Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 24

[p. 19]

Ideeën voor een draaiboek

In de zomer van 1974 plande de Dienst voor Monumentenzorg van de stad Brugge een didactische film over ‘Brugge, een oude stad voor mensen van heden’. Een werkgroep verklaarde zich accoord het draaiboek samen te stellen aan de hand van de in dit artikel uitgedrukte ideeën.

Brugge is niet zo maar een stad. Brugge is een begrip: er zijn mooie hoekjes, je vindt er kunstschatten en duizenden toeristen komen er jaarlijks historische stoeten en spectakels bekijken. Brugge is in de gehele wereld bekend. Maar wat heb je daar aan als gewone Bruggeling? Is Brugge niet alleen een toeristische attractie, maar ook een stad waar het goed is te wonen? Verhindert dit mooie oude decor ons niet als moderne mensen te leven?

Toch wonen hier al minstens 1500 jaar mensen. Nu nog voeren alle wegen je naar het hart van de oude stad: de burcht, de grote markt en omliggende straten. Hier ontstond de stad in de 9e eeuw. Hier bouwden de eerste graven van Vlaanderen hun burcht.

Kooplui werden door diverse wegen naar hier gebracht. Ze voelden zich hier veilig en etaleerden hun waren op de eerste marktplaatsen. Hier ontmoetten ze hun collega's die niet met paard en ezel over de landwegen trokken maar die met schepen over de zeeën zeilden. Eerst spoelde de zee tot het hart van Brugge. Later bereikten ze de zee langs allerlei kanalen om. Dit is trouwens de diepere bestaansoorzaak van de stad: diverse wegen die samenkomen bij een plaats van waar uit men makkelijk per schip verder kan. Dit zal vastgeankerd blijven in het collectief onderbewustzijn van de Bruggelingen: we zullen steeds rechtstreeks contact met de zee nastreven. Is het niet merkwaardig dat het hart van de stad nog steeds zoals 1000 jaar geleden, het bestuurlijk, juridisch en commercieel centrum is?

De tegenwoordige omwalling dateert van 1297. In de eerste eeuwen na het ontstaan van de stad werd vooral langs de wegen gebouwd die door de stad trokken. Dit zijn de poortstraten: nu nog steeds de voornaamste straten van de stad. Een vrij groot gedeelte bleef onbebouwd tot het einde van vorige eeuw. In de 20e eeuw doorbraken de Bruggelingen de stadswallen en vestigden zich vooral in de laatste 20 jaar op een zeer wanordelijke manier buiten de stad. De Bruggelingen die de stad ontvluchtten wonen nu in Groot-Brugge. Wonen in randgemeenten en dorpen

Samenspel van gebouwen, water en groen. (Copyright A.C.L.).

die in Groot-Brugge zijn opgegaan, is een apart verhaal. Laten we ons hier tot de problematiek van de oude stad beperken. Vergeten we vooral niet dat een van de oorzaken van de uitzwerming was, dat het niet goed meer leven was in die oude stad. Toch was Brugge méér dan enige andere stad naar de maat van de mens gebouwd. Het is een stad van prettig gebouwde huizen die de mensen door hun hoogte of reusachtige afmetingen niet overschreeuwen, maar door hun speelse gezelligheid bescherming en rust boden. De huizen waren geschikt voor handel of ambachtelijke bezigheden. Gigantische fabrieken en helse machines passen niet in het Brugse stadsbeeld. Brugge is een stad met vaste herkenningspunten, die eeuwen en generaties trotseren en vele pleinen en markten, waar je spontaan naar toe loopt om te kopen of om mensen te ontmoeten. Want om te lopen en niet om met duizende wagens op hetzelfde ogenblik te doorkruisen, is de stad gemaakt. Bredere straten boden eventueel plaats voor een enkel paard en koets.

Wat te Brugge spontaan werd bereikt, harmonie tussen wonen en leven, wordt meestal vruchteloos in nieuwe steden nagestreefd. Dit evenwicht is delicaat en wordt makkelijk verstoord.

Vóór een paar jaar zaten we dicht bij het fatale punt vanwaar geen terugkeer meer mogelijk was. Dat zovele Bruggelingen de stad ontvluchtten, bewijst dit. De veelvraat auto is voor veel verantwoordelijk. Er woedde een twintigjarige oorlog tussen de auto in zijn vele verschijningsvormen en de oude stad. Het ziet er naar uit dat na aanvankelijke successen de auto de slag verloren heeft.

We beseffen dat het gewoon geen leven is midden de stank en het lawaai van de auto's, vrachtwagens en bussen van het doorgaand en plaatselijk verkeer. Het was waanzinnig automobielen en vrachtwagens door onze nauwe en kronkelende straten te jagen. Gek was het van een stad voor de mens een stad voor de auto te willen maken... maar we probeerden het. Voetpaden werden ingekrompen, kaaien verbreed en pleinen en stukken groen werden aan parkeerruimtes opgeofferd. De mooie straatkasseien verdwenen onder

[p. 20]

een zwarte laag asfalt. We ruimden oude woonhuisjes op en bouwden er de banale huizen van het blikken monster. Met de dood in het hart zaagden we door het hart van een eeuwenoude boom. We zaagden in het hart van de oude stad. De meest dynamische gezinnen trokken weg uit de oude stad. En ze hadden gelijk ook. In de randgemeenten zochten ze vooral groen en gezonde lucht. Ze bouwden er hun huisje en hun tuintje.

De binnenstad verkrotte. Krotten en garages hebben een bijzondere eigenschap: ze werken aanstekelijk. Een rij huizen met een paar krotten verkrot makkelijk helemaal. Speculanten kochten die krotten voor een appel en een ei en bouwden er ‘opbrengsthuizen’ op. Dit zijn vooral appartementen: de ene betonnen kooi boven de andere. Jonge gezinnen parkeerden hier een paar jaar; langer blijven hier diegenen die zich om welke reden dan ook niet aan een huisje in de randgemeenten konden wagen. Het is normaal dat de ondernemers zo hoog en zo breed mogelijk wilden bouwen. Geld moet maximaal renderen. Dit is natuurlijk fataal voor een fijnkorrelig geheel als een oude stad. En als er eenmaal het mes in gezet wordt, kan makkelijk verder gebroken worden. Een paar oude monumenten verdwenen dan ook of werden op een smakeloze manier weggebouwd. De 19e en 20e eeuwen worden gekenmerkt door het verschijnsel ‘schaalvergroting’ en door het verschijnsel van de enorme groei van de technische mogelijkheden. Kleine werkplaatsen groeien uit tot gigantische fabriekshallen, scholen en kantoren breiden zich voortdurend uit. Het was een geluk voor de oude stad dat slechts enkele fabrieken zich binnen de wallen ontwikkelden. Ze horen er niet thuis! Ook de scholen met een voortdurend aanzwellend leerlingenaantal, die steeds maar bouwen en herbouwen zijn een aanslag op het stadsbeeld. De uniforme klaslokalen harmoniëren helemaal niet met het speelse fijnkorrelige van de omgeving. Een kapitale fout, in de 19e eeuw begaan, is nog niet helemaal ongedaan gemaakt: de spoorweg, ‘ijzeren weg’, en het station sneden West-Brugge van de stad af. Gelukkig verdween het station naar een betere inplanting; maar West-Brugge is nog steeds door een continue sliert wagens van het centrum afgesneden. Toch ontsnapte Brugge niet aan de symbolen van de moderne levenswijze: neonlicht, reclameborden, T.V.-antennes verstoorden het stadsbeeld. De nieuwe winkelpuien storen over het algemeen de harmonie van de gevels. De zo intieme straatlantarens verdwenen, in de plaats kwam onpersoonlijk licht. Kortom het in de stad blijven wonen bood geen voordelen: als je er uit weg kon dan bleef je niet langer.

Wat doe je er aan? Is de ‘vooruitgang’ wel tegen te gaan? Zovele oude steden zijn reeds teloorgegaan of hebben hun eigen karakter verloren. Alle specialisten zijn het erover eens: hier en daar een geveltje oppoetsen en een monument restaureren heeft geen enkele zin. Dit doe je voor de ‘Cultuur’ en desnoods voor de toeristen. Een stad kan je er niet mee redden.

Het heeft geen zin een decor te onderhouden,

Carmersstraat 140. Het binnenkoertje van het ‘fort’ Ghent uit 1830.

Carmersstraat: achtergevels, volgebouwde binnentuinen en een brouwerij. (Foto L. Devliegher).

[p. 21]

St.-Amandstraat 12: vóór en na de restauratie. (Copyright A.C.L.)

waarachter niemand meer leeft. De stad kan alléén gered worden door ze terug leefbaar te maken. Dit zou dan de filosofie moeten zijn die achter dit streven steekt: we moeten niet zozeer een mooie stad nastreven, maar wel een leefbare. Nu geloven we dat mensen gelukkig kunnen leven in een stad die gedurende eeuwen zijn leefbaarheid bewezen heeft. Door de stad weerom leefbaar te maken redden we niet alleen een brok historie en een stuk cultureel erfgoed, maar bewaren we ook een model voor nieuwe stedebouw. Architecten, die nieuwe steden ontwerpen, inspireren zich aan de structuur en het leven in de oude stad. Louvain-la-Neuve illustreert dit tenvolle. Er is bovenal een dwingende reden om het verval tegen te gaan: een aantal Bruggelingen willen in hun stad of straat blijven wonen. Door te saneren bieden we hun die mogelijkheid.



Dat is natuurlijk een gigantische opgave. Het is zeker een der grootste uitdagingen sinds het ontstaan van de stad.

Maar het is nu of nooit. De tegenwoordige generatie heeft het lot van dit stedebouwkundig meesterwerk in handen: een paar jaren slordig beleid, een aantal toegevingen aan de ‘vooruitgang’ kunnen onherstelbare wonden toebrengen. Deze vormen dan weer precedenten voor nieuwe kankerplekken. In twintig jaar kan het resultaat van duizend jaar bouwen grondig vernietigd worden.

Het stadsbestuur zorgde reeds voor een belangrijke bijdrage door de opmaak van een structuurplan en deelplannen. Het weer zuiver maken van de keien was bijzonder belangrijk. Het was een keerpunt: duidelijk werd nu bewezen dat de verloedering van de stad kon afgeremd worden. Er moet meer gebeuren: de stadskern moet hernieuwd worden.

Dit betekent dat we de leefbaarheid van vooral de volkswijken moeten verhogen.

Fabrieken, grote kantoren moeten uit het centrum van de stad verdwijnen. Mensen kunnen niet leven en ook niet rustig wandelen of kopen midden het rumoer en de stank van zovele auto's. Voetgangers en fietsers krijgen onbeperkte voorrang in belangrijke gedeelten van de stad. Auto's zullen dus in parkeerplaatsen worden opgevangen en door snel niet vervuilend openbaar vervoer worden vervangen. Bijna zeker gaat de slogan op: ‘auto weg, mensen terug’. Vele jonge gezinnen zullen opnieuw binnen de ring komen wonen. Voor hen en ook voor de andere bewoners zullen allerhande voorzieningen moeten getroffen worden. Water, zuiver water, is erg belangrijk voor de stad. De mooiste steden ter wereld zijn watersteden. Waar mogelijk zal de Reie weer worden blootgelegd.

Dit is een gedeelte van het ambitieuse plan van het stadsbestuur.

Privé-initiatief zoals de Marcus Gerardsstichting zorgde voor het restaureren en terug bewoonbaar maken van zeer waardevolle panden. Deze succesvolle actie zal zeker verder worden uitgebreid.

Voor een groot deel zal het al dan niet lukken van deze plannen afhangen van de individuele Bruggelingen. Vele van onze oude woningon kunnen met weinig kosten en een beetje fantasie tot echte pareltjes van wooncultuur worden omgetoverd. Het is bekend dat het stadsbestuur tot 50% van bepaalde restauratiekosten terugbetaalt. Een oud woonhuis opknappen hoeft niet persé duur uit te vallen. Een en ander kan als hobby of als vrijetijdsbesteding gebeuren. Uit hedendaagse creativiteit en een oud deugdelijk huis kan een harmonieus geheel groeien.

Want iedere goede gevel is belangrijk, ieder stukje groen en iedere kromming in een straat moeten beschermd worden. Storende constructies zouden geleidelijk door goede hedendaagse architectuur, die de sfeer van de stad eerbiedigt, moeten worden vervangen. Indien we erin slagen dit ambitieuse plan te verwezenlijken dan komen we in de eerste rij te staan van diegenen die strijden voor een beter en zinvoller leven. We bieden het bewijs - waar zovelen op wachten - dat het mogelijk is een oude stad bewoonbaar te maken zonder haar karakter op te offeren.

Juist het behoud van dit karakter is trouwens essentieel voor de bewoonbaarheid.

Ja, het wordt weer goed wonen in Brugge, stad waar de mens zich thuisvoelt. Waar je niet door mastodonten van gebouwen of door een moorddadig verkeer uit je lood geslagen wordt. Waar je voelt dat je als mens nog meetelt en waar je weet dat het decor mooi is niet zozeer omwille van de toeristen, maar omdat de Bruggelingen dit zélf willen. Het boeiendste wat de toeristen hier dan te zien krijgen is, hoe wij erin slagen ons bouwkundig erfgoed te bewaren en er als moderne mensen een bijzonder prettig leefmilieu van maken.

Yvan Vanden Berghe