Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 31

De uitgave van de Rethoricale Werken

In 1562, tachtig jaar na het overlijden van Anthonis De Roovere, verschenen zijn Rethoricale Wercken, bezorgd door Eduard de Dene, bij Jan van Ghelen te Antwerpen. Op het eerste gezicht lijkt het verbazingwekkend, dat het werk van een dichter, die in de titel zelf van de uitgave voorgesteld wordt als ‘Brugghelinck’ en die daarbij door een stadsgenoot ingeleid wordt, niet in zijn geboorteplaats zelf van de pers gekomen is. De Dene had immers connecties met de Brugse drukkerswereld, want vijf jaar later, in 1567, liet hij samen met Marcus Gheeraerts hun Warachtighe fabulen der dieren bij Pieter de Clerck drukken; en in 1569 leverde hij een lofdicht voor een traktaat van Jan Pelsers, Van de peste, een uitgave van dezelfde drukker. Heeft De Clerck, die toch reeds sinds 1554 als drukker werkzaam was, de uitgave niet aangedurfd, zodat De Dene zich wel elders moest wenden? Het was inderdaad zo, dat de overige Brugse drukkers Jacob Janssens, Corijn van Belle en Jan Verbuere in hoofdzaak van smoutwerk leefden. Bij Jan II van Ghelen, werkzaam te Antwerpen in de periode 1544-1583, vond De Dene een meer gewillig oor. Het is zelfs niet uit te sluiten dat de Antwerpse editie evenzeer teruggaat op het initiatief van de uitgever als op het engagement van de tekstbezorger.

Wat kon Van Ghelen aangezet hebben om zulke uitgave te ondernemen? Daar was vooreerst de samenstelling van zijn fonds. Van hem getuigde Plantin in 1570 dat hij kende ‘latin et flameng et ung peu françois’ en dat blijkt onmiskenbaar uit zijn produktie: die is in hoofdzaak Nederlands en omvat naast stichtelijke, (pseudo) medische en historische werken, horoscopen en nieuwsberichten ook meer literaire publikaties: populaire literatuur zoals Die evangelien vanden spinrock, Uilenspiegel (ook in het Frans), Karel ende Elegast en Jan van Beverley, naast een aantal drukken die tot het pure rederijkersmilieu behoren en waartussen De Rooveres Rethoricale wercken dan ook niet misstaan; het zijn: een spotmandement, twee herdrukken van Anna Bijns, een jaarschrift van Willem van Haecht, factor van de Antwerpse kamer De Violieren, en Den sleutel der liefden. In deze context past eveneens een herdruk van Den schat der duytscher talen, het bekende puristische werk van de Antwerpse jurist en schepen Jan van de Werve.

Voor dergelijke gedrukte rederijkersliteratuur bestond er klaarblijkelijk een markt en Van Ghelen moet geweten hebben dat hij met de druk van de Rethoricale wercken geen groot risico op zich nam: die paste inderdaad volkomen tussen de laatst vermelde nummers van zijn produktie. Maar naast zijn bekendheid met het geviseerde publiek van belangstellenden in en beoefenaars van de rederijkerij kan een externe factor Van Ghelen gestimuleerd hebben om de Rethoricale wercken precies dan uit te geven: in 1561, wanneer het boek persklaar was, wordt te Antwerpen met nooit geziene pracht en praal het Brabants Landjuweel afgesloten, waar-

[p. 152]

van een zeer uitvoerige, hoewel niet complete, verzameling teksten met een merkwaardige inleiding van Van Haecht in 1562 bij Willem Silvius te Antwerpen verscheen. Dit betekent: ook voor wie geen direct fervente belangstelling koestert voor de edele conste van rethoriken is in deze periode de rederijkerij het culturele evenement bij uitstek; de belangstelling voor het Landjuweel was overweldigend in alle Antwerpse milieus. Is het dan te ver gezocht aan Van Ghelen zoveel commerciële flair en vooruitziendheid toe te schrijven, dat hij in de gepaste periode met een voor de omstandigheden gedroomde publikatie op de markt kwam?

De naam van De Roovere kon hem reeds van vroeger bekend zijn: in 1557 had Hans van Liesvelt, eveneens te Antwerpen, De Rooveres Van pays en oorloghe gedrukt, een werkje waarvan Van Ghelen op zijn beurt een (thans onvindbare) editie zou bezorgen in 1578. In De const van rhetoriken (1555) had Matthijs de Castelein De Roovere reeds gehuldigd als de voornaamste der rederijkers: ‘Den Roover es voor al te prisene’ (p. 5); aandacht voor zijn werk werd aldus gegarandeerd in het aangewezen milieu. Trouwens, nog meer werk van De Roovere was, al dan niet anoniem, reeds lang te voren gepubliceerd. Nog tijdens zijn leven is zijn toentertijd meest beroemde gedicht, het refrein ter ere van het H. Sacrament, anoniem opgenomen onder de titel ‘Een scoen waerdich lof vanden heylighen sacrament’ in Die tafel des kersteliken levens, gedrukt door Gerard Leeu te Gouda in 1478. In Die excellente Cronike van Vlaenderen, gedrukt bij Willem Vorsterman te Antwerpen in 1531, heet het in het colofon: ‘Ghemaeckt [werd deze kroniek] meest sint der Calis reyse [1435: fol. 84v] by Anthonis de Roovere den edelen Rethorisijn ende Musichien / verghift van gode met vele diveersche scientien ende gracien’ (fol. 225v).

Was De Roovere dan ook iemand met grote literaire faam, tussen deze appreciatie en de druk van de Rethoricale wercken ligt voor een rederijker nog een hele stap. Van pays en oorloghe is nog gedrukt als een gelegenheidswerk, passend voor de periode 1556-1557, toen met de aanslepende oorlog tegen Frankrijk deze stof zeer actueel was. Het boekje verscheen dan ook met volle nadruk op de tekst, die aantrekkelijk werd voorgesteld dank zij een weloverwogen mise en page met gebruikmaking van overvloedig illustratiemateriaal. De naam van De Roovere staat op het titelblad en hij signeert zijn werk in de laatste strofe door middel van een acrostichon in een ‘vers brisé’, maar voor de niet-gewaarschuwde 16de-eeuwse lezer kan deze dialoog zeer goed als het werk van een tijdgenoot doorgaan. Heel anders is het gesteld met de Rethoricale wercken: voor het eerst wordt het rethoricale, episch-lyrische, althans nietdramatische oeuvre van een Vlaams dichter bewust als zodanig in druk gegeven, als compleet bedoelde collectie, verzameid met enkel literaire bedoelingen - dit in tegenstelling tot het polemisch werk van Anna Bijns. De bundel is een mijlpaal in de drukgeschiedenis van onze rederijkers: daarvóór zijn wel teksten, voornamelijk toneelstukken, gedrukt als onderdeel van de feestcultuur van de rederijkers of om hun zedelijke strekking, maar geen refreinbundel van een individueel rederijker om zijn literaire autoriteit. Mede onder invloed van buitenlandse voorbeelden (waarover straks meer) komt daarin verandering. In zijn woord vooraf bij de nog postuum verschenen Const van rhetoriken van De Castelein houdt de drukker Jan Cauweel de dichters voor, hun werk te laten drukken zonder zich te storen aan criticasters: ‘Dus niemand en late dan, om dusdanighe opinie, ofte vreeze van versmadenessen, zine waercken in tlicht te brijnghene, voor zijn dood: op dat den rechtsinnighen Poëte ende Orpheiste, teghen den straetdichter, ende Midas muselaere magh werden bekend’ (fol. *3r). In zekere zin is de uitgave van de Rethoricale wercken hierop een antwoord. Wel zou het daarna nog drie jaar duren, tot 1565, vooraleer Lucas d'Heere, reeds meer renaissancist dan rederijker, als eerste onbeschroomd zijn eigen poëzie zou uitgeven onder de titel Den hof en boomgaerd der poësien.

Wanneer en hoe Jan van Ghelen met Eduard de Dene in contact gekomen is, weten wij niet. Vermoedelijk was De Dene klaar met de eindredactie vóór 14 mei 1561, datum waarop hij, naar zijn eigen zeggen, aan het neerschrijven van zijn Testament Rethoricael begonnen is, wat hem in beslag zou nemen tot 24 december van dat jaar. Dat klopt wel met het privilege voor de Rethoricale wercken, dat op 1 oktober 1561 verleend werd: indien men de tijd rekent die Van Ghelen nodig had om de tekst door te nemen en taalkundig aan te passen, en de tijd daarna de censor librorum Sebastiaan Baers, ‘Prochiaen van onser Liever Vrouwen Kercke Tantwerpen’ (fol. N3v), besteedde aan het nazicht op de orthodoxie, dan moet het manuscript ofwel zeer snel de verdere administratieve weg hebben afgelegd, ofwel een behoorlijke tijd vóór mei 1561 te Antwerpen afgeleverd zijn.

In een woord vooraf aan ‘alle Rethorica conste beminders’ (fol. A2r) legt De Dene verantwoording af van zijn onderneming. Aangezien de rederijkerij druk beoefend werd en wordt, De Roovere een ‘Vader ende Meestere’ in deze kunst geweest is en zijn werk vol van ‘goede duechdelijcke ende oprechte vermaninghen’ is en dus een onverdacht ethisch karakter bezit, heeft De Dene dit werk reeds sedert lange tijd verzameld ‘uut liefden / die ick totter selfder conste ben draghende ende my teender recreatie’ met het doel het ooit te laten drukken. Als argument voor de uitgave laat hij het voorbeeld gelden van de Franse poëten François Villon, Clément Marot en Jean Molinet, van wie het werk niet enkel in Frankrijk maar ook ‘herwaerts over’ in de Nederlanden aldus verspreid is. Weliswaar mist De Roovere hun hoge geleerdheid maar hij heeft zijn Vlaams talent toch uitermate vrucht laten dragen: op zeventienjarige leeftijd werd hij tot ‘Prinche der Rethorijcken’ uitgeroepen voor een refrein op de vraag ‘Oft moederlijck herte lieghen mach?’; onder zijn overige werk munt vooral het ‘wonderlijck lof vanden heylighen Sacramente’ uit, waarmee hij de eretitel verwierf ‘Vlaemsch Doctoor ende Poetich Rethorizien’. Over de figuur van De Roovere zelf weet De Dene niet zoveel meer mee te delen dan wat hij uit de lectuur van diens werk en het epitaaf van De Rooveres tijdgenoot Jan Bortoen kon weten: dat de kunstenaar was ‘vry metselaer van zijnen ambachte / ingheboren Poortere ende inwoonende der Stede van Brugghe’; dat hij daarnaast ‘maer een idiotz / ende simple leeck / ongheleert ambachsman was: niet hebbende dan zijn vlaemsche ingheboren lanttale oft spraecke’; dit stemt overeen met De Rooveres eigen verzekering dat hij ‘ter clergie noydt was verbonden’ (fol. D7v). De verwijzing naar de Franse dichters als voorbeeld en stimulans voor de uitgave is zeer terecht. De editio princeps van Villons Oeuvres verscheen in 1489; in 1542 telde men reeds negenentwintig edities. Het jeugdwerk van Marot, de Adolescence Clémentine verscheen in 1532 en 1535, te Antwerpen bij Joannes Steelsius in 1539; zijn Oeuvres verschenen sinds 1538 (herhaaldelijk). Een verzameleditie van Molinets poëzie, Les faictz et dictz, verscheen in 1531, 1537 en 1540; afzonderlijke werken van Molinet kwamen reeds in de 15de eeuw van de pers.

Misschien wel het belangrijkste onderdeel van deze voorrede is de bronnenopgaaf. De Dene deelt ons inderdaad mee dat hij ten dele steunt op De Rooveres ‘eygene oude hantscriften’ (in feite op één autograaf, het ‘Nieuwe Jaer van Brugghe’ in zijn bezit) en op ‘sekere hantboeck wijlent ghescreven by eenen notabelen Poorter der voorseide Stede van Brugghe / dye metten selven Roovere seer familiaer was / ende dickwils frequenterende / by dyen vele van zijne wercken om uutscrijven van hem gheleent creech’. Interessant is tevens om weten dat De Dene zijn kennis in elk geval alleen dankte aan privé-initiatief en niet steunde (kon of mocht steunen?) op het archief van de rederijkerskamer De Heilige Geest, waarvan De Roovere ooit lid geweest was.

De Dene heeft de Rethoricale wercken bezorgd kort voor zijn eigen Testament Rhetoricael en dat is merkbaar: op de versozijde van het titelblad leest men formuleringen die in het latere werk hernomen worden. Het versje

Den Voys hoort eer an / was zijn devijse.
Met dese xvij letteren / meer noch min
Is Anthonis de Roovere / ghespelt daer in.

[p. 153]

Titelbladzijde van De Rooveres ‘Rethoricale Wercken’.

stemt overeen met

Unde es Redde vade
In dese vier woorden lettre meer noch Min Es Juist Eduardus de deene Der in (TR, fol. x15v).

en in beide werken komt daarna het begin van psalm 63 in de versie van de Vulgaat als aanhef voor.

J.J. Mak, de moderne uitgever van De Roovere, spreekt met lof over De Denes prestatie: de lezing die hij aanbiedt is, in geval er van een gedicht meer dan één redactie is, bijna altijd de beste; eigenlijk is deze lof nog meer toepasselijk op de notabele poorter, uit wiens handboek De Dene de teksten overgenomen heeft. Mak vermoedt ook dat De Dene niet veel meer gedaan heeft dan de gedichten in de bestaande volgorde te laten afdrukken en hij verklaart daaruit de ordeloosheid van de verzameling. Dit is heel wel mogelijk, maar hoe verklaart men dan dat het ‘Nieuwe Jaer van Brugghe’ (fol. 16v), dat autograaf in De Denes bezit, niet meer nadrukkelijk wordt voorgesteld? Normaliter zou De Dene dit stuk dan toch voor of na het geheel van de bundel in het bezit van de notabele Bruggeling hebben ingelast, dus voor- en achteraan in de huidige uitgave, wat niet het geval is. De huidige volgorde van de stukken in de Rethoricale wercken kan dus evenzeer teruggaan op De Dene; mogelijk heeft hij in het begin van de bundel (fol. A3v-C6r) gepoogd een aantal gedichten te groeperen, die kernwaarheden van het christelijk geloof vertolken. Deze reeks omvat, naast een bewerking van het Symbolum Athanasianum en de lof van het H. Sacrament, bewerkingen van het Salve Regina en Pater Noster, lofzangen ter ere van Christus en Maria, een lofprijzing

Drukkersmerk van Jan van Ghelen.

van de priesterlijke staat en daarnaast twee hekelingen van de zondige maatschappij. De reeks wordt afgesloten met een korte ‘bedinghe’ ter ere van de Drievuldigheid. Deze ordening lijkt bewust, omdat zij verwant is met die in het Testament Rhetoricael: ook daar ontmoet men in de eerste bladzijden lofzangen ter ere Gods en bewerkingen van het Onze Vader en Salve Regina. In de volgende bladzijden van de Rethoricale wercken heerst een bonte verscheidenheid, hoewel toch niet elk spoor van ordening ontbreekt: van fol. C6r tot fol. F5r treft men geen lofrefreinen ter ere van Maria meer aan, afgezien van ‘Roovers schaeckspel ten love van Maria’ (fol. D3r), een voorbeeld van zeer kunstige ‘rhetorike extraordinaire’. In deze bladzijden laat De Dene De Roovere aan het woord over de vier uitersten, de wisselvalligheid van het lot, de zondigheid van de wereld en de gebreken der mensen. Vanaf fol. F5r tot het einde (fol. N1r) wisselen verzen ter ere van God en Maria onregeimatig af met refreinen van zeer verscheiden inhoud: klachten over de maatschappij - alweer - naast hekeling van menselijke tekortkomingen, heilwensen, een lof van rhetorica, amoureuze verzen en refreinen in 't zotte. Bij de afwisseling van godsdienstige stukken met soms zeer profane verzen kan men de schikkende hand van De Dene ontwaren: in zijn Testament Rhetoricael gaat het er niet anders aan toe. Wordt in de Rethoricale wercken een zot refrein op de stok ‘Gheen maetken vol voort overloopt’ (fo. G3r) voorafgegaan door een ‘Retrograde ten love van Maria’, dan leest men in het Testament Rhetoricael na een refrein in 't zot op de stok ‘Zyn zy niet zot, die hem daer up betrauwen’ (fol. 221r) een ernstig vermanende tekst, beginnende ‘Die heere god almachtich alder hoogst in weerden’.

Een aantal gedichten uit de Rethoricale wercken wordt thans niet meer aan De Roovere toegeschreven op grond van acrostichons in de slotstrofen: in een ballade (fol. F3v) en twee refreinen (fol. C2r, ERr) is aldus de naam Jan Mes verwerkt; twee andere refreinen worden op basis van het zelfde criterium respectievelijk aan Petrus Maes (fol. F1v) en Simoen Habet (fol. I1r) toegekend; nog elders (fol. C2v) vindt men zo de naam Haes, maar ditmaal in de eerste strofe en van beneden naar boven gelezen. Hoewel het handboek van de notabele Brugse poorter vermoedelijk een verzamelhandschrift was, waarin ook andere gedichten dan die van De Roovere waren opgenomen, moet toch worden opgemerkt dat, afgezien van deze acrostichons, geen formele of inhoudelijke kenmerken het auteurschap van De Roovere, ook voor deze gedichten, logenstraffen. A. van Elslander heeft dan ook zeer terecht betoogd dat het hier telkens even goed om opdracht- als om auteursacrostichons zou kunnen gaan. Trouwens, zowel De Dene als elke 16de-eeuwse lezer van de Rethoricale wercken hebben de gedichten in kwestie beschouwd als behorend tot de canon van De Rooveres werken, en alleen als zodanig is hun verdere overlevering en mogelijke invloed gewaarborgd geweest. Tot een gewijzigde visie op De Roovere leidt hun lectuur niet.

Als laatste bijdrage heeft De Dene een ‘Clachte op de doodt van Anthonis de Roovere / ghestelt by wijlent Jan Bortoen zijnen mede gheselle in tijden voorleden’, (fol. N1v) ingelast, een merkwaardig refrein op de stok ‘O doodt thy hebdy ons dit ghedaen’, dat niet alleen inzake stijl model gestaan heeft voor De Denes epitafen in het Testament Rhetoricael maar ook details meedeelt over De Rooveres plaats in het maatschappelijk bestel: hij was handig met slagzwaard en voetboog - dus lid van van de respectieve gilden (?) - en lid van het ambacht der metselaars. Deze Jan Bortoen is beter bekend als drukker onder de naam Johannes Brito en volgens W. van Eeghem zou hij tegelijk de notabele Brugse poorter zijn, over wiens handboek De Dene kon beschikken. Deze veronderstelling is zeer aantrekkelijk, want de literaire belangstelling van de drukker is welbekend: hij drukte immers de Harau Martin, een Franse vertaling van Jacob van Maerlants Drie Martijns.

Op dit refrein van Bortoen laat De Dene nog een drieregelig chronogram aangaande het sterfjaar van De Roovere volgen, waarna volgens hem de uitgave af is, want hij besluit onderaan deze bladzijde met het woord ‘Finis’ (fol. N2r). Dit is echter buiten de waard, in casu de drukker, gerekend: op fol. N2v-N3r volgt nog ‘een schoon Refereyn vanden Ave Maria’,

[p. 154]

waarna nog het drukkersprivilege (fol. N3v-N4r) en het drukkersmerk van Jan van Ghelen (fol. N4v) opgenomen zijn. Het Mariarefrein is wel, en de volgende stukken zijn heel zeker op initiatief van de drukker ingelast: die kan moeilijk een druk de deur laten uitgaan met een aantal overtollige blanco bladzijden in de laatste katern. Trouwens, de bemoeiingen van Van Ghelen hebben zich nog verder uitgestrekt dan de laatste baldzijden: R. Willemyns heeft aangetoond dat in de uitgave van de Rethoricale wercken typisch Westvlaamse spellingen systematisch geweerd zijn. Dat is wel niet door De Dene geschied, want zijn eigen Testament Rhetoricael krioelt van Brugse vormen en spellingen. De aanpassing in de richting van een meer algemeen Nederlands taaleigen is zonder twijfel door de Antwerpse drukker aangebracht met het oog op een zo groot mogelijke afzet.

Reeds vooraleer de Rethoricale wercken gedrukt werden, was De Roovere al een bekend en geliefd auteur. Mak kende zeven handschriften die gedichten van De Roovere bevatten in een vroegere of andere redactie dan die van de Rethoricale wercken. Na 1562 zijn de ontleningen van de gedrukte versie afkomstig, zo vermoedelijk in het verzamelhandschrift van Jan Michiels (ca. 1600) en heel zeker in het handschrift van Berthelmeus Boecx. Of de Roeselaarse rederijker Robert Lawet voor ‘Een schoen gheestelick spel vanden Helighen Sacramente’ gebruik gemaakt heeft van de Rethoricale wercken bij de lectuur van De Rooveres Lof van het H. Sacrament is anderzijds onzeker: het gedicht was immers zo populair, dat hij het eveneens via een verzamelcodex of als apart verspreid dichtstuk, dat in kerken werd uitgehangen, kon leren kennen hebben. De Nederlandse onderwijzer Dirk Valcoogh ontieende aan de Rethoricale wercken een aantal teksten met didactische bedoelingen in zijn Regel der Duytsche schoolmeesters (1591), een werk dat tot in de 18de eeuw heel veel werd gebruikt. Na 1600 kent men De Roovere alleen nog via de Rethoricale wercken. In een ‘Veldt-dichtsche T'saemspraeck’, opgenomen in Den Nederduytschen Helicon (1610), noemt Jasper Bernardus hem als vroegst optredende onder de moderne Nederlandse dichters:

...Tsoud' dan te spreken passen
Van dien Lusthof,
daer langh De Roover ernstigh groot
Alleen wracht... (p. 73)

Hij kent ook De Rooveres anagram, zoals De Dene dat had overgeleverd:

...Een out Vlaems-dichter seyde
Met Den voys hoort eer' an ooc
zijn naem uyt: doch 't was
Wat duyster om verstaen... (p. 78)

En Bredero laat in zijn Spaanschen Brabander (1618) Jerolimo de lof zingen van de vroegere Vlaamse poëten:

Item daar haddege Kastileyn,
de Roovere, Gistellen, en Kolijn
En Jan Baptisten Houwaart,
dat bayloy goeye meesters zijn.
(v. 211-212).

Elk van deze door Bredero gesmade coryfeeën is in het Noorden bekend geworden en bij de rederijkers aldaar bekend gebleven omdat hun werk gedrukt werd.

De uitgave van de Rethoricale wercken is een belangrijke literaire onderneming geweest; zij was vooreerst symptomatisch voor de gewijzigde houding van de rederijkers tegenover de drukpers: het werd in 1562 oorbaar geacht dat zulk werk gedrukt werd als louter literaire erfenis van een individu. Vervolgens was er de eigentijdse literaire winst: de liefhebbers kregen nu een betrouwbare tekstredactie in handen die daarbij nog veel meer bood dan in enige handschriftelijke verzamelbundel beschikbaar was. En ten slotte was deze uitgave een noodzakelijke voorwaarde voor De Rooveres latere ‘fortune littéraire’: de volgende generaties kenden hem enkel dank zij deze collectie, die ook voor het modern literair onderzoek haar rang van voornaamste tekstbron niet heeft ingeboet.

W. Waterschoot