Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 26

[p. 167]

Binnenlands actueel

Anz met veertig nationale zangfeesten:

Stuwkracht én barometer van Vlaamse geest en weerbaarheid.

‘Grossartig, einmalig in der Welt!’... Zo drukte een Duitse kollegajournalist enkele jaren geleden zijn entoesiasme uit over het Vlaams-nationaal zangfeest dat juist voorbij was. Meteen vertolkte hij de mening van tientallen journalisten die het Vlaamse zangfestijn ooit moesten ‘verslaan’ en van tienduizenden zanglustige Vlamingen die elk jaar opnieuw in het Antwerpse Sportpaleis samenstromen. Wie op zondag, 15 mei jl., het veertigste jubileumzangfeest meebeleefde, zal met ons akkoord gaan dat de geest van weerbaarheid, het spontane entoesiasme én een stijlvolle uitvoering - drie onmisbare, traditionele faktoren voor elk zangfeest - in ruime mate aanwezig waren. Als wij dit laatste echter vergelijken met zangfeesten van tien, vijftien en twintig jaar geleden, stellen we toch vast dat dit niveau niet steeds het zelfde was, maar dat er veeleer zwakkere en sterkere momenten waren in de geschiedenis van de Vlaams-nationale zangbeweging. Stijl, uitvoering, geestdrift en strijdbaarheid kenden inderdaad hoogtepunten en zwakke jaren, maar de nationale zangfeesten zijn dan toch de uitdrukking gebleven van Vlaamse volksverbondenheid en strijdbaarheid en behielden, ondanks bepaalde slordigheden, toch altijd een verantwoord kultureel peil.

Zo beantwoordden ze over het algemeen aan de doelstellingen van het Algemeen Nederlands Zangverbond: door het bewust zingen van de eigen waardevolle volksliederen het besef van ons Vlaamse, Nederlandse volkskarakter versterken, d.w.z. onze eigenheid belijden, door de massale samenzang de gemeenschapsgeest en de volksverbondenheid verstevigen en door het in massa gezongen strijdlied de telkens weer in loomheid verzinkende Vlaamsgezinden tot hernieuwde weerbaarheid opwekken. Door het verwezenlijken van zulke, moeilijke doelstellingen heeft het ANZ naar mijn mening het schoonste werk van volksopvoeding en volksverheffing verricht van àlle Vlaamse kultuurverenigingen. De kultuurbewuste én radikale Vlaamsgezinden hebben daarvoor hun dankbaarheid getoond door jaar op jaar - met twintig- tot vijfentwintigduizend - terug te keren naar het Antwerpse Sportpaleis, maar evenzeer door massale deelname aan de jongere zang- en muziekmanifestaties van het Zangverbond, zoals de provinciale en gewestelijke zangfeesten, de Zeezangfeesten, kinderzangfeesten, aktieve medewerking met de koren van de ANZ-koorfederatie enz.

Omwille van de vooraanstaande rol die het ANZ, sinds zijn oprichting in 1948, speelde in het Vlaams en Nederlands kultureel leven én in de Vlaamse bewustwording en ontvoogding, vinden wij het noodzakelijk in dit tijdschrift wat dieper in te gaan op de zin van dit nationaal opvoedingswerk (in de juiste betekenis dan) en meteen ook de bewogen geschiedenis én voorgeschiedenis te schetsen van de nationale zangbeweging in Vlaanderen.

Terug naar het wezen!

Het is voor een groot deel te danken aan de volkse zangbeweging in Vlaanderen en in het bijzonder aan de Vlaams-nationale zangfeesten dat het nationaal bewustzijn, het besef van onze onaantastbare eigenheid als Vlaams, Nederlands volk, langzaam maar zeker, vanaf de dertiger jaren - over de rampzalige repressietijd heen - en met hernieuwde kracht van de vijftiger jaren tot nu, is doorgedrongen in bredere kringen van de Vlamingen en niet in het minst bij de jeugd, die wij elk jaar in groten getale op het Zangfeest mogen begroeten.

Door het zingen van onze oude Nederlandse volksliederen, vanaf de ontroerend-eenvoudige middeleeuwse balladen, minne-, kermis- en reisliederen over de spitse opstandigheid der Geuzenliederen tot onze hedendaagse Vlaamse strijdliederen - die ook alweer een volkse traditie geworden zijn - hebben wij, in die vijftig jaar dat er een nationale zangbeweging in Vlaanderen bestaat, ons wezen teruggevonden, bewaard én verstevigd. Wellicht méér dan alle politieke manifesten, betogingen en redevoeringen, heeft onze ongemeen rijke liederenschat ons weer bewust gemaakt van onze volksziel, omdat liederen het diepste in de mens beroeren en tot uitdrukking brengen: zijn hart, gemoed en dadendrang, de stuwkracht van zijn bloed, waardoor hij behoort tot de volksgemeenschap! Vanaf de middeleeuwen tot nu hebben de volkse liederen ook onze ontvoogdingsstrijd begeleid, onze zelfstandigheidsdrang gestuwd. Ze hebben die strijd en die eeuwenlange tragiek ook bewaard voor het nageslacht. Ze hebben de rijke schakering van gevoelens, van uitbundige feestvreugde tot bitter leed en Godsverlangen in woorden en melodieën vastgelegd. Ze zijn daardoor ook een onsterfelijk, zuiver bestanddeel geworden van onze letterkunde in volkse zin.

Ik noem enkele voorbeelden van de waardevolste en mooiste traditionele volksliederen, vanaf de middeleeuwen tot nu, evenals enkele ‘recentere’ volkse strijdliederen, waarvan gevoelskracht, betekenis en bewustmakende kracht zonder meer duidelijk zijn: ‘Het waren twee Coninckskinderen’, ‘Naer Oostland willen wij rijden’, ‘Ik zag Cecilia komen’, zeemansliederen als ‘Alle die willen naer Island gaen’, een meilied als ‘Schoon lieveken’; de onvergelijkelijke Geuzenliederen als ‘Slaet op den trommele’, ‘Wilt heden nu treden’, het Wilhelmus, ‘Merck toch hoe sterck’, innig-religieuze volksliederen als ‘Ick wil mij gaan vertroosten’, ‘Heer Jezus heeft een hofken’, kermis -vastenavondliederen als ‘Wij zijn al bijeen’, het Frans-Vlaamse ‘Reuzenlied’, het ‘Lied van Pierlala’, waarin wij echt erfgenamen van Brueghel zijn.

De Vlaamse strijd en de herontdekking van onze grootheid en volkskracht in het verleden, door de romantiek van de negentiende eeuw, lagen aan de oorsprong van zovele nationale strijdliederen en gezangen, die weliswaar scheppingen waren van bekende toonkunstenaars maar toch een stuk volks erfgoed werden en van generatie op generatie als echte volksliederen - zonder middeleeuwse anonimiteit - werden overgeleverd. Ze zijn een onvervangbaar én onmisbaar bestanddeel geworden van alle nationale zangfeesten. Telkenjare wekken ze hernieuwde nationale geestdrift, zijn ze de desem van het zangfeest. Steeds hebben ze ook kracht en schoonheid gegeven aan betogingen en manifestaties. Ik noem slechts de voornaamste. Ze zijn genoegzaam bekend, maar hun waarde, als blijvend en inherent bestanddeel van onze kultuur en onze strijd, noopt mij ze hier nog eens te vermelden: ‘De Blauwvoet’, ‘Groeninghe’, ‘Waarom ik voor geen vreemden buig...’, ‘Voor Outer en Heerd’, ‘Kempenland’, ‘Het lied van Koppelstock’, ‘Van Rijswijckmars’, ‘Wij zijn bereid’ ‘Vlaanderen’, en ‘Het Lied der Vlamingen’, ons innig religieuze, Dietse ‘Gebed voor het Vaderland’ en - niet te vergeten, ondanks alle hetze uit een bepaalde hoek: ‘Die Stem van Suid-Afrika’, noodzakelijke nationale hymne, die beantwoordt aan de Heelnederlandse, Dietse gerichtheid van het ANZ!

Door bovengenoemde liederen telkens opnieuw in zijn programma op te nemen en ze steeds weer aan te leren aan de jeugd en aan te bevelen, zal het ANZ blijven beantwoorden aan wat Valeer Portier - dit jaar vijfentwintig jaar voorzitter - enkele jaren geleden als eerste eis vooropstelde voor de zangfeesten: ‘Aldus blijven de zangfeesten in de eerste plaats een hefboom voor onszelf, om weer sterker, dieper en oprechter te leren geloven in het eigen lied. Een volk dat zijn liederen vergeet, verliest het besef van zijn eigenheid. Een volk dat vooral de oude gevestigde volksliederen gaat beschouwen als verouderde, historische waarden, verraadt zijn eigen geest en wezen. De volkskunst immers is de voornaamste uiting van de eigen aard van een volksgemeenschap.’

Barometer

In het begin van deze beschouwing heb ik erop gewezen dat de nationale zangbeweging in Vlaanderen sterkere en zwakkere momenten heeft gekend maar dat de zangfeesten toch de zo noodzakelijke strijdbaarheid en geestdrift hebben kunnen bewaren. Niettemin is het boeiend en leerrijk even, in grote trekken, de geschiedenis van de zangbeweging, de zangfeesten en het ANZ te belichten.

De nationale zangbeweging - en vooral de zangfeesten - is altijd eng verbonden geweest met de politieke Vlaamse beweging, in het bijzonder met het Vlaams- en Nederlands nationalisme. Groeiende weerbaarheid, geestdrift, de aktualiteit van het steeds weer eisende en steeds weer toegevende Vlaanderen - hoe aktueel dit jaar! - spontane verontwaardiging om steeds opnieuw prijsgeven van eigen, Nederlands gebied, om

[p. 168]

de laksheid der Vlaamse politici... maar ook een zekere moeheid in de strijd, verzwakking van het radikalisme, een afglijden naar een voorbarige sfeer van triomf... dat alles werd weerspiegeld in de zangfeesten, het leefde bij de inrichters en bij de zingende massa, het stimuleerde of werkte remmend. Ook de eeuwige, ongeneeslijke ziekte van onze beweging, de onenigheid, de verdeeldheid om ideologische, taktische of artistieke redenen, besmette bijwijlen de zangbeweging... Zo werd ze de barometer van de Vlaamse en Heelnederlandse beweging sinds de jaren twintig en ging ze ook deel uitmaken van onze kultuurgeschiedenis.

Zoals in de politieke Vlaamse beweging en in de studentenbeweging, waren het ook hier enkele pioniers die, met veel volharding, werkkracht en geestdrift, de zangbeweging op gang brachten. Uit de hardnekkige inzet van die enkele, nationaalbewuste en begaafde idealisten, die in het begin van deze eeuw beseften welk een krachtig middel het lied wel kon worden voor de bewustmaking van de massa, groeide de sterke en veelomvattende organizatie van het Algemeen Nederlands Zangverbond, opgericht in 1948.

Voor een eigen Vlaamse, Nederlandse, nationale muziek, een eigen lied, naast de oude volksliederen, had reeds Peter Benoit gezorgd in de tweede helft der negentiende eeuw. Van hem bleven vooral ‘Het Lied der Vlamingen’ en de grootse ‘Van Rijswijckmars’ onze beweging in de twintigste eeuw begeleiden. Het duurde echter tot kort voor de Eerste Wereldoorlog eer komponisten, dirigenten en zangleiders met nationale liederen naar het volk gingen. Eén der eerste baanbrekers van het volkse lied was Emiel Hullebroeck die reeds voor 1914 overal in het Vlaamse land zijn ‘Liederavonden voor het volk’ inrichtte. Omstreeks 1925 werd hij gevolgd door een andere, jonge en dynamische komponist en dirigent. Jef van Hoof, de legendarische, energieke schepper van het jaarlijks gezongen ‘Groeninghe’. Hij nam de leiding op zich van het koor ‘Kunst en Vermaak’ in Borgerhout. In dit en in verscheidene andere koren kwam de eerste heropleving van een brede belangstelling voor onze rijke Nederlandse liederenschat tot uiting.

Met koncerten en zangavonden brachten die koren een vruchtbare voedingsbodem tot stand voor de latere zangfeesten. Een andere pionier en bezieler, die in feite het meest van allen zijn leven heeft gewijd aan de doorbraak van het goede Vlaamse lied - van het einde der twintiger jaren tot nu! - was Willem de Meyer, de Vlaamse bard van de twintigste eeuw. Nog voor 1930 begon hij met zijn Vlaamse volkszangavonden. Over die pionierstijd der Vlaams-nationale zangbeweging (ong. 1910 tot 1933) is ontzaglijk veel te schrijven; ik schets hier enkel summier de geschiedenis der nationale zangfeesten. Er zijn er juist veertig geweest, tussen 1933 en 1977.

Het waren de koorzangers, grotendeels eenvoudige volksmensen, die, onder leiding van mannen als Van Hoof en De Meyer, de basis legden van het eerste Vlaams-Nationaal Zangfeest. Zij trokken, gedreven door een onwrikbaar nationale overtuiging en een onvermoeibare liefde voor het lied, naar alle dorpen van het Zuidelijke Nederland tussen Noordzee en Maas. Ze zongen op kerkpleinen en markten, op de trappen van stads- en gemeentehuizen of in de schaduw van de statige herenhuizen der franskiljonse bourgeoisie. Zo groeide stilaan de behoefte aan een jaarlijkse apoteose, waarop allen gezamenlijk hun geestdrift en Vlaamse overtuiging zouden kunnen uitzingen. Het idee van één jaarlijks Vlaams, nationaal zangfeest kreeg vorm in 1933, vooral dank zij een ‘Aktiekomitee’, onder leiding van Karel Peeters, gesteund door een erekomitee, waarvan Dr. Borms de bezieler was. Hij slaagde erin verscheidene vooraanstaanden uit diverse politieke en kulturele kringen samen te brengen. - Toen op zondag, 9 juli 1933, alles klaar was voor een eerste hoogdag van het volkse lied, werd de ‘Belgische’ weermaker de enige spelbreker. In hun entoesiasme hadden de inrichters het zangfeest gepland op ‘de Helder’ (waar nu het Berchemstadium ligt) te Berchem. Een hardnekkige regenbui dreef de honderden zangers naar de Antwerpse Handelsbeurs. Daar kende de geestdrift geen grenzen. Jef van Hoof was de enige dirigent maar hij maakte er een zinderend, onvergetelijk zangfestijn van.

Na het tweede zangfeest - op 1 juli 1934, de honderdste verjaardag van Benoits geboorte -, dat weer geleid werd door Jef van Hoof, in het Antwerpse Sportpaleis, werd een overkoepelende organizatie opgericht in 1935: de vzw ‘De Vlaams-Nationale Zangfeesten’, in 1938 opgevolgd door het ‘Vlaams-Nationaal Zangverbond’. Een meningsverschil rond het programma van het vijfde zangfeest, in 1937, leidde tot de breuk met Jef van Hoof. Tot kort voor zijn dood, in 1959, bleef hij weigeren nog mee te werken. Toen hij weer bereid was als dirigent op te treden op het 22ste zangfeest, verraste de dood hem.

De Tweede Wereldoorlog en de Duitse bezetting maakten het voor het VNZ moeilijk de zuivere, Vlaams-nationalistische en Grootnederlandse lijn door te trekken. De inrichters slaagden erin onafhankelijk te blijven tot in 1943. Van dan af werden de zangfeesten stopgezet omdat de Duitse inmenging te sterk zou geworden zijn. De ongenadige repressie, die erop gericht was de ganse Vlaamse beweging, in al haar uitgingen, de kop in te drukken, remde uiteraard ook de nationale zangbeweging af. De hetze beroofde ook het Zangverbond van veel toonaangevende figuren. Ondanks het pessimisme en de schrik, herrezen de zangfeesten langzaam maar zeker. Weer was het Willem de Meyer die vooropging en in 1947 - een moedige daad in die zwarte jaren! - opnieuw op weg trok om vooral de Vlaamse jongeren te werven voor het nationale lied. Een onschatbare verdienste want door zijn inzet kon men er weer aan denken, in 1948, een zangfeest in te richten. De traditie was gered en de zangfeesten groeiden in jaren vijftig en vooral zestig uit tot de grootse, volkse kultuurmanifestaties én belijdenis van Vlaamse, Nederlandse eigenheid en weerbaarheid, die ze tot nu toe gebleven zijn. Vanaf 1952 is het Antwerpse Sportpaleis steeds het ontmoetingscentrum gebleven. Het Vlaams Nationaal Zangverbond werd in 1948 omgedoopt tot Algemeen Nederlands Zangverbond. Na de eerste voorzitters van de ‘kwade jaren’, Herman Wagemans en Albert Pelckmans, nam Valeer Portier in 1953, definitief het roer in handen. Onder zijn bezielende leiding begon de zangbeweging een nieuwe periode van opbouw, die steeds in stijgende lijn bleef gaan.

Eerst het lied

Bleef de samenzang van de traditionele volks- en strijdliederen, als belijdenis van onze kulturele en nationale eigenheid, het hoofddoel, de kern van de zangfeesten, dan werd, vooral in de zestigerjaren, de behoefte aan een vernieuwing van de vorm, een meer plastische omlijsting, voelbaar. Sinds 1953 nam Remy van Duyn de taak van regisseur op zich om de liederen, in samen- en koorzang, tot één geheel te verbinden. Sinds 1959 deed hij een beroep op choreografische groepen, die, voor het eerst, teatrale elementen als ballet en ritmische dans, ter begeleiding van de liederen, in het zangfeest brachten. Er werden ook bindteksten ingeschakeld, waarvan Anton Van Wilderode de eerste schrijver was. Daarnaast traden volksdansgroepen en vendelzwaaiers aan die de volks-Vlaamse toon levend hielden evenals de muziekkorpsen der jeugdbewegingen, die telkens entoesiast verwelkomd worden door de massa. Toen het ‘show-element’, dans en choreografische uitbeelding, in de jaren zestig wat té sterk werd uitgebreid en zelfs enigszins los van de liederen ging staan, zagen de organizatoren van het zangfeest op tijd in dat elke beeldende, muzikale of gesproken omlijsting in funktie moest staan van het lied en gedragen moest worden door een geest van strijdbaarheid.

De troebadoers ten slotte, die vanaf het einde der jaren zestig regelmatig optraden, brachten een welgekomen verfrissing, die gunstig werd onthaald, vooral omwille van de scherpe spot, de luim en de bitse afwijzing van de anti-Vlaamse machthebbers van de unitaire staat. Naast het poëtisch-zangerige van Miel Cools, oogstten vooral Jef Elbers, met scherp-spottende liedjes en Jef Burm met luimige én felle uitvallen tegen de Belgische politieke winkel, een reusachtig sukses.

Naast alle vernieuwing is het ANZ trouw gebleven aan zijn eerste opdracht: bewustmaking van het volk in Vlaamse en Heelnederlandse zin door het gezamenlijk zingen van het goede, krachtige en artistiek verantwoorde lied. Mede door de aparte, volkse en nationale geestdrift, de ontroering die telkenjare door die zingende massa trilt, is het Vlaams-Nationaal Zangfeest uitgegroeid tot een unieke kulturele volksmanifestatie in de wereld, die zijn weerga niet vindt.

Erik Verstraete, Journalist Gazet van Antwerpen.

Zoekertjes

⚫	Te koop: Alle jaargangen Vlaanderen, mooi ingebonden. Wie doet een aanbod? Vincent Jef, Egemsestraat 25, Pittem.
⚫	Wenst te kopen jg. 1952 (2 tot 6), 1953 (1 tot 3 en 6), 1954 (2 tot 6) West-Vlaanderen. Adres: René Duyck: Pastorieweg 3, 8310 Brugge.