Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 25

Algemene bedenkingen omtrent ‘Kunst en geld’

Gunther Gooris, kunstschilder

Een kunsten(a)r(es) die het spel van onze wel zeer baatzuchtige maatschappij meespeelt, is verplicht zich te gedragen als de fabrikant van een produkt, dat hij (zij) via allerlei public-relations en reklamestunts tot bij de gebruiker moet doen belanden. Het kunstwerk legt een lange weg af om, via allerlei tussenpersonen of organismen, tot bij de consument te geraken, die er de centen voor wil betalen. Zonder die lepe en invloedrijke bemiddelaars mag de artiest(e) meestal zijn (haar) winkel sluiten. Rechtstreeks van fabrikant tot verbruiker is in die branche bepaald niet winstgevend. Het is wel een kluif voor verzamelaars van eigen werk. In de kapitalistische maatschappij is de kunstena(a)r(es) genoodzaakt de produkten van zijn (haar) scheppende activiteit door bemiddeling van de geldmachten te verspreiden. Een censurerende autoritaire staatsbemoeienis is ook weinig aanbevelenswaard (bv. in de U.S.S.R.).

Wil de kunstena(a)r(es) niet door ernstige beknotting en fnuiking van expressie getroffen worden, zal men naar alternatieven moeten zoeken.

De kunstena(a)r(es) is zoals ieder mens voor een groot deel het produkt van de maatschappij waarin hij (zij) opgroeide. Zijn (haar) scheppingen zullen er de sporen van dragen. In onze maatschappij, waarin de kunst in de marginaliteit is gedrongen, om daar een incestueus bestaan te leiden, is kunst een zaak voor een kliek geprivilegieerde snobs en enkele gehaaide profiteurs, om desondanks of dankzij nog effect te sorteren bij een handvol waarachtige kunstliefhebbers. Die lopen uiteraard niet dik. Onze wel erg materialistische samenleving, zoals de insiders ook wel weten, is afgericht op competitieverdwazing en consumptiedwang. Profiteren, uitzuigen en winst maken, laten weinig energie voor bezinning en verfijning. Tenzij verfijning van de profitariaatsnufjes, en dit op alle gebied.

In onze ‘beschaving’ waar alles koopbaar is, is kunst verworden tot een handelsprodukt, consumeerbaar voor wie de poen neerlegt, zoals voor een ijskast, een stoefauto of een fluitketel. Daarbij staat het ‘bezit’ van kunst chic bij de voornoemde snob-elite.

Aan opvoeding tot kunstbegrip wordt praktisch niets gedaan door de massa-media, noch in het onderwijs. En dat is nogal wiedes. Teveel vormen van kunst verruimen het bewustzijn, brengen dieper inzicht in de drijfkrachten van individu en gemeenschap. Daar zijn de belangen van onze touwtjestrekkers niet mee gediend. Kunst is daarenboven ook een van de middelen tot cosmisch ervaren; het is een van de belangrijkste mogelijkheden tot besef van het transcendente en daarom dikwijls als slaapmiddel ontkracht. Kortom, echte belangstelling voor de vele vormen van kunst die zich aan ons voordoen, is niet los te koppelen van de andere aspecten van ons bestaan. Kunst is geen schone schijn, maar wordt wel als dusdanig gepresenteerd. Echte creatieve opvoeding schept kritische geesten, en die moeten dan ook vaststellen in welke maatschappijstructuren we verweven zitten; ze zullen dan ook constateren dat ons systeem fundamen-

[p. 73]

teel onrechtvaardig is.

De machthebbers van diverse pluimage bewaren of verstevigen ook graag de macht die ze bezitten. Daarom het toepassen van de oude, toch nog zeer toepasbare spreuk: ‘Verdeel en heers, houd ze (geestelijk) arm en (geestelijk) dom...’ Daarom worden kunst en kunstenaar gemuilband of anders zoveel mogelijk ingekapseld en onschadelijk gemaakt, terwijl de illusie van vrijheid gehandhaafd blijft. Kunst wordt daarom op grote schaal vervalst doorgegeven. Terwijl een kleine minderheid, die het tóch niet kan laten, kunst in haar wezenlijke gestalte kan beleven. Men heeft er blijkbaar belang bij alle kunst eenzijdig tot versiering, verstrooiing of verfraaiing te herleiden. Dus maar lekkere boeken snoepen, sentimenteel dwepen met een film, pronken met beeld of schilderwerk. Kunst los van het leven, drijvend droomeiland, maar dan zonder achter de coulissen te kijken. Want dan zie je de lepe zakenjongens, de corruptie, de lakeien. De kunstverspreiding is in handen van diverse handelaars in roerend goed. Doch, ondanks de ontzaglijke belemmering van een praktisch onbestaande opvoeding tot kunstbegrip en de grote mercantiele omweg, bereikt de juiste boodschap toch soms op de verkeerde manier de juiste mens.

Nu zou solidariteit onder de kunstenaars de eerste voorwaarde zijn om het creëren en verspreiden van kunst gunstiger te doen verlopen. Maar zoals elders bestaat ook hier het verdeel-en-heers-systeem. Naijver, broodnijd, fanatisme, afgunst en geslotenheid voor andere kunststromingen dan de eigene, zijn enkele van de vervelende houdingen die tussen overgevoelige superindividualisten voorkomen. Er wordt wel erg vlug op elkanders tenen getrapt. Die minder positieve karaktereigenschappen zijn echter ook de schaduwzijden van pure authenticiteit, uitgesproken persoonlijk gedrag, en zelfs een wezenlijk engagement. Gelukkig hebben de meeste artiesten nog veel van hun kinderlijk vermogen tot verwondering bewaard. Eigenlijk zijn het dikwijls revolutionairen via de exploitatie van het innerlijk leven. Voorboden van een totale mentaliteitsverandering, die tevens op duidelijk karikaturale wijze, in hun persoonlijke mankementen, de rotte plekken van ons systeem uitstallen.

Toch is het de hoogste tijd dat er ernstig aan solidariteit gedacht wordt, ondanks de berg vooroordelen en moeilijkheden die we moeten overwinnen. Zich alleen beperken tot een christelijk Vlaams kunstenaarsclubje is onzinnig. Het is te hopen dat ‘Vlaanderen’ niet alleen de bedoeling heeft eens een knap nummer uit te geven met als thema ‘Kunst en Centen’, maar dat de informatie, die zal binnenstromen, daadwerkelijk gevolgen zal hebben. En ik vind ook dat er tevens dient gestreefd te worden naar solidariteit met alle andere groeperingen en individuen, die werkelijk hun best doen voor een rechtvaardige en bewuste wereld. Kunst is slechts één van de middelen daartoe.

Daarmee is ook het antwoord gegeven of men van kunst kan leven. Het is in vele situaties praktisch onmogelijk. Daarbij is het ook na enkele jaren een ernstig probleem om nog creatief te kunnen zijn. Er zijn mensen die op artistiek vlak belangrijke dingen te zeggen hebben. Maar óf geldgebrek, óf tijdgebrek werken bij hen enorm frustrerend. De doem van uitzichtloos isolement en gebrek aan mogelijkheden tot ontplooiing, geven aanleiding tot vooroordelen en paranoia. Ik ben niet van mening dat de pap in de mond moet gelepeld worden. Kampen en afrekenen met moeilijkheden zijn leerzaam. Maar als men té lang gedwongen wordt veel tijd te spenderen aan een broodwinning, als men bezeten is om zich als kunstena(a)r(es) te uiten, wordt het dramatisch.

Dat is uiteraard een probleem dat zeker niet alleen de kunstena(a)r(es) treft. En voor vele van onze medemensen zijn er te weinig mogelijkheden om zich adequaat te ontplooien. Alleen met rijke ouders en vele relaties in de branche, een buitenhuiswerkende echtgeno(o)t(e) of als part-time kostwinner of als full-time stempelaar, zijn er eventuele mogelijkheden om zich als kunstena(a)r(es) min of meer te handhaven.

Emiel Janssen, letterkundige, criticus

Bij de ‘Algemene vragen’ die u stelt formuleer ik enkele normerende opmerkingen. Zelf ben ik meer in de literatuur thuis; die ervaring werkt door zonder mijn gedachten tot dat domein te beperken.

1.	‘Kunst’, ‘schoonheid’, ‘artistiek werk’: het zijn abstraherende woorden voor conventionele verzamelingen. Onveranderlijke en rechtlijnige principes zijn op dezelfde wijze irreëel en bruikbaar; doch daaronder liggen experimentele of experimenterende normen, soepel en bewegend, ten overstaan van de onuitputtelijke menselijke creatie.
2.	In elk waarachtig kunstwerk geeft de kunstenaar gul zichzelf, met de eigen bestemming als boodschap. Omgekeerd zou, zonder de gebruikelijke begrenzingen, elk geven-inliefde kunstwerk mogen heten. Maar onze samenleving onderscheidt heel veel: kunstwerken tegenover minder voltooide of duurzame prestaties, plastische kunstwerken tegenover ritmische of literaire, spel tegenover arbeid. Al dat formele hoort bij het habituele bestaan. Vaak echter laat het de ‘liefde’ ongemoeid, en zelden wordt het ‘spel’ beklemtoond; zodat heel wat ‘kunstwerken’ (buiten liefde en spel ontstaan, of daar tegenin) valselijk die naam dragen. Waarachtige kunst en schijnkunst lopen ineen, dikwijls moeilijk te onderscheiden.
3.	Bij de waarachtige kunst hoort onafscheidelijk enige armoede: bevrijdende onthechting namelijk, open drang naar avontuur, onbevangen creatie. Want telkens wordt het een zwervende ontdekkingstocht, herhaaldelijk een zelfoverwinning, soms een salto mortale, - en daardoor passen heel wat kunstenaars, meestal grotere, niet precies in maatschappelijke kaders.
4.	Normaal heeft de kunstenaar een andere bezigheid of broodwinning nodig. Aan de oppervlakte kan die gespletenheid spanning worden (waar haalt men tijd en krachten?); in het diepere wordt alles geharmonieerd. De degelijke burger verleent vastheid, ernst, evenwicht, zelfvertrouwen en krachten aan de zoekende artiest die volharding niet missen kan. - Daartegenover kunnen alleen grotere kunstenaars, werkzaam en oprecht, veilig van hun kunst bestaan: een voldoende succes waarborgt het materiële welzijn, - de réussite stijgt hun niet als sterke wijn naar het hoofd, - het niets-dan-creëren vervormt hun gedachten, hun hart, hun bewuste bestemming niet, - ze laten de boodschap-van-zichzelf niet opgaan in poserende originaliteit.
5.	De waarachtige kunstenaar, onvermijdelijk ‘een teken dat weersproken wordt’, moet kunnen rekenen op sympathie en steun, al creëren strijdende en zwoegende kunstenaars soms meer pregnant. Maar een modieuze, ruime, ongeschakeerde verering wordt hem vaak noodlottig: tegelijk gaan kritiek en zelfkritiek ontbreken; vanzelf vervalt hij tot appelen die hij voor citroenen verkoopt. Nog noodlottiger wordt hem een al te overvloedige officiële erkenning-en-steun: door de overvloed zelf ontwricht en vereenzaamd, kan hij verbitterd geraken als voelde hij zich leeggehaald en verbannen.
6.	Bij een onbeheerste industrialisering krijgen de originele persoonlijkheid en de diepere ziel minder kansen dan de behendige reclame-maker, de vermetele tafelspringer. Uiteraard neemt de industrie het mysterie weg, haalt zij de kunst naar het uitwendige toe, naar de regelmaat en het alvermogen van de machine. Ze neemt ze meteen op in de massamedia, waar deze allesbehalve thuis hoort. Omgekeerd verleent een goed aangewende industrie aan samenwerkende kunstenaars een verhonderdvoudigde macht en creativiteit. Industrialisering snijdt dus aan twee kanten, maar de goede kant gebruiken we nog weinig.
7.	Een oordeelkundig mecenaat brengt harten bijeen, bezielt afzonderlijke kunstenaars, voert tot gezamenlijke ondernemingen. Het laat cultuur aan welvaart ontbloeien en trekt welvaart op tot cultuur. Voor de geldschieter is het een delikate dienstbaarheid en waakzaam vertrouwen, voor de ontvangende kunstenaar een werkzame dankbaarheid met vrij-blijvende inzet. - Een mecenaat van staatswege is dubbel delikaat: het gaat toch om de vrije creativiteit van dieper begaafden, gauw verbijsterd door parapolitieke luidruchtigheid...

[p. 74]

... Onze hedendaagse kunst vertoont en bevordert vaak de maatschappelijke gebreken die ze zou moeten wegwerken. In het vaarwater van de massa-media voert ze meer appelen dan citroenen aan; terwijl haar zuurdeeg-actie, midden in onze decadentie, een primordiale behoefte is geworden. Moet dat gezuiverd herleven de bedoeling niet worden van de toelagen, die al te vaak verkeerd hebben gewerkt?

Om die redenen dringen zich op: a/ een versoberen van de toelagen, eerder gericht op kans-geven, stimuleren, zuiveren, wedijver en saamhorigheid, grondiger levensernst, dan op spectaculaire bekroningen en beloningen, - b/ een groeperen van kunstenaars, die zich bewust willen worden van hun profetische zending en genezende plicht (met een inhoud en vormgeving die zwemen naar godsdienst en religie), - c/ een zeer grote onderlinge eerbied en verdraagzaamheid, op basis van een evenwichtig humanisme dat het mysterierondom niet wegblaast, - d/ een bevoegde en gezaghebbende kritiek die weet te schiften en te scheiden, die de kunstenaars uiteindelijk zichzelf leert zijn en zich meedelen, - e/ een mecenaat eerder privé dan staatkundig, nogal berustend op wedijver maar dan met bevoegde jury's, eerst toegankelijk voor te-selecteren-jongeren of meer behoeftigen, basis en steun voor groepswerk allerhande. Dat alles heeft iets van een idealiserende droom. Wij weten echter zeer goed dat een foutloos bestuur en een foutloos mecenaat niet kunnen bestaan, en nemen dus fouten en vergissingen op de koop toe.