Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 25

[p. 334]

De veranderde wereld waarin de kunstenaar leeft

In zijn werk Vom Ursprung und Ziel der Geschichte zegt Karl Jaspers dat de veranderingen die in onze tijd plaats vinden niet mogen vergeleken worden met de wijzigingen die zich in voorgaande periodes van de geschiedenis hebben voorgedaan. De omvormingen die wij thans meemaken gaan dieper en zijn meeromvattend dan in vroegere tijden het geval was. Hoogstens kan onze huidige geschiedenisperiode vergeleken worden met het tijdvak 800 tot 200 vóór Kristus, dat hij de Asperiode noemt. Tijdens deze wondere bloeitijd van de mensheid hebben inderdaad een aantal grote beschavingen de fundamenten meegekregen, waarvan ze tot dusver geleefd hebben: de Chinese beschaving met de leer van Kon-foe-tse en Lao-tse; de Indische met het neerschrijven van de oude godsdienstige tradities en met de prediking van de Boeddha; de Iraanse met de leer van Zarathoestra. In Israël was het de tijd van de grote profeten en in Hellas kwamen de eerste wijsgerengeneraties op. Een groot deel van de mensheid heeft van dit erfgoed tot nog toe geleefd. Nu zijn we binnengestapt in een gans nieuwe periode, waarin een kultuur met mondiale dimensies aan het groeien is. Tot zover onze vrije weergave van Jaspers' visie.

Om het nieuwe van onze tijd nog sterker te onderlijnen, zouden we nog op een andere karakteristiek van het hedendaags gebeuren kunnen wijzen. We zijn namelijk in een faze van de mensheidsgeschiedenis binnengestapt, waarin we terechtkomen in een maalstroom van voortdurende veranderingen en versnellingen. Tijdens de laatste verkiezingskampagne voor het Frans presidentschap heeft Giscard er terecht en herhaaldelijk de nadruk op gelegd, dat het niet langer volstaat oog te hebben voor veranderingen in de samenleving. We dienen er bewust van te zijn, dat juist het voortdurend, onafgebroken veranderingsproces één van de hoofdkenmerken van de huidige samenleving is. Niemand ter wereld is nog bij machte dit proces in zijn geheel te bedwingen of te leiden.

Bovendien is ook het ritme van de veranderingen versneld: we leven in een versnellingsproces van de geschiedenis. Eenvoudig uitgedrukt: een wijziging die in vroegere jaren er een eeuw over deed om overal door te dringen, drukt zich nu door op vijf of hoogstens op tien jaar. Daarom ook volgen de mensengeneraties, psychologisch gesproken, elkaar vlugger op. Een gebeurtenis die tien jaar geleden voor de jongere generatie een kapitale belevenis betekende, b.v. de globale jongerenkontestatie rond 1968, zegt de tegenwoordige teenagers maar heel weinig meer.

Deze behoren reeds tot een andersgerichte generatie. Vroeger voltrokken de grote wijzigingen zich in een langzamer tempo. Wat in grootvaders tijd begon, brak slechts door tijdens het leven van kleinzoon of achterkleinkind. Zo kunnen we stellen, dat er vroeger meer gelijkenis bestond tussen de levenshouding van grootouders en kleinkinderen, dan nu tussen de mentaliteit van kinderen uit hetzelfde gezin wanneer ze vijf jaar leeftijdsverschil hebben.

Stellen we ons nu de vraag naar het waarom van onze snel veranderende wereld, dan kunnen we dit vraagstuk langs verschillende invalshoeken benaderen. We beperken ons hier tot enkele objektieve omvormingsfaktoren. Anders uitgedrukt: tot enkele gistelementen die de deegmassa van onze huidige samenleving snel doen rijzen. We behandelen achtereenvolgens de stimulerende invloed op het huidig veranderingsproces van:

1.	het natuurwetenschappelijk onderzoek en de technologie;
2.	het mondiaal eenwordingsgebeuren;
3.	het socialisatie- en demokratiseringsproces;
4.	het vervangen van de natiestaten door ruimere gehelen, met bijzondere aandacht voor het europees eenwordingsproces.

1. Het natuurwetenschappelijk onderzoek en de technologie

In de meest ontwikkelde landen is de invloed van de natuurwetenschappen en de technologie op mens en maatschappij bezig, de voornaamste bron van veranderingen te worden. Na het agrarisch tijdvak en het industriëel tijdvak zijn we binnengestapt in het postindustriëel tijdvak, met als bijzondere kenmerken de veralgemeende toepassing van een hoogontwikkelde technologie, van de elektronika, van steeds efficiënter werkende computers, van nieuwe kommunikatiemedia. Daarbij komen de voorheen ongekende mogelijkheden op de gebieden van biogenetiek en biochemie. Terwijl in het industriëel tijdvak de grotere gangmaker van de veranderingen te vinden was in de technische en organisatorische verbetering van het produktieproces, zien we hoe in ons postindustriëel tijdvak de kybernetika, de media en de nieuwe gespecialiseerde biologietakken bezig zijn het hele maatschappelijk leven en de menselijke gedragingswijze te doorploegen.

Deze nieuwe ontwikkeling is universeel in deze zin, dat ze alle terreinen van het menselijk leven doordringt en een nieuw kultuurpatroon doet ontstaan. Door de automatisatie vermindert het volume aan menselijke arbeid en wordt de vrijetijdsbesteding plots een belangrijk deel van ons leven. Trots alle achterhoedegevechten, krijgen de ideologieën minder greep op de menselijke gedragingen: de nieuwe technologieën, de matematischuitgewerkte toekomst- en groeimodellen, de kwantifikatiemetodes, de kommunikatiemedia werken overal volgens hetzelfde grondpatroon, boven de ideologische verschillen heen.

Politieke macht kan niet langer uitgeoefend worden op grond van ondervinding, persoonlijke autoriteit en politieke flair: de computer en het expertenteam zijn de onmisbare gezellen van de politicus geworden. Onze samenleving ondervindt echter ook de nadelige gevolgen van de postindustriële ontwikkeling: ze is uiterst kwetsbaar geworden, staat bloot aan de risiko's van de voorlichtingsmanipulatie, van de invasie van het privéleven langs een verfijnde spionageapparatuur en databanken, van technisch geraffineerde foltermetodes en psychiatrische ontmenselijking, van genetische manipulatie en tenslotte van een reeks nieuwe stress-ziekten en terreurmetodes. Onze instellingen, onze moraal en onze wetgevingen hebben nog veel achterstand in te lopen voor ze deze uitwassen afdoende zullen kunnen indijken.

Deze ontwikkelingen van ons postindustriëel tijdvak zijn ook, wat hun zuiver technologisch aspekt betreft, onomkeerbaar. We kunnen ons moeilijk indenken, dat het meer ontwikkelde deel van de mensheid ooit gezamenlijk zou verzaken aan de eenmaal verworven kennis, hoeveel risiko's er ook aan verbonden zijn. Tenslotte worden de eigen verwezenlijkingen van het postindustriëel tijdvak gekenmerkt door een exponentiëel groeiritme.

Hoe meer wetenschappelijke vorsers, hoe meer publikaties en tijdingen, hoe volmaakter de apparaten en computers, des te sneller zullen de uitvindingen en hun nieuwe toepassingen zich vermenigvuldigen. Niemand is nog langer in staat, de stroom van nieuwe wetenschappelijke vondsten bij te houden. We vernoemden reeds enkele schaduwzijden in ons postindustriëel tijdvak. Maar de gevaarlijkste uitdagingen komen vanwege de grote vernielingswapens - kern-, biologischeen chemische wapens plus atmosferische oorlogsmetodes - en de verwoesting van het leefmilieu. Beide dreigingen, de grote vernielingswapens met hun ‘overkilling capacity’ en de ekologische impasse, houden het gevaar in van een kollektieve zelfmoord van het ‘species mens’.

Geen wonder dat wij waarschuwende stemmen horen. Het naief vertrouwen van weleer

[p. 335]

Pierre De Grauw: Maria.

in de zegeningen van de onbeperkte vooruitgang heeft de plaats geruimd voor de roep naar inperking van de groei. Heel wat wetenschappelijke vorsers zitten met gewetensproblemen zodra ze er zich van bewust worden dat de resultaten van hun speurwerk, wanneer ze in slechte handen komen, tot katastrofale gevolgen kunnen leiden. De globale jongerenkontestatie van de zestiger jaren richtte zich o.m. tegen het misbruik door het militair-industriëel komplex van het wetenschappelijk onderzoek. De wereld van de tegenkultuur schrijft de hele levensvisie van ons postindustriëel tijdvak gewoon af. En in de niet-westerse kulturen wordt met een zeker leedvermaak gewezen op de impasse waarin de westerse wereld met zijn utilitaire, rationalistische instelling, terechtgekomen is. De hedendaagse westerse kunstenaar leeft in een dolgedraaide, gespleten wereld. De oude wereld is vergaan, de nieuwe heeft nog geen aangepaste ordening kunnen verwezenlijken, zal misschien in deze tijd van ‘perpetuum mobile’ nooit meer tot bedaring komen. We hangen als het ware tussen twee werelden, tussen twee levensopvattingen. Veel aspekten van onze huidige tijd doen ons denken aan de wereld die Witkiewicz in zijn werk ‘Onverzadelijkheid’ heeft afgeschilderd. Een milieu van dolle, dissonantenrijke muziek, erotische perversie, drugs, pseudo-religiositeit en psychopaten. Anderzijds is onze wereld er ook een van oprechte bekommernis voor de vrede,

Pierre De Grauw: Kruisbeeld.

van strijd tegen raciale en eng-nationalistische vooroordelen, van edelmoedige inzet in de strijd tegen de schending van mensenrechten en mensonwaardige oerarmoede in de ontwikkelingslanden, van terugkeer naar een milieuvriendelijke levenshouding. Al met al een boeiende wereld, een wereld in wording die, naar de termen van Ernst Bloch, niet uitsluitend is wat hij nu is, maar ook wat hij worden zal. De kunstenaar kan er de met hoop bevruchte kiemen - de logos spermatikos - van de toekomstige wereld ontdekken, en scheppend meewerken aan hun rijpingsproces.

2. Het mondiaal eenwordingsgebeuren

Onze verkeers- en kommunikatiemiddelen hebben onze planeet tot een dorp omvormd. Geen enkel groot feit is nog isoleerbaar.

We leven in een netwerk van universele wisselwerking. Technisch gesproken is de wereldeenheid reeds een voldongen feit. De mens echter met zijn ballast van instellingen, vooroordelen, onwetendheid, vasthouden aan achterhaalde privilegies, strompelt nog achterop. We maken de moeizame geboorte mee van een nieuwe wereldrechtsordening, van een aangepast zeerecht, van een nieuwe internationale ekonomische orde, van een planetaire dialoog der kulturen. Ook op dit vlak wordt van onze tijdgenoten een grote aanpassing gevraagd.

We dienen een nieuwsoortig wereldomvattend

Pierre De Grauw: Profeten.

verantwoordelijkheidsbewustzijn in onszelf te ontwikkelen. In plaats van de gekende uitspraak van de G.M.-baas Wilson: ‘Wat goed is voor G.M., is goed voor Amerika en goed voor de wereld’, zouden we in omgekeerde orde moeten zeggen: ‘Wat goed is voor het algemeen welzijn van de hele mensheid (het “bonum commune universale” van Pacem in Terris), is ook goed voor onze kultuurkring en goed voor onszelf’.

Het einde van de blanke wereldsuprematie vraagt een gewetensonderzoek omtrent onze diepgewortelde raciale superioriteitsgevoelens en onze kulturele waardenschaal. Is het niet zo dat tot dusver we onze eigen - relatieve - kriteria benuttigden om de andere kulturen te beoordelen? Ik geef u een uitspraak van Tagore ter overweging: ‘De grootheid van een kultuur mag niet gemeten worden naar de mate van macht en van schoonheid die ze heeft voortgebracht, maar naar de wijze waarop de liefde voor de hele mensheid in haar wetten en haar instellingen belichaamd werd’.

Tot nog toe hadden we in het Westen grote deskundigen op het terrein van de niet-westerse kulturen. Een dialoog van kultuur tot kultuur was er echter niet. Die komt nu pas op gang. Om die dialoog aan te kunnen en vruchtbaar te laten worden, hebben we een andere dan de tot dusver overheersende geesteshouding nodig. Het meest geëigende concept lijkt wel de opvatting te zijn die

[p. 336]

voorgestaan wordt door grote geesten zoals Tagore, Teilhard de Chardin, Senghor en Maheu, nl. het begrip ‘universaliteitskultuur’. Het gaat hier niet om een soort kosmopolitisme of sinkretisme waar de afzonderlijke kulturen hun eigen aard zouden verliezen, maar om een denkklimaat waarin alle kulturen - ook die zonder geschreven tradities - gerespekteerd worden als pogingen om in een bepaald milieu de menselijke hoedanigheden tot bloei te brengen. ledere kultuur heeft aldus haar bijdrage geleverd tot het algemeen menselijk kultuurpatrimonium. Geen enkele kultuur mag zich de rol toeëigenen, universele kultuur te worden en de andere te verdringen. Wel moet er een wereldwijd onderling verrijkingsproces gebeuren, wat de Engelsen noemen ‘cross fertilization’. De westerse kultuur kan zich verrijken en verjongen door een dialoog met de niet-westerse kulturen. Een klimaat van onderling respekt kan alleen maar bevorderlijk zijn voor de samenwerking, die op politiek en ekonomisch gebied toch al aan de gang is. En heel wat kringen, die ten onzent inspiratie zoeken bij de niet-westerse kulturen, zouden hun pessimisme ten overstaan van de overlevingskansen van onze kultuur opgeven of milderen wanneer de dialoog tussen de kulturen werkelijkheid wordt.

De kunstenaar, die tot de wereldgemeenschap van de schoonheidszoekers behoort, kan op dit terrein een onvervangbare taak van pionier en verzoener uitoefenen.

3. Het socialisatie- en demokratiseringsproces

Nog op een ander terrein verschilt onze tijd van de voorgaande. In onze westelijke welvaartmaatschappijen maken we een voortschrijdend proces van socialisatie mede. Hiermee bedoelen we het netwerk van steeds belangrijker wordende relaties en wederzijdse afhankelijkheid van de burgers, meestal gepaard met grotere staatsbemoeienis. Al is het een goed dat de kwade kansen van het leven meer en meer door de gemeenschap gedragen worden, en al kan geen net van openbare voorzieningen opgebouwd worden zonder de prijs van grotere staatskontrole te moeten betalen, toch dienen we ook de hieraan verbonden gevaren niet uit het oog te verliezen.

Socialisatie betekent niet persé betere medemenselijke betrekkingen. Voortschrijdende staatsbemoeienis kan leiden tot favoritisme tegenover partijvriendjes, tot diskriminatie van minderheden. De kunstenaar was vroeger het schoolvoorbeeld van een moeilijk bestaan. Thans bestaat het risiko dat, om de hem eventueel van staatswege toegekende ondersteuning niet kwijt te spelen, zijn kreatieve vrijheid in het gedrang komt. Dit gevaar bestaat onder vrij milde vorm in de autentieke parlementaire demokratieën. In de meeste totalitaire staten wordt de kunstenaar gewoonlijk voor de keus gesteld, ofwel een knecht van het regime te worden, ofwel een marginaal bestaan te leiden en zelfs vervolgd te worden.

Parallel met de socialisatietendens zien we overal een onweerstaanbare trend naar demokratisering. Het is weliswaar zo, dat op de 148 zgn. soevereine staten die thans lid zijn van de UNO-Algemene Vergadering er slechts een 25-tal de naam van parlementaire demokratie waarmaken. Toch merken we overal, zelfs onder de meest autoritaire regimes, een sterke stroming naar gelijke kansen in het leven. Bij eertijds fatalistisch gezinde bevolkingsgroepen is de hoop ontwaakt, dat het niet noodzakelijkerwijze zo moet blijven. Deze hoop op meer sociale en kulturele gelijkberechtiging is steeds de grootste vijand van totalitaire regimes gebleken. Niet voor niets nemen vooral in deze landen de onderdrukking en de folteringen toe. Solidariteit van onze kunstenaars met hun kollega's in de totalitaire gebieden is een machtig drukkingsmiddel gebleken om vervolgde kunstenaars ofwel de emigratie mogelijk te maken, ofwel hun lot te verlichten.

4. Van natiestaat tot groter regionaal geheel

‘Le vingtième siècle sera le siècle des fédérations’, heeft de Franse rechtsgeleerde Georges Scelle bij het begin van deze eeuw geschreven. De man is aardig op weg in het gelijk te worden gesteld. Niet alleen zien we in Europa een volgehouden streven naar eenwording, weliswaar met krises en moeilijkheden, maar datzelfde verschijnsel doet zich ook onder gelijkaardige vormen voor in Zuid-Amerika met de Andeslanden, in Zuidoost-Azië met de ASEAN, in Afrika met de Organisatie voor Afrikaanse eenheid, daarnaast in de Islam-gebieden met hun streven naar nauwere politieke en ekonomische samenwerking op basis van de Umma, de Islam-broederschap.

In Europa zijn de landen van de Gemeenschap het verst op weg naar ekonomische en politieke samenwerking. Andere landen zoals Griekenland zullen binnenkort de groep komen vervoegen. Recentelijk werd een belangrijke beslissing genomen voor de demokratisering van het europees eenwordingsproces met de goedkeuring van rechtstreekse europese verkiezingen, in beginsel voorzien voor 1978. Het gaat hier om meer dan een elektorale formaliteit. Deze beslissing betekent, dat ten langen laatste ook de gewone burger inspraak krijgt over het toekomstig model van samenleving in de Gemeenschap met haar 265 miljoen inwoners, en de betrekkingen van deze Gemeenschap met de wereld daarbuiten. Een ontwerp van europese samenleving alleen zal dode letter blijven, wanneer terzelfdertijd van de overgang van natiestaat naar europese unie geen gebruik gemaakt wordt, om Europa een nieuw bewustzijn te geven. Het geheel moet méér zijn dan de som van de delen. Op dit ogenblik geven de afzonderlijke lidstaten van de Gemeenschap de indruk, vooral een afwachtende politiek te voeren: wachten op Amerika, wachten op wat de Sovjetunie gaat doen. We schijnen zelfs minder psychologisch dynamisme aan de dag te leggen dan b.v. China of Algerije. Nochtans heeft Europa nog oneindig veel reserves en mogelijkheden. Alleen gedraagt het zich zoals Ortega y Gasset opmerkte: het heeft alle gaven, behalve de gave zijn gaven te gebruiken. Dit ware nog niet zo erg, wanneer alleen Europa onder de gevolgen van deze machteloosheid te lijden had. Maar ook de buitenwereld ondervindt nadeel van ons defaitisme, op de eerste plaats de met ons verbonden ontwikkelingslanden.

Vooral voor onze jongerengeneratie is het teneerdrukkend, wanneer ze in ons kontinent een weinig entoesiasmerende sfeer moeten ervaren. Enerzijds kan het staatsnationalisme hun geen zinnig perspektief meer bieden. Lokale en regionale inzet zijn goed, op voorwaarde dat deze doelstelling ook harmoniëert met een ruimer perspektief, aangepast aan de huidige wereldsituatie. De enige reële mogelijkheid, om intern een betere samenleving op te bouwen en naar buiten toe werkdadig aan het wereldgebeuren mee te doen ligt in de samenbundeling van onze krachten onder de vorm van een Europese Unie, die haar eenheid grondvest op het respekt voor onze verscheidenheden.

We staan nu op een overgangspunt, vergelijkbaar met de toestand waarin de profeet Ezechiël zich bevond bij het beenderenveld. Achtereenvolgens moest hij bevel geven dat de beenderen zich weer tot geraamtes zouden samenvoegen, daarna met spieren en zenuwen zouden overtrokken worden, daarna weer belichaamd zouden geraken. De ruwbouw van Europa staat er. Aan de binnenhuisinrichting wordt gewerkt. Zoals de ziel nog ontbrak bij de lichamen van Ezechiël, zo ontbreekt aan Europa nog de nieuwe geest. Deze kan niet opgewekt worden door de technologie of de ekonomie. Het ‘supplément d'âme’ voor Europa moet komen van het zedelijk verantwoordelijkheidsbewustzijn, van de godsdienst en van de kunst. Moge dit kongres een positieve bijdrage leveren tot het opwekken van een nieuwe europese geest, in staat om ook onze snel veranderende wereld dichter te brengen bij het ideaal van het Rijk Gods.

Karel J. Verleye