel op de persen waarop de Rethoricale Wercken gelegen hadden. Het verscheen telkens onder de titel Van Pays en oorloghe / een Dialogus oft tsamensprekinghe, verhalende de schade ende tquaet des Orloochs / ende des Paeys gherustheyt ende welvaert en telde niet minder dan 533 regels.

Een dialoog kan vaak een drama vormen, zoals een drama zich onder de vorm van een dialoog kan voordoen. Toch is dat ook hier, spijt zijn sterke dramatische geladenheid zoals we verder zullen zien, niet het geval. Hier wordt ook weer geen tekst gebracht die voor opvoering bestemd is; wel gaat het om een echte dialoog tussen twee elkaar sterk met tegenstrijdige opvattingen bevechtende personages, maar deze samenspraak is ingebed in een verhaal waarin bij het begin en het einde de dichter zelf aan het woord komt en waarbij de samenspraak wordt aangediend als wat de auteur in een droom heeft waargenomen.

Helemaal terecht heeft Dr. W.M.H. Hummelen dit werk niet opgenomen in zijn Repertorium van het rederijkersdrama en even terecht werd het door J.J. Mak bij de droomballaden gerekend en onder de titel Gedichten gepubliceerd.

Het gedicht, want voortaan kunnen wij gerust van een gedicht en niet van een spel spreken, vangt aan met de zo typisch Middeleeuwse topos van de droom die de dichter zou gehad hebben en waarvan hij de inhoud aan zijn toehoorders of lezers wil meedelen. Hij verhaalt hoe hij, op een eenzame plek verdwaald, bij het vallen van de avond uit angst in een boom is geklommen. Vandaar ziet hij plots uit het noorden een door zijn voorkomen schrikwekkende prins aankomen die een basilicus (een onheilspellend monsterachtig dier) in zijn vaandel voert. Kort daarop verschijnt uit het zuiden een andere prins met een zon in zijn vaandel en vrede en blijdschap uitstralend. Dan verhaalt De Roovere hoe de twee een bestand hebben gesloten en nu samenkomen om een ‘questie’ op te lossen, de vraag nl. wie van hen beiden de beste is. Pas dan wordt bekendgemaakt wie de prinsen zijn: ‘Deene hiet Orloghe ende dander Paeys’. De dichter hoopt dat Vrede het dispuut zal winnen en blijft op de ingenomen plaats zitten om duidelijk ‘darghement’ ('t argument, de discussie) te kunnen horen.

Hierin neemt Oorlog het eerst het woord. Allerlei bewijzen voor zijn superioriteit worden aangevoerd, waartegen door Vrede andere tegengesteld worden. Soms wordt er naast elkaar heengepraat - Mak noemt het een lamentabel debat, wat niet mijn mening is - meestal gaat het om pogingen die de argumenten van de andere partij willen neerleggen.

Ik kan hier geen gedetailleerde inhoud van het dispuut uitschrijven. Vrede heeft het voortdurend over de vormen van onheil die door Oorlog worden aangericht, terwijl de laatste, en dat lijkt me al is het niet volledig origineel, toch verrassend in de bewijsvoering, o.m. een opsomming geeft van de ondeugden die in vredestijd, meestal door laksheid kunnen groeien. Bij hun argumentatie wordt door beide partijen, wat de typering door De Dene van De Roovere als ‘Vlaemsch doctoor’ enig recht aandoet, in grote mate uit de profane en gewijde geschiedenis geput.

Hoe eindigt de dialoog? Bij het argument dat Paeys bij het vergaan van de wereld zal zegevieren en Christus aan de goeden de eeuwige vrede zal schenken, terwijl Oorlog dan de Hel ten deel zal vallen geeft Oorlog zich gewonnen (het klassieke ‘concedo’ in de Middeleeuwse wijsgerige ‘disputationes’). De twee partijen vertrekken, weer komt dan de dichter aan het woord om te beschrijven hoe verheugd Vrede en diens gezellen zich toonden maar ook om bekend te maken, dat hij uit zijn droom ontwaakt is en zich aan het schrijven van het hele verhaal (waarin de dialoog letterlijk is weergegeven) gezet heeft. Hij hoopt nu maar dat zijn droom ook bewaarheid moge worden.

Het gedicht behoort niet, zoals we reeds zegden, tot het dramatische genre. Het is een voorbeeld van het strijdgedicht, zelf een variante van de dialoog die op zijn beurt verband houdt met de scholastieke quaestio, een techniek om in gespreksvorm een gesteld probleem op te lossen. Met de universitaire ‘quaestio’ zijn Jacob Van Maerlants Martijnen het nauwst verwant.

J.J. Mak kon helemaal geen waardering opbrengen voor het debat-aspect in dit gedicht; voor het gedicht in zijn geheel vroeg hij om de tentoongespreide rijmvaardigheid, de woordenkeus en de beeldspraak, toch belangstelling én waardering, al blijft het dan van middelmatige kwaliteit.

Wij oordelen wat gunstiger over dit werkje, o.m. omdat wij een hoger waardecijfer toekennen aan de wijze van argumenteren, vooral wat het tamelijk-originele der aangehaalde bewijzen betreft en vooral omdat dit gedicht in het dialoog-gedeelte een ritmische gang vertoont die goed de verbetenheid van twee strijdende partijen voelbaar maakt. De Roovere bereikte dit effect door in niet lange versregels de vier heffingen vlug op elkaar te laten volgen. Eén voorbeeld.

Orloghe zegt:

‘Dat sál ick wel doén, zijt diés te vréden
Hoórt wat ghescíet is ónder mijn hánt,
Want Árphaxát de Cóninck van Méden
Máecte, Egbatánis stéde der stéden,
Die stércxste diémen ter wérelt oyt vánt,’

Wat wij tot hiertoe hebben trachten aan te tonen is dat onder al wat buiten het spel Quiconque vult salvus esse van De Roovere bekend is er zich geen enkel werk bevindt dat tot het echt dramatische genre gerekend mag worden, maar ook dat dezelfde auteur in wat wij met Mak ‘gedichten’ blijven noemen meer dan eens van zin voor het dramatische blijk heeft gegeven. Zo naderen wij het enige ons van de Brugse stadsdichter overgeleverde werk dat we dan wel als een drama kunnen beschouwen. De titel noemden wij reeds. Het stuk werd bewaard doordat een latere rederijker uit Brugge, Cornelis Everaert, in




het begin van de codex waarin hij zijn eigen toneelstukken overschreef dat spel van De Roovere heeft opgenomen. Hij noteerde ook aan wie het auteurschap toekwam met de woorden ‘ghemaect ende ghestelt geworden door Anthuenis de Roovere’.

In de vierde jaargang (1900-1902) van Leuvensche Bijdragen werd het toneelspel voor het eerst gepubliceerd door de uit Brugge afkomstige Prof. L. Scharpé. De door de Leuvense hoogleraar in het vooruitzicht gestelde tekstverklaring en literaire analyse heeft nooit het licht gezien. Deze blijkt dan wel te bestaan in een te Gent onder leiding van Prof. Van Elslander geschreven licentiaatsverhandeling van de heer R. Dezutter, die wij evenwel niet hebben ingezien. Waarvan wij natuurlijk wel kennis hebben genomen is het door J.J. Mak (weer hij!) gepubliceerde artikel waarin hij het toneelstuk zeer kritisch onder ogen neemt. De bedoeling van ons opstel bestaat vooral in ruimere kring bekend te maken wat tot hiertoe tot het milieu van filologen beperkt bleef.

Laten wij dan ook beginnen met de inhoud van het toneelstuk na te vertellen, maar het is wellicht niet zonder nut voordien het dramatische type voor te stellen waartoe Quiconque vult salvus esse behoort. Het spel behoort tot het in de 15de en 16de-eeuwse rederijkerskringen zo geliefd genre der moraliteiten of spelen van sinne. Dit zijn toneelstukken die gewoonlijk aanvangen met een proloog, allegorische personages laten optreden met personificaties van een groep (de mens, de koopman b.v.) of van een abstract begrip (oorlog, armoede, geldzucht enz.) en geschreven zijn op een bepaalde idee (de ‘sin’), die bij een wedstrijd vooraf is opgegeven. Vaak treft men in zulke stukken dan ook hoofdzakelijk een gedramatiseerd betoog aan en is echte actie weinig of niet aanwezig. Een unicum in de Westeuropese toneelliteratuur brengen de Nederlandse sinnespelen met het optreden van ‘sinnekens’ - hiermee heeft de benaming ‘spel’ van sinne niets te maken - dit zijn personificaties van de boze neigingen in de mens die zijn tocht naar het goede proberen te dwarsbomen. Deze sinnekens - wie er meer wil over weten leze hierover het 423 bladzijden tellende proefschrift van W.M.H. Hummelen - treden niet in alle moraliteiten op, niet in Elckerlijc b.v., het gebeurt evenmin in De Rooveres spel van sinne hoewel hier echter wel een personage meespeelt dat enigszins als verwekker van komische effecten in die rol schijnt te passen, maar veeleer het type van de nar of zot uitbeeldt al brengt hij ook zeer ernstige uitspraken. Zijn naam is dan ook ‘Half Zot / Half Vroet’.

Waarover gaat het nu? We horen eerst en vooral de ‘Prologhe’ waarin op conventionele wijze Gods zegen over de toehoorders afgesmeekt wordt met wat moralisatie erbij, een aanbieding van het stuk met een verklaring van gering artistiek vermogen waarvoor men begrip vraagt en een aanmaning om te kijken en te luisteren. Het spel zelf opent met een gesprek in rondeelvorm tussen drie personages: Jeude, Heydene (die verder een Mohammedaan blijkt te zijn) en Kersten(e) (een christen). Dit rondeel dient vooral om de drie genoemde personages voor te stellen; daarna begint onmiddellijk een twistgesprek tussen hen om te weten wie de enig-ware godsdienst in pacht heeft. Soms vormen Jeude en Kersten samen één partij tegen de derde, soms zijn ze het alle drie onderling oneens. De christen voelt zich boven de andere twee verheven door het bezit van ‘de zoete wet van gracie’, d.i. de genade gebracht door de zoendood van Christus.

Midden in het getwist springt ineens Half Zot (zo noemen wij verder Half Zot / Half Vroet) op het toneel om zich in het getwist zowel tegen de jood als tegen de christen te keren - de heiden heeft sowieso ongelijk - en om na korte tijd de komst van twee nieuwe personages aan te kondigen, nl. ‘De Wet van gracien’ en ‘Gheloove’. Dezen trachten de twistende partijen tot bedaring te brengen, maar de heiden zou toch graag weten wat het Geloof, waarop de christen zich zo beroemt, te vertellen heeft, want de Mohammedaan heeft nooit de gelegenheid gehad dit te vernemen. Daarop vaart Half Zot tegen de vertegenwoordiger van deze groep uit met de bewering dat zijn voorouders Christus wel gekend en gesproken hebben, hem mirakelen hebben zien doen en ook zien sterven en verrijzen. Met het verwijt ‘Ben jij zijn zalige lering helemaal vergeten?’ besluit het vinnige personage zijn tussenkomst. Onmiddellijk daarna kondigt het

geloof dan aan, dat aan het verlangen van de heiden zal voldaan worden en Geloof en Wet zeggen dan beurtelings de verschillende ‘waarheden des geloofs’ op zoals zij in het zgn. Symbolum Athanasium vervat zijn. Dit was, aldus Mak ‘een Latijnse uit 40 korte zinnen bestaande formule, waarin het geloof in de Drieëenheid en de twee naturen in Christus als noodzakelijk voor het heil worden ingescherpt’. Het zou in de 6de eeuw ontstaan zijn en aan de synode van Autun in 670 bekend geweest zijn als het ‘geloof van de heilige bisschop Athanasius’. Het begon met de woorden ‘Quicunque (of: Quiconque) vult salvus esse’ (Wie zalig wil worden) die dan ook de titel van De Rooveres toneelstuk gevormd hebben.

Heyden reageert op deze verkondiging met de uitspraak dat dit alles zijn geest te boven gaat, terwijl Kerstene het Symbolum prijst als het mooiste dat hij ooit gehoord heeft en dezelfde lofprijzing over heeft voor de ziel ‘die dat verstaet / Ende voort belevende es’.

De jood die op de afkondiging van het Symbolum niet gereageerd heeft komt nu ineens terug op een vroegere uitspraak van Heyden. Bij de aanvang van het twistgesprek had deze beweerd dat hij van Sara's afkomst was wat Jeude nu betwist. In de discussie wordt van 't een op 't ander gesprongen, vaak weer in de positie van twee tegen één, zoals wanneer Kerstene Heydene bijvalt en Jeude verwijt dat hij het doopsel mist evenals de helderheid van inzicht waarop Kerstene wel kan bogen, doordat hij de twaalf artikelen heeft, zonder dewelke het onderhouden der geboden niet veel zou kunnen bereiken. De heiden wil die twaalf zo belangrijke artikelen kennen en zonder aarzelen beginnen Wet en Gheloove die met een aantal uitbreidingen op te zeggen. Hierbij worden ze regelmatig door al de andere personages met uitzondering van Kerstene onderbroken. Zij spuien een vloed van satirische opmerkingen waardoor de christenen uit De Rooveres tijd voortdurend in hun hemd worden gezet. Alle denkbare ondeugden en gebreken die onder hen woeden komen hierbij aan de beurt, soms rechtstreeks, soms wanneer Half Zot aan het woord is volgens de methode van de ironie die De Roovere ook in een aantal gedichten als ‘Liech ick / dat wil my Godt vergheven’ en ‘Pap ende broodt in doude daghen’ toegepast heeft. De Roovere gaat in zijn hekeling zeer ver en spaart naast de mindere man noch wereldlijke noch geestelijke gezagdragers.

Vanuit de afstand tussen belijdenis en praktijk bij hen die zich christenen noemen, verklaren de jood en de heiden tenslotte het feit dat weinigen zich tot het geloof der apostelen bekeren. De verwijten van Wet en Gheloove gaan verder, ook Half Zot houdt nog niet op met het hekelen van wantoestanden. Hij heeft het o.a. over de onbeschaamdheid van de vrouwelijke jeugd, het bedrog van wie met geld




omgaat, het nalaten van biecht en communie. Dan - wij komen aan het einde van het spel - zal Gheloove, zonder door hekeling verder onderbroken te worden, de verhevenheid van het ‘heilig Geloof’ nog enkel sterk beklemtonen en Wet tot beleving daarvan aansporen. Wet roept op tot bekering, Gheloove vraagt aandacht voor de kruisdood van Christus die in wat de rederijkers een ‘toog’ noemden, in werkelijkheid een schilderij of een of meer nietsprekende personages, voor het oog opgeroepen wordt. Ten overstaan daarvan spreken Kersten, Half Zot en Gheloove op een wekroep van deze laatste, beurtelings in strofen van gelijke lengte en met een identieke eindregel (‘Stae ons by / inder laetster noot!’) een verheerlijkend en genade afsmekend gebed uit, waarbij men met het slotwoord van Wet erbij als prince-strofe aan een refrein zou kunnen denken. Dit slotwoord is een waarachtig besluit van het hele in dramatische vorm gegoten dispuut over het thema (ook de ‘sin’ van het spel) ‘Wie zalig wil worden...’. De Wet hoopt immers dat iedereen nu van de volledige superioriteit van het christelijk geloof overtuigd zal zijn en smeekt bij God de genade af om alle toehoorders als ‘saleghe Kerstenen’ te laten sterven. Wij citeren hier graag het slot van het toneelstuk, waardoor de lezer een idee krijgt van de vlotte, eenvoudige en toch van vaardigheid blijk gevende stijl van de auteur. Gheloove vraagt aandacht voor en verering van Christus aan het kruis en dan gaat het verder als volgt:

Dr. Mak heeft het toneelstuk van De Roovere zoals we reeds zegden aan een scherpe kritiek onderworpen. Het kan bij hem en dit is zijn conclusie ‘niet meer dan een middelmatige waardering vinden’. Als voornaamste tekortkomingen noemt hij de zwakke compositie doordat duidelijk twee verschillende delen gebracht worden, één waarin het ernstige debat - Mak noemt de wijze van debateren onbeholpen - en een tweede deel waarin de satire overheerst. Het inlassen van twee te lange episodes (het Symbolum en de 12 artikelen) verzwakken de dramatische kracht van het stuk terwijl De Roovere nog gebrek aan geleerdheid en theologische kennis verweten wordt. Maar positieve punten zijn volgens dezelfde literairhistoricus de vrolijkheid van het openingsrondeel, de afwezigheid van stroeve constructies om rijmacrobatieën te vertonen en tenslotte de sterk satirische kracht die van sommige passages uitgaat.

Met deze visie op Quiconque vult... ben ik het in sterke mate eens, al zou ik er toch nog enige correcties willen bij aanbrengen en het positieve oordeel ook aanvullen. Indien De Roovere volkomen verkeerde opvattingen over de Islamieten laat verkondigen, betekent dat niet noodzakelijk dat hijzelf zulke naïeve ideeën bezat, hij kan ook gewoon hebben ingespeeld op wat bij zijn toehoorders op dat moment aan kennis van de Mohammedaanse godsdienst en gebruiken leefde. Gebrek aan theologische kennis? Was er meer nodig om een geslaagd godsdienstigstichtelijk

drama te maken dan wat er nu aan commentaar bij de 12 Artikelen geboden wordt? En misschien, om nog even op dat gebrek aan geleerdheid terug te komen, blijkt uit de vertaling van het Symbolum dat de auteur toch wel enige kennis van het Latijn bezat.

Is het toneelstuk als drama niet volledig geslaagd, De Roovere heeft er zoveel aspecten van zijn talent en temperament die wij uit zijn goede gedichten kennen in tentoongespreid - vlotte zegging, innige vroomheid, humorvolle speelsheid, knappe aanwending van de ironie - dat, mocht de schrijver van Quiconque vult salvus esse niet door Cornelis Everaert bekendgemaakt zijn, wij op basis van de inhouds- en vormelementen ongetwijfeld aan Anthonis De Roovere de grootste kans op het auteurschap zouden toekennen. En om te besluiten: wegens de vele positieve aspecten die in het door ons vluchtig geanalyseerde toneelstuk ontdekt konden worden vinden wij het bijzonder jammer dat niet meer dan één specimen in het echt dramatische genre van deze 15de-eeuwse Bruggeling tot ons is gekomen, wat een gemeend compliment voor de dramaturg in De Roovere impliceert.

Lode Roose