Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 26

(1977)– [tijdschrift] Vlaanderen. Kunsttijdschrift– rechtenstatus


De schilderijen van P.P. Rubens in de kathedraal van Antwerpen De Kruisoprichting Paneel. Middenstuk 4,62 m × 3,61 m; zijluiken 4,62 m × 1,50 m. Anno 1610 geschilderd door Pieter Pauwel Rubens (Siegen 1577 - Antwerpen 1640). Dit beroemde drieluik werd door P.P. Rubens in 1610, even na zijn terugkeer uit Italië, voor de Sint-Walburgiskerk geschilderd. De vijfentwintig treden vóór het hoge hoofdaltaar vormden voor deze machtige altaartafel een passend voetstuk, een Calvarieberg als het ware. Luidens de kerkrekening werd het besteld door de kerkmeesters, blijkbaar op initiatief van Cornelis van der Geest, deken van het hoofdambacht der Meerseniers en vrijgevig mecenas: ‘1610, Junius. Betaelt in Kleyn Zeeland ende verteert daer men met Peeter Rubens schilder heeft geaccordeert van 't schilderen van den Hoogen Autaer, present mijnheer den Pastor en Cornelis van der Gheest en Kerkmeesters’. Voor dit eerste barok altaarstuk van de grootmeester der Vlaamse barokschilderkunst werden 2600 gulden betaald. Het schilderij wekte bewondering en contestatie... Met nog 33 Rubensschilderijen en zoveel andere kunstwerken uit Antwerpse kerken, kloosters en openbare gebouwen werd het in 1794 door de Commissarissen der Franse Republiek als oorlogsbuit naar Parijs gevoerd. In 1815 kwam het terug naar Antwerpen. Maar ondertussen was de tot een tolhuis ingerichte Sint-Walburgiskerk deerlijk afgetakeld en als parochiekerk afgeschreven. Zij zou weldra afgebroken worden. Het drieluik werd als passende tegenhanger van de ‘Kruisafneming’ door de Regering van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden aan de kathedraal in bewaring gegeven. Na een restauratie kreeg het in 1856 de huidige opstelling in de noorderkruisbeuk. Het neogotisch voetstuk en de balustrade werden ontworpen door architect Fr. Durlet. Daaraan herinnert het onderschrift: jesv in crvcem svblati tabvla haec a petro pavlo rvbens anno mdcx picta priori formae ac decori reddita
[pagina 6]
cvrantibvs hvivs ecclesiae aedilibvs anno mdccclvi Welk een aangrijpend-dramatisch tafereel op de donkere achtergrond van de ruige Golgotha! Acht stoere beulsknechten door een krijgsman geholpen, stutten, duwen of trekken met fel gespannen kracht van spieren en pezen. Zij tillen het zwaar diagonale Kruis op, met de vastgespijkerde, gefolterde Heer en Heiland. Hoe blijft dat lichtend gelaat zacht en edel en zo vol schone berusting bij deze hoogste marteling en pijn! ‘Het schoonste hoofd dat Rubens schilderde’ (Max Rooses). In de linkerbenedenhoek merkt men een grimmige hond. Die past wel bij dit onmenselijk, honds bedrijf van woestelingen, ‘van samengerotte haat en geweld’ (C. Verschaeve). Op het linkerzijluik: de rouwende Maria Magdalena naast vrouwen en kinderen die met verbijstering en smart dat gruwzame gebeuren bekijken. Ook de staande Moeder van Smarten en Sint-Jan de Evangelist die haar tracht op te beuren en te troosten, zien droef en met deernis mede-lijdend naar de Man van Smarten met de doornenkroon. Op het rechterzijluik: vooraan op een prachtdier - Rubens' mooiste paard! - de bevelvoerende Romeinse Honderdman (met de commandostaf), die de terechtstelling leidt, soldaten, beulen en de twee ruw bejegende moordenaars, die met de Heer gaan gekruisigd worden. Daarboven de rode gloed van de zon die straks zal verduisteren. Op de gesloten deuren: vier heiligen. Links Sint-Eligius, Antwerpens eerste missionaris, en Sint-Walburgis die als vrome kluizenares in de crypte van de oude Burchtkerk zou vertoefd hebben. Rechts Sint-Catharina, met palmtak en zwaard, en Sint-Amandus die de eerste kerk bouwde in het Antwerpse castrum. Concentratie van handeling, expressie en compositie. ‘Geslacht op geslacht heeft verbluft gestaan voor dit drama, dat Rubens voor het eerst in zijn pijnlijk realisme heeft uitgebeeld’. (A.H. Cornette).
De Kruisafneming Paneel. Middenstuk 4,21 m × 3,11 m; zijluiken 4,21 m × 1,53 m. In 1612-1614 geschilderd door Pieter Pauwel Rubens. Het heerlijke drieluik, ‘een meesterwerk van internationaal gehalte’, werd blijkens het contract van 7 september 1611 op bestelling van de Kolveniersgilde (Busgilde), de jongste der zes gewapende Antwerpse gilden, door Rubens geschilderd voor het Christoffelaltaar, dat zij sinds 1502 in de zuiderdwarsbeuk van de kathedraal verzorgde. Het middenstuk werd afgeleverd in september 1612, de zijluiken op 18 februari 1614. Voor het drieluik werden aan de schilder 2.400 gulden betaald. Op 5 augustus 1794 werd de Kruisafneming door de Franse bezetter uit de kathedraal geroofd. Het middenstuk werd op 11 augustus per schip naar Rijsel vervoerd. Op 19 september werd het te Parijs als het heerlijkste pronkstuk van de oorlogsbuit door de zegevierende Republiek begroet. Op 22 november kwamen daar ook de zijluiken toe. Na de slag van Waterloo, toen de kansen gekeerd waren, werd het drieluik per wagen naar Brussel gevoerd (31 oktober tot 20 november 1815). Naar de Academie te Antwerpen overgebracht van 3 tot 5 december, werd het op 31 mei 1816 weer in de kathedraal opgesteld tegen de oostelijke muur van de zuiderkruisbeuk, rechts naast de opening van de kooromgang. In 1851 gerestaureerd, kreeg het in 1856 een door Fr. Durlet ontworpen architecturale omlijsting en opstelling. In 1960-1962 werd het te Brussel in het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium grondig gereinigd, gerestaureerd en behandeld voor conservatie. De Kolveniersgilde eerde als patroon Sint-Christoffel, een van de veertien maarschalken en noodhelpers, de man die Christus op zijn schouder droeg! Luidens een decreet van 3 december 1563: De invocatione et veneratione ac Reliquiis Sanctorum et Sacris Imaginibus, XXVe Sessie van het Concilie van Trente (1545-1563), en krachtens de beslissingen van het Provinciaal Concilie (1607), van de Diocesane Synode (Mei 1610) en van het Kapittel mochten op het middenstuk van altaartafels slechts de Christusfiguur of Nieuw-Testamentaire afbeeldingen voorkomen. Rubens heeft dan inspiratie gezocht en gevonden in de legende en de naam van de Patroon der Gilde: Christoforos-Christusdrager. In dit schilderstuk met zoveel taferelen waar Christus wordt gedragen, verheerlijkte hij het voorrecht de Heer te mógen dragen. Het machtige drieluik, schitterend van licht en kleur en vol serene bewogenheid rond de centraal gehouden Christus, biedt een wondere synthese van zinvolle symboliek en aangrijpende werkelijkheid: Maria die Christus heeft gedragen, de oude Simeon met het Kind op de handen, en dan de vrienden die het ontzielde lichaam van de Heer met liefdevolle schroom en eerbied van het kruis gedragen hebben. Bij de Oprichting van het Kruis was de Heer, slachtoffer van verbetenheid en haatdragende vijanden, door folterende beulsknechten omgeven. Bij de Afneming van het Kruis wordt Hij omringd door vrienden, die vroom een laatste liefdedienst verrichten: ‘de schoonste mensengroep op 't hele kunstgebied’ (C. Verschaeve). Nu de avond gedaald is over Golgotha, met donker befloerste wolken en ginder aan de verre einder de late, rode gloed der ondergaande zon, zijn zij gekomen om Christus van het ruwe kruis af te nemen (Joh. XIX, 38-40). Daar zijn de kloeke en trouwe Johannes met het vlammend-steenrode gewaad, de nobele Jozef van Arimathea die zijn eigen grafstede ter beschikking stelde en Nicodemus die mirre en aloë meebracht. Maria, de Moeder van Smarten, vol deernis met de ‘Man van Smarten’, biedt haar behulpzame handen aan Gods welbeminde Zoon die zij dragen mocht. Daarbij twee vrome geknielde vrouwen, de
[pagina 7]
jeugdige Maria-Kleofas en Maria Magdalena die de lijkdoek heeft gegrepen en de doornagelde voet steunt. Langs de diagonaal van de lange, heldere lijkwade die met hand en tand stevig wordt vastgehouden, glijdt het uitgebloede en gebroken lichaam van de Heer, met het zijlings hangende, schone hoofd. Aan de voet van de ladder, in een koperen bekken, de heilige relieken der Passie van Ons Heer: de doornenkroon, de nagelen, de spons met de zure wijn die Hij niet drinken wou, en de kruistitel, het door Pontius Pilatus geschreven schandbord. Op het linkerluik, het Bezoek van Maria, die de Heer draagt, aan haar nicht Elisabeth (Luc. I, 39-56). ‘Waaraan heb ik het te danken dat de Moeder van mijn Heer naar mij toekomt’? is haar hoffelijke groet. Ook Sint-Jozef wordt door de gastheer Zacharias hartelijk bejegend. Daar komt het dienstmeisje al met proviand in de wissen korf op haar hoofd. En ook een kleine keffer doet zich blaffend gelden! Een stemmig tafereel van vriendelijke en gelukkige mensen in een prachtig architecturaal decor bij helderblauwe hemel. Onder het met klimopranken begroeide welfsel van trap en bordes een close-up van het neerhof: 'n paar bezige kippen, een pronkend-pralerige pauw en de landman die naar zijn akker gaat om voort te ploegen. Op het rechterzijluik, de Opdracht van het Kind Jezus in de tempel (Luc. II, 22-39). Een heerlijke tempel met het mooie spel van licht en duister tussen bogen en welfsels, en boven de marmeren zuilen met Corinthisch kapiteel. Onze-Lieve-Vrouw heeft haar Kind gereikt aan de grijze Simeon, ‘de wetgetrouwe en vrome man, die Israëls vertroosting verwachtte’. Behoedzaam heeft hij het Kind in zijn handen genomen, hij heft het ten hemel en gaat zijn ontroering en vreugde uitzingen: ‘Uw dienaar laat Gij, Heer, nu naar Uw woord in vrede gaan...’ Ook de oude profetes Anna is gelukkig en staat er goedig en vertederd bij te kijken. Vooraan knielt Sint-Jozef met de twee tortelduiven die volgens de bepaling van de Wet zullen geofferd worden. Bij de getuigen van dit wonder tafereel schilderde Rubens ook zijn vriend Niclaes Rockox (1560-1640), herhaaldelijk buitenburgemeester in de jaren 1603-1635, hoofdman van de Kolveniersgilde en kunstlievend mecenas. Links op de gesloten deuren van het triptiek blijkt weer Rubens' kennelijke voorkeur voor ‘kerngezonde vormen’. De reusachtige zongebrande Christoffel, waarvan de Gulden legende verhaalt dat hij uit liefde tot God pelgrims en reizigers over de rivier bracht, stapt in de donkere nacht door het wad. Op zijn stevige kolf steunend draagt hij schrijlings op zijn sterke schouders het Kind, de zo zwaarwegende last van zijn Heer. Op het rechterpaneel komt de kluizenaar die volgens de legende met Christoffel bevriend was, naar dat vreemd gebeuren kijken, en biedt daarbij de hulp van zijn lichtgevende lantaarn die hij richt naar het Kind, het ‘Licht van de wereld’. Daarboven glanst even de smalle maansikkel. En met wijd opengesperde ogen ziet een uil toe. Dit is dan het wereldberoemde meesterstuk van de Vlaamse schilderkunst der 17de eeuw.
Grafmonument van Jan Moretus en Martine Plantin De Verrijzenis van Christus Paneel. Middenstuk 1,09 m × 1,85 m; zijluiken 1,09 m × 0,55 m. In 1611-1612 geschilderd door Pieter Pauwel Rubens. Het drieluik werd door P.P. Rubens geschilderd voor het Praalgraf van Jan Moerentorf! (1543-1610), schoonzoon en eerste opvolger van Christoffel Plantin als leider van de Officina Plantiniana, en van diens echtgenote Martine Plantin (1550-1616). Hun zoon Balthasar Moretus! (1574-1641) bestelde dit stuk. Het werd in 1794 naar Parijs gevoerd. In 1815 kwam het terug naar Antwerpen. In 1819 werd het in de Sint-Barbarakapel geplaatst, en in 1924 overgebracht naar de kapel van Onze-Lieve-Vrouw van Vrede (Kapel der Gesneuvelden 1914-1918). Het grafmonument wordt bekroond door twee marmeren engelen van J. Fr. Van Geel. Zij dragen en tonen het portret van Jan Moretus uit het atelier van Rubens. De omlijsting in marmer is naar tekening van Willem Herreyns. Onder het drieluik, een marmeren gedenkplaat met grafschrift. Een ander epigram blijft aan de restauratie van het gedenkstuk herinneren. Een heerlijke voorstelling van Christus' Verrijzenis op de vroege Paasmorgen! (Math. XVI, 1-8; Luc. XXIV, 1-12; Joh. XX, 1-10). Omstraald door een schitterende nimbus treedt de Heer uit het donkere graf dat in de rots werd gehouwen. De losgewikkelde witte lijkwade ligt als een zwierige mantel om Zijn schouders. In de handen draagt Hij de palmtak der victorie en de kruisstaf met de Paaswimpel: teken van verlossing en zege! Ook de engelen in de doorlichte wolken jubelen mee om de zegepraal van de Heer des Levens. De wachters bij de dode in het verzegelde graf, door de hevige aardschok wakker geschrokken, zijn verblind en verbijsterd wegens het felle licht dat hen uit de verrijzende heerlijke Man tegenstraalt. Straks slaan zij bang op de vlucht! Op de zijluiken, de beschermheiligen. Van Jan Moretus: Sint-Jan de Doper, de predikende boetgezant in een schapevacht gehuld. Aan zijn voet het zwaard waarmee hij gemarteld werd op bevel van de wrede Herodes. En de Heilige Martina, maagd en martelares, met palmtak en zwaard, patrones van Martine Plantin. Toen zij in 266 te Rome gefolterd werd en, 's keizers bevel negerend, weigerde een offer te brengen aan Apolloon, stortte diens tempel in puin nadat zij het kruisteken maakte. Het gebroken voetstuk van het afgodsbeeld en de tempelruïne moeten herinneren aan dat oude verhaal van haar martelie. Op de buitenzijde van de zijluiken in grauwschildering: twee gevleugelde en krachtige, mooi gedrapeerde engelen. Met de deurring in de hand staan zij klaar om de luiken te
[pagina 8]
openen. Prachtige engelen die aan de mooiste beelden van Michelangelo doen denken.
Tenhemelopneming van Onze-Lieve-Vrouw Paneel. 4,90 m × 3,25 m. In 1625-1626 geschilderd door Pieter Pauwel Rubens. Dit heerlijk altaarstuk werd door P.P. Rubens geschilderd voor het hoogaltaar, op verzoek en bestelling van Joannes Del Rio, deken van het Kapittel (contract van 12 november 1619). In 1625 werd het uit het atelier naar de kathedraal gebracht waar het pas zeven maanden later op het altaar geplaatst werd. Ondertussen was J. Del Rio overleden (5 januari 1624). Zijn erfgenamen betaalden een bedrag van 1500 gulden en een bijkomende vergoeding van 45 gulden voor het ultramarijn dat aan het kleed van Onze-Lieve-Vrouw en van een apostel besteed werd. Reeds op 16 februari 1618 had Rubens aan Kapittel en Kerkmeesters twee schetsen voorgelegd, ontwerpen voor het nieuwe hoogaltaar waarop zijn schilderij zou geplaatst worden. In 1794 werd het paneel naar Parijs gevoerd. In 1815 was het terug in Antwerpen waar het ter beschikking van de Lieve-Vrouwekerk werd gesteld. In 1824 werd het in het door architect Jan Blom nieuwgebouwde portiekaltaar geplaatst. Door zwevende engelen en fladderende engeltjes als door een erewacht omgeven, vaart Maria naar de lichtende hemel daarboven, naar de gelukzalige heerlijkheid van haar Kroning. Een Koninginnekroon wordt haar reeds door een engel aangeboden. Sint-Jan Evangelist en enkele leerlingen kijken verrukt omhoog naar die wondere tenhemelopneming. Andere apostelen en leerlingen over de ledige tombe gebogen, zien de witte lijkdoek en staren verbaasd naar de leliën en bloemen die de Gulden Legende erin gelegd heeft. Schitterende hulde aan de verheerlijkte Moeder des Heren en aan de vereerde Patrones van deze Kathedraal! Merkwaardige compositie, gedegen structuur vol uitbundig leven en zwierige beweging. Met geheven en biddende handen verbindt Sint-Jan de groep van de apostelen en leerlingen bij het graf met die van de hemelopvarende Lieve-Vrouw en de engelen. En wat een palet! Licht en kleur triomferen mee. Rijk en bont en helder, dan weer teder en wazig: een symfonie van getemperd koloriet met daarover de weerschijn van goud en zilver. Verrukkelijke illustratie door een grootmeester der schilderkunst bij het liturgisch gebed en het vrome geloof van de Kerk: ‘Zo bidden wij U met de Maagd Maria, die bij U verheerlijkt is, de Moeder van Jezus, onze Heer en onze God’. ‘Ten slotte werd de Onbevlekte Maagd, die voor elke smet van de erfzonde behoed was gebleven, bij het einde van haar aardse leven met lichaam en ziel in de hemelse glorie opgenomen en tot aller Koningin door de Heer verheven, om aldus vollediger gelijkvormig te worden aan haar Zoon, de Heer der heersers (Apoc. XIX, 16) en de Overwinnaar van zonde en dood’. Tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie. Dogmatische Constitutie over de Kerk ‘Lumen Gentium’, VII, 59. De autaren kraken van de vaart der Moedermaagd nu d'hemelwolk opbergt en gulden glorie vlaagt, waarin het Engelenhof met frisch gebloemt zal spelen en krans op kransen vlecht als hangende prieelen, die ruischen naar beneden en zwieren om de vaart der zaalge Moedermaagd die opstijgt van dees aard... K. Van den Oever, Lof van Antwerpen, p. 86. Contract van Rubens met kapitteldeken Joh. Del Dio (1619) en door de schilder eigenhandig geschreven kwitantie betreffende de ‘Hemelvaart van Onze-Lieve-Vrouw’. Sinds 1956 in het archief van het Rubenshuis, Antwerpen (D 23, Hs. 12). Ick dese ondertekent hebbende bekenne midts dezen veraccoordeert te syne met den E. heer Johannes Del Rio deken vande Cathedrale kercke van onse Lieven Vrouwen binnen Antwerpen, dat ick sal schilderen loffelyk ende tot mynen alderbesten mogelyck synde, een paneel daerop de historie van onse Lieve Vrouwen hemelvaert, oft Coronatie, tot contentement van d'heeren vanden capittele, dwelck paneel sal hooch wesen omtrent sesthien voeten ende breet advenant onbegrepen der maten, alles naer den eyssche vanden nyeuwen aultaer die gestelt sal worden in den hooghen choor vande voorseyde kercke, waer voore den voorseyden Eerw. heere deken my belooft heeft te betalen, hebbende tselve tot contentement gestelt, met allen de binnen lysten, verciert naer behoiren, ende soveel myn werck aengaet, de somme van vyfthien hondert guldens eens. In teecken der waerheyt soo hebben wy dese tsamen onderteeckent den 12. novembris anno 1619. In Antwerpen J. Del Rio Hierop ontfangen de somme van duesent gulden op rekeninghe den 30 september 1626 Pietro Pauolo Rubens Noch ontfangen wt handen van Sr Guilliam Carn de somme van vyfhondert gulden waermede ick onderschreven kenne gheheelyck betaelt ende voldaen te wesen van het teghenwoordigh contrackt ende tot kennis ende bevestinghe der waerheyt hebben ick dese quittancie met myn eyghen handt gheschreven ende onderteeckent. Tot Antwerpen den 10 Martii 1627 Pietro Pauolo Rubens Dr. J. Van Brabant overgenomen uit: ‘Onze-Lieve-Vrouwkathedraal van Antwerpen. Grootste gotische kerk der Nederlanden’.
[pagina 9]
De kruisoprichting.
[pagina 10]
De kruisafneming.
[pagina 11]
Grafmonument Moretus-Plantin. De verrijzenis.
[pagina 12]
Tenhemelopneming van Maria. Dia Agfa-Gevaert m.m.v. V.T.B.-Antwerpen.