Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 26

[p. 295]

Binnenlands actueel

Essay en kritiek in Vlaanderen 1976-1977

Als een essay betekent - om het met Paul Lebeau te zeggen - ‘schoonheid door schoonheid benaderen’, dan vrees ik dat er in dit overzicht te veel maar ook te weinig zal vermeld worden. De opzet is nl. een overzicht te brengen van wat er in de voorbije maanden op gebied van essay en kritiek i.v.m. letterkunde in Vlaanderen werd geschreven. Een aantal waardevolle geschriften over niet-literaire onderwerpen vallen hier dus buiten beschouwing. De laatste driejaarlijkse staatsprijs voor het essay b.v. werd toegekend aan het monumentale werk ‘Teologie en wereldbeeld’ van M.N. Wildiers. Een afzonderlijk overzicht over dit soort boeken ware evenzeer wenselijk. Anderzijds bevat deze bijdrage, die vooral informatief wil zijn, ook meer titels dan het woord ‘essay’ op toepasselijk is: wetenschappelijke studies, monografieën, kritische benaderingen enz.

Bij een eerste aanblik valt op dat het eigenlijke kunstessay of het creatieve essay, waarin de persoonlijkheid van de auteur zelf aan bod komt, in de behandelde periode weinig werd beoefend. Ook de strikt wetenschappelijke studies, waarin de auteur zich ‘verbergt’ achter de gegevens van zijn bestudeerd object, zijn niet zo talrijk. De literaire kritiek in Vlaanderen ligt vooral op het informatieve vlak, met de bedoeling de auteur dichter bij het grote (vaak schoolgaande) publiek te brengen. Weinig Vlamingen schreven over buitenlandse of Noordnederlandse auteurs (nog minder Noordnederlanders schrijven over Vlamingen).

Om in dit overzicht enige lijn te steken vermelden we eerst de wetenschappelijke studies en creatieve essays, daarna de (kleinere) monografieën en tenslotte de meer informatieve publikaties.

1

Tot de zuiver wetenschappelijke studies behoren Lichamelijkheid in de experimentele poëzie van Dr. Hugo Brems en Eenheid en versplintering van het ik van Dr. M. Dupuis (beide uitgegeven in de Bibliotheek voor Literatuurwetenschap, Heideland-Orbis, Hasselt, 1976). De ondertitel van de academische studie van Hugo Brems (de herwerkte en ingekorte versie van zijn doctorale dissertatie) luidt: ‘Bijdrage tot de karakterisering en de literair-historische situering van de moderne Nederlandse poëzie 1950-1960’. Hij bracht zijn uitvoerig studiemateriaal bijeen in twee delen. In deel I gaat hij het woordgebruik van veertig dichters na op kwantitatieve en statistische basis. Deel II bevat thematische, poëtologische en stilistische interpretaties. Daaruit kon hij afleiden dat ‘lichamelijkheid’, gezien in het licht van de woordfrequentie, geen voldoende criterium is om van een samenhangende groep ‘experimentele’ dichters te spreken. Het figuurlijk/metaforische woordgebruik is een iets beter criterium om de modernistische van de ‘traditionele’ dichtkunst te onderscheiden. Een combinatie van beide criteria tekent duidelijker de ‘experimentele’ groep uit de jaren 50 af. Zijn werk is een bewonderenswaardige, erudite studie, uiteraard voor een gespecialiseerd lezerspubliek geschreven.

Zoöok het werk van Dr. M. Dupuis met de ondertitel: ‘thema's, motieven en vormen i.v.m. de problematiek van de enkeling in de romanwereld van Willem F. Hermans’. Ook zijn studie is van betekenis, vooral omdat hij als eerste het werk van W.F. Hermans als totaaloeuvre benadert op een, zoals hij zelf in de inleiding zegt, ‘fenomenologische’ wijze: ‘literaire feiten beschrijven en rangschikken en tot fenomeen herleiden doch zodanig dat een leidraad zichtbaar wordt en de samenhang van het wereldbeeld in de romanwerkelijkheid van de schrijver wordt aangetoond’. Een gespecialiseerde studie is eveneens Franz Kafka of de andere ervaring door Ludo Verbeeck (Antwerpen, De Ned. Boekhandel, 1976), die de lezer wil introduceren in de hallucinerende Kafka-wereld. Het werk van Verbeeck gaat uit van de teksten en steunt gedeeltelijk op het structuralisme in de linguistiek.

Tot het louter wetenschappelijke domein behoort ook de Proeve van biobibliografie van en over Maurice Gilliams door Firmijn van der Loo (Colibrant, Deurle, 1976).

Op academisch niveau is ook de studie van Paul de Wispelaere Louis Paul Boon tedere anarchist - Omtrent het utopia in ‘Vergeten straat’ (Nijgh & van Ditmar, Den Haag, 1976). De Wispelaere brengt een synthetische interpretatie, die zowel rekening houdt met de literair-historische als met de structurele aspecten van het werk. De Wispelaere schrijft in zijn eigen heldere stijl met een sterke persoonlijke betrokkenheid, zodat deze studie meer in de richting van het eigenlijke essay overgaat, waarin we én Boon én De Wispelaere beter leren kennen.

In die zin is ook het werk van de andere bekwame essayist te lezen: De geboorte van het stenen kindje (Orion, Brugge, 1977), door Willy Spillebeen, een studie over de door de auteur bewonderde Martinus Nijhoff. Het is een thematische analyse van Nijhoffs scheppend werk (poëzie en dramatische teksten), die zich concentreert om evolutie, thema's, varianten en levenshouding. De opzet is ‘na te gaan hoe iemand werkelijk geboren (herboren) wordt tot medemens in en door zijn poëzie’.

Een aparte vermelding verdient het baanbrekend werk van de onlangs betreurde Fred de Swert Over Jeugdliteratuur (Lannoo, Tielt-Amsterdam, 1977). Over dit onderwerp werd bij ons te weinig geschreven. De Swert had zich in enkele jaren een faam verworven in Noord en Zuid en zijn ervaringen en publikaties samengebracht in dit nogal gevariëerde boek: er is een beknopte geschiedenis van de Vlaagmse jeugdliteratuur, een onderzoek naar genres en thema's, een reeks schrijversportretten en interviews, een hoofdstuk over T.V.-jeugdfeuilletons enz. Wellicht was dit werk slechts de aanloop tot een standaardwerk waartoe De Swert zeker in staat zou zijn geweest.

2

Het is een feit dat de figuur van Guido Gezelle blijft boeien. Dat er over Gezelle nog steeds (of meer dan ooit) gepubliceerd wordt, is in hoge mate te danken aan het Centrum voor Gezellestudie te Antwerpen en aan het Guido-Gezellegenootschap te Kapellen. Het eerste geeft zijn Gezelliana uit (7de jg. in 1976), mededelingen van het Centrum, met vooral literair-wetenschappelijke bijdragen. Het Guido-Gezellegenootschap publiceert sinds 1963 bijna jaarlijks een vrij lijvige Gezellekroniek. In 1976 was dit de elfde in de reeks. Behalve bijdragen (o.a. benaderingen of ontledingen van gedichten) zijn er steeds de vertrouwde rubrieken: archivalia, mengelmaren en een uitvoerige bibliografie met alle publikaties i.v.m. Gezelle, die sinds de vorige Gezellekroniek verschenen. In 1976 bezorgde de Noordnederlandse Gezellekenner J.J.M. Westenbroek een uitgave van Gezelles Gedichten, gezangen en gebeden naar de eerste druk van 1862. Deze uitgave is een soort werkboek, wetenschappelijk verantwoord, en met een zakelijk gehouden inleiding over tekst en milieu.

Ook een andere Gezellespecialist Em. Janssen gaf in 1976 een nieuw werk uit: Gezelles wonderjaar 1858, verschenen als nr. 515 in de Campus-reeks van de K.V.H.U. Het is een studie over Gezelles eerste poësisjaar, het jaar van de dichterlijke en priesterlijke doorbraak. E. Janssen plaatst dit jaar in het perspectief van Gezelles leven. Zijn werk is met liefde en bezieling geschreven, maar ook met zin voor kritische evaluatie. Al deze publikaties werden bezorgd door De Nederlandsche Boekhandel te Antwerpen.

Over de voormalige Gezellekenner Aloïs Walgrave (1876-1930) verscheen bij Veys te Tielt in 1976 een pretentieloze biografie, geschreven door Joris Verheyden, pastoor te Vollezele, en als dusdanig de huidige opvolger van A. Walgrave.

3

Vrij talrijk zijn de monografieën. Over Georges Simenon schreef de Luikse hoogleraar Mathieu Rutten een uitgebreide biografie (Brugge, Orion, 1977), aan de hand van de vele autobiografische geschriften en de bestaande biografieën. Hij weidt ook uit over de door Simenon behandelde typen, zijn sociaal engagement, en over de diepere oorzaken en draagwijdte van zijn literair werk.

De uitgeverij Orion zet onverstoorbaar de reeks ‘ontmoetingen’ verder. Na 100 nummers werden het Grote Ontmoetingen: groter formaat, groter lettertype en illustraties, maar in wezen is er niet zoveel veranderd. De meest recente zijn Hugo Claus door Bert Kooijman (een bijgewerkte versie van een vroegere ‘kleine’ ontmoeting), Clem Schouwenaars door Lionel Deflo, een overzichtelijke en synthetische inleiding tot het leven en werk van Schouwenaars en Lucebert door Luk de Vos, een monografie die in het kader van deze reeks wat te gespecialiseerd en te weinig ‘introducerend’ uitvalt. De reeks als geheel heeft overigens in het verleden al voldoende haar diensten bewezen. Heelwat essayistisch werk komt trouwens tot stand in opdracht en in reeksverband. Zo verschenen in de afgelopen maanden 8 nieuwe Monografieën over Vlaamse Letterkunde. Dit zijn monografieën met ca. 20 blz. inleiding, bio-bibliografie en een beperkte bloemlezing uit het werk van de behandelde auteurs. De charme van de reeks ligt in de persoonlijke aanpak van de auteur, die schrijft vanuit zijn eigen geaardheid en aldus een persoonlijke benadering brengt: synthetische essays, kleine monografieën, evolutie van leven en werk enz. Patrick Conrad b.v. besteedde de hem toegemeten blz. (ca. 40) integraal aan een eerste ‘verkenning’ van persoonlijkheid en werk van H.C. Pernath, Michel Dupuis schreef over Hugo Claus, Karel Jonckheere over Omer K. De Laey, Paul de Vree over Paul Snoek, Willem M. Roggeman over Albert Bontridder, Marcel Janssens over Ward Ruyslinck, Henri Floris Jespers over Paul de Vree en André Demedts over Jan Vercammen. Deze monografieën worden uitgegeven in opdracht van het Ministerie van Nationale Opvoeding en Nederlandse Cultuur (momenteel bij de Ned. Boekhandel te Antwerpen). Zij bereiken doorgaans een voortreffelijk niveau.

[p. 296]

In de reeks ‘Hedendaagse personaliteiten’ verschenen monografieën van Juliaan Haest over Wies Moens (1976) en van Willem Persoon over de veelzijdige persoonlijkheid van Anton van Wilderode (uitg. Artiestenfonds, Antwerpen, 1977). Interessant als eerste gegevens over auteurs, wier werk nog op diepgaander studies wacht.

Volledigheidshalve dienen ook enkele hulde- en jaarboeken vermeld. Sinds 1973 geeft het Felix Timmermans-genootschap een jaarboek uit (Orion, Brugge). In 1976 was dit Pallieter van nabij. José de Ceulaer is de samensteller. Meerdere auteurs verlenen telkens hun medewerking aan dit boek, dat telkens ook een Kroniek en Timmermans-Bibliografie van het voorbije jaar bevat.

In 1977 verscheen een huldeboek Leven en werk van Lambert Swerts, onder redactie van Monda de Munck, met volledige bibliografie en getuigenissen van heelwat vrienden, ter gelegenheid van zijn 70ste verjaardag.

Voor dezelfde gelegenheid gaf het Davidsfonds te Kortrijk een Huldeboek André Demedts uit, eveneens met volledige bibliografie en bijdragen i.v.m. Literaire Kritiek, Taal en Literatuurgeschiedenis, Geschiedenis van de Vlaamse Beweging en Frans-Vlaanderen.

Dan is er nog het bijna jaarlijkse Ten huize van... (deel 12 al) met de interviews uit de bekende T.V.-reeks van Joos Florquin, waarbij telkens ook literaire figuren betrokken zijn.

4

Ook de uitgeverij Manteau (Brussel-Den Haag) spant zich in om auteurs en teksten dichter bij het (schoolgaand) publiek te brengen. Informatie en documentatie brengt de Profielreeks, een dankbare formule.

In de Omtrentreeks verschenen enkele nieuwe nummers: Omtrent De ontaarde slapers van Ward Ruyslinck door Jan Emiel Daele, Omtrent Hélène Defraye van Hubert Lampo door René Turkry, Omtrent Het gevaar van Jos Vandeloo door J. Borré, Omtrent De man die zijn haar kort liet knippen van Johan Daisne door Fr. Du Mong en Omtrent Het behouden huis van Willem Frederik Hermans door Tuur van Wallendael. Deze brochures zijn werkschriften bij de door de leraar gekozen klassikaal en individueel te lezen boeken. De literaire en literair-historische toelichtingen en taken zijn niet altijd even gelukkig, omdat ze vaak vertrekken van niet duidelijk omlijnde literair-theoretische principes. Eens te meer blijkt hoe moeilijk het is passende begeleiding en opdrachten te geven bij de benadering van literair werk, ten behoeve van jeugdige lezers. Manteau heeft trouwens nog een andere reeks Cursorisch lezen, tekstuitgaven van en werkschriften bij bekende literaire teksten. Denise Deketelaere bezorgde Karel Jonckheere, Kinderen met krekelstem, Dr. Marc Galle: Marnix Gijsen, Van een wolf, een kat en een paling en Louis Couperus, Japanse legenden, Pierre Neuhard: Piet Sterckx: De verdwaalde plant. Ook hier gelden dezelfde opmerkingen als voor de deeltjes uit de Omtrent-reeks.

Ieder overzicht is uiteraard onvolledig en voor aanvullingen vatbaar. Zij wezen in dank aanvaard.

R. Van de Perre

Het Literaire Weekend van Dietsche Warande en Belfort: Is de nieuwe romantiek nu realistisch of was het nieuwrealisme al romantisch?

Door het Ter Kameren Bos (En weer 't gelobde waterhoen / dat stapt met een gekraakte poot / J. De Haes) en even buiten de greep van het Egmontakkoord ligt het groene dorpje Dworp - nu al sinds vele jaren rendez-vous-plaats voor het literaire weekend ingericht door het tijdschrift ‘Dietsche Warande en Belfort’. Het thema van het 25ste weekend luidde: ‘Romantiek en realisme in de hedendaagse Nederlandse poëzie’. Na de opwarming kwamen de gesprekken los rond de kip op tafel: ‘Ik begrijp jullie Vlamingen niet - jullie staan met vier bij mekaar druk Nederlands te praten; er komt een vijfde bij en iedereen spreekt opeens Frans’ (Martien De Jong).

Het was ook Martien De Jong, hoogleraar te Luik, die als eerste spreker op het ijs van de literaire terminologie mocht (uit)glijden. Met grote glijsnelheid en met alleen oog voor de hoofdzaken, trachtte hij voor eens en altijd romantiek en realisme van elkaar te onderscheiden.

Romantiek, beweerde hij, houdt een opwaartse beweging in: zij is een streven naar een hogere werkelijkheid, die zich boven onze alledaagse leef-werkelijkheid uittilt wat ook zichbaar wordt in de taal van de romanticus (overstatement); terwijl realisme een neergaande beweging inhoudt, een soort van omgekeerde romantiek is, wat zich doorzet in de taal met understatement.

Echt - puur - realisme wordt niet als kunst ervaren. De experimenten van E. Develing b.v. zijn kantoorimitatie die totale gelijkenis met de realiteit nastreeft, liepen faliekant af omdat ze oervervelend waren voor de toeschouwer (en kunst mag alles zijn in onze tijd; ze mag lelijk, afstotend zijn; ze mag een beeld geven van de eindeloze verveling maar ze mag niet vervelend werken). Als elke spanning met de dagelijkse werkelijkheid wegvalt, heeft de kunst de geest gegeven. Ook ready-mades (het urinoir van Duchamps) zijn maar artistiek relevant omdat ze vervreemdend werken ten opzichte van de werkelijkheid. Een urinoir in een museum! Nee toch! Dat verwacht je niet!

Martien De Jong meent dat de poëzie constant leeft in een reeks spanningsvelden die tegelijk aantrekken en afstoten.

a)	het leesmilieu: de spanning tussen de verwachte poëzie en de aangeboden, afwijkende vorm van poëzie.
b)	de leefwerkelijkheid: de spanning tussen de ons vertrouwde werkelijkheid en de opgeroepen werkelijkheid in de poëzie.
c)	de taal: de spanning tussen de gebruikelijke taal en de verschuivingen die de dichter in zijn tekst aanbrengt.

Zonder deze spanningen, is er geen poëzie mogelijk volgens M. De Jong. Deze literatuurwetenschappelijk geïnspireerde visie zette de bakens uit, misschien nogal eenzijdig - met te dikke scheidingsmuren - maar alvast klaar en didactisch. Brems zou de hele zaak concreter, met talrijke verwijzingen aanpakken. Hij daalde van het theoretisch hooggebergte af naar het dichterlijk struikgewas op zoek naar trosjes dichters met gemeenschappelijke visie op de poëzie, op zoek vooral naar de eerste kampvuren van de neo-romantiek. Er is vandaag sprake van nieuwe romantiek zo betoogde hij, in zover men afstand neemt van de objektiviteit, de anonimiteit en het gewoon-doen van de nieuw-realisten.

Eerst trachtte hij de situatie in het Noorden even op te klaren. Hij vond er twee soorten van nieuwe romantiek: de knipogende regressieve romantiek en de romantische traditionalisten. Bij de eerste soort (Komrij, Kuik, Groot, Korteweg) valt de formele terugkeer naar de poëtische en retorische principes van de negentiende eeuw op. Men kijkt vol heimwee, met een licht gearchaïseerde taal, terug naar de huisbakken romantiek die dan esthetisch of studentikoos opnieuw opgekalefaterd wordt. Er is weinig existentieels te beleven in deze poëzie; het grapje binnensmonds, kitsch en echtheid op eenzelfde schotel, versluierd gniffelend wenen; het wordt allemaal met veel vakmanschap en bravour gebracht maar getuigt eigenlijk van een thematische onmacht: echte gevoelens kunnen niet echt uitgesproken worden, volgens deze campus-dichtkunst. Anders is het gesteld bij de romantische traditionalisten die o.m. in Tirade samenhokken (Kopland, Michaelis, Emmens). Zij schrijven een belijdende poëzie waarin men niet beschaamd is voor zijn gevoelens al worden ze meestal langs de omweg van de observatie aangebracht. In die zin nemen deze dichters een tussenpositie in tussen het ‘oude’ nieuwrealisme en de nieuwe romantiek. In Vlaanderen was het nieuw realisme vanaf zijn ontstaan reeds soepeler o.m. door zijn maatschappijkritische ingrediënten en zijn subjectief gekleurde, gevoelige visie op de werkelijkheid.

Bij de nieuwe romantici gaan vandaag de gevoelens (met inbegrip van alle sentimentele registers) overheersen. Men wil de belijdende gevoelspoëzie herwaarderen, ofwel op een vormelijk, zeer esthetische wijze (zoals Gruwez) ofwel meer existentieel, met de grote thema's liefde, lijden, dood (zoals 't Hooft) of zuiver gevoelerig (Hilven).

Een oudere, in se romantische kern had zich al vroeger gevormd rond de Pink Poets die uit afschuw voor de banaliteit van het dagelijks bestaan, de cultus van de schoonheid en de verfijnde verdorvenheid aanhangen. Hun schoonheidsdrang concentreren zij op taal en vorm.

Na deze situatie-beschrijvingen kwamen de dichters zelf aan het woord: Van Nederlandse zijde: P. Berger - die van het nieuw-realisme is overgeschakeld naar een zeer sentimentrijke belijdenispoëzie - C. Winkler - de wonderdokter van de avond waarvan men niet kon uitmaken of hij zijn eigen poëziepillen au serieux nam of als zoethoudertje naar ons toeschoof - in elk geval, succes had hij toen hij een groot valies opende en gul zijn onverkochte bundels uitdeelde en gevoelens als: ‘Vanmorgen was de merel er / hij zong toen ik van huis ging / er ging een lichte trilling door mij heen / het wordt lente dacht ik en blij.’

De uitgenodigde P. Nijmeyer was nergens te bespeuren. Zijn duit bleef in het Hollands zakje; zelfs de rinkeling van een verontschuldiging was niet te horen! Van Vlaamse zijde: S. Van den Bremt met sterk maatschappijkritische teksten, zeer gebonden, met grote aandacht voor taalnuances, R. Jooris met bladstille gedichten die op vilten voeten door de zaal slopen, L. Nolens met lange retorische gedichten in het spoor van het nagelaten werk van Pernath en met een sterke meeslepende stem gezegd en tenslotte N. Van Bruggen die de stilaan mytische Pernath uitvoerig in herinnering bracht.

Na een lange nacht - waarbij de poëzie wegzonk in bier en jenever - kwam de discussie op zondagmorgen eerder sloom op gang. Uit het debat bleek dat realisme en romantiek eigenlijk onderling in constante spanning leven als tweelingen in een haat-liefde verhouding. Na de onvermijdelijke tussenkomst - dat poëzie toch niet zoveel uitleg nodig heeft - ontaardde het debat vlug in de ijdele pogingen om etiketten als realisme en romantiek nog eens met nieuwe etiketten te overplakken. Het wijze besluit kwam van B. Kemp die meende dat niet de dichters of hun werk in hokjes kunnen gezet worden maar dat de theoreticus zelf in een hokje gaat zitten om op die manier beter de poëzie te kunnen overzien en bestuderen.

Een zeer geslaagd weekend.

Armand Van Assche (tds. Poëziekrant)