Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 24

[p. 3]

Het eigen karakter van Brugge

Het historisch gelaat van Brugge bestaat uit het gevarieerd en spontaan gegroeid samenspel van kleine en grote gebouwen, straten en steegjes, pleinen, (gesaneerde) waterlopen, bruggen, groen... die in de loop van de eeuwen uitgegroeid zijn tot een vrij homogene en boeiende eenheid waarin de mens kan wonen, werken, winkelen en wandelen. Dit geheel is niet essentieel geschonden door straatdoorbrekingen, slopingen, niet-passende verbouwingen, hoogbouw, straatverbredingen of reclame; ook het 20e-eeuwse oorlogsgeweld is aan de stad voorbijgegaan.

Hoewel oude huizen of smalle straten ook in andere historische steden terug te vinden zijn, verschilt Brugge toch uiteraard van deze, omdat het samenspel waaruit een stad opgebouwd is, telkens anders is en dientengevolge elke stad een eigen karakter heeft en een andere indruk nalaat. Zoals te Brugge - en ook te Amsterdam - kan het geheel indrukwekkend zijn, zelfs al kunnen eigenlijk maar weinig monumenten van wereldformaat getoond worden.

De eigen poëtische sfeer wordt bewust gecultiveerd: nieuwe bruggen in oude stijl, zwanen in de reien, feestelijke beiaardklanken, historische stoeten en tornooien, vaandels en vlagjes. Maar zelfs zonder deze kunstmatige middelen voelt men het historische verleden tastbaar aanwezig als achtergrond van het dagelijkse leven. Nabij het belfort, waar kostbaar stadsbezit veilig bewaard werd en de klokken hingen die het dagelijkse leven regelden, brengt het standbeeld van de twee Brugse volkshelden al onmiddellijk de gemeentelijke bevrijdingsstrijd uit 1302 voor ogen. De grafmonumenten van Maria van Bourgondië en Karel de Stoute, de gotische huizen van Gruuthuse, Bladelin, Laureins en Adornes, de schilderijen van de Vlaamse Primitieven, geven een beeld van de Bourgondische 15e eeuw. De godsdienstige ijver, vertegenwoordigd in kerken en kloosters, vindt haar bekroning in de H. Bloedkapel. En de Rolweg kan nog - alhoewel minder en minder - de sfeer van Gezelles tijd oproepen.

De structuur van de stad is overzichtelijk, bijna een schoolvoorbeeld van het ontstaan en de groei van een Middeleeuwse stad: een bevolkingskern ontstaat op de plaats waar een oude Romeinse weg, die van Oudenbrug naar Aardenburg loopt, een waterloop kruist; een grafelijke burcht, een omwalling en een kerkje vervolledigen weldra het geheel. Op het centrale marktplein richten zich de van buiten de stad komende poortstraten die van oorspronkelijke landwegen echte stadstraten geworden zijn, zonder dat hun spontaan karakter verloren gegaan is (Het verschil met b.v. het loodrecht op elkaar gericht stratennet van Nieuwpoort, in 1163 door graaf Filips van den Elzas gesticht, is sprekend).

De duidelijkheid van de stadsstructuur wordt nog geaccentueerd door het feit dat de grachten van de Middeleeuwse omwalling nog grotendeels bewaard gebleven zijn en - samen met de vier stadspoorten - de stad nog van de omgeving afsluiten. Hoe banaal Brugge zonder ‘vestingen’ zou worden, kan men het best aanvoelen tussen de Ezelpoort en de Dampoort waar de verdwenen omwalling zelfs moderne planologen luidop doet dromen van een herstel aldaar van de stadswallen.

Hoewel het Middeleeuwse stadsgebied niet klein is - ca. 430 ha., d.w.z. ongeveer even groot als Leuven, Brussel, Keulen, Parijs, maar kleiner dan Gent - liggen de belangrijkste gebouwen toch gegroepeerd. Uitzonderingen zijn historisch te verklaren: jongere parochiekerken als Sint-Jacobs en Sint-Gillis of de bedelorden (Predikheren, Minderbroeders, Karmelieten en Augustijnen) die in de 13e eeuw hun kloosters buiten de toen bestaande stadswallen bouwden. Maar zelfs de verder gelegen Duinenabdij (Seminarie), Potterie of Begijnhof blijven wandelobjecten omdat het samenspel onderhouden wordt zonder bruuske onderbrekingen in de oude structuur, zoals men die o.m. pijnlijk ervaart te Brussel waar het historische stratennet zeer verminkt werd, eerst in de 19e eeuw door de aanleg van lanen en door de sanering van de Zenne, vervolgens in de 20e eeuw door de doorbrekingen voor de Noord-Zuid-verbinding.

Dat doorbrekingen ook te Brugge onherstelbare schade zouden aangericht hebben, bewijst het doorbreken in de 19e eeuw van de Vrijdagmarkt - 't Zand ten behoeve van de spoorweg die intussen alweer uit het stadsbeeld verdwenen is, maar waarvan de gevolgen - een groot en slecht afgesloten plein - gebleven zijn. Ook de Burg was eertijds een op de vier zijden door gebouwen omsloten plein dat echter door het slopen van de Sint-Donaaskathedraal in 1800 naar de noordkant opengelegd werd. De beplanting met bomen kan hier nochtans tijdens de helft van het jaar een betrekkelijke geslotenheid betekenen. Of zou een modern gebouw, waarin de goed bewaarde funderingen van de vroegromaanse Sint-Donaaskerk zouden getoond worden, hier niet de beste oplossing zijn?

Ook een verder dempen van de reien, zoals in de 18e en 19e eeuw gebeurde met de reie aan de Nieuwjaarsbrug, met het Vuilreitje (Annuntiatenstraat), Pandreitje, Smeden- en Kapucijnereitje, zou het karakter van de stad gevoelig gewijzigd hebben. De reien, die geen echt handelskarakter meer hebben, breken de stad niet open, maar - eenmaal volgestort - vormen ze buitenschalige straten of banale parkings zoals men in talrijke Vlaamse en Nederlandse steden kan zien.

Meerdere eeuwen hebben het uitzicht van Brugge bepaald. Men spreekt wel eens van het gotische Brugge, maar de barokke huizen zijn in groter aantal aanwezig. Zelfs de nog dikwijls verguisde 19e eeuw speelt een zeer belangrijke rol, eerst met de uitlopers van het 18e-eeuwse classicisme, dat in de tweede helft van de 19e eeuw verwatert tot eenvoudige gepleisterde lijstgevels, vervolgens met interessante rijen arbeidershuizen uit het tweede kwart van de eeuw, en eindelijk met de neo-stijlen vanaf het midden van de 19e eeuw - de vergroting van de Poortersloge in

Genuese Loge of Saaihalle. Herstelling voltooid in 1970. (Foto: A. Debonnet).

[p. 4]

Molenmeers 60. De beschilderde puntgevel wordt onderzocht.

Het torentje van de neo-gotische kapel van het Sint-Lodewijkscollege wordt omgetrokken (1973).

Sinds 100 jaar wordt gepleit voor de restauratie en de integratie van de traptoren (begin 16e eeuw) van de Sint-Jorisgilde.

Molenmeers 60, na de restauratie (1971).

De Smedenkapel werd in 1962 gesloopt, op de achtergrond de Smedenpoort.

gotische stijl, in 1818, is een alleenstaand geval - die gevolgd worden door het herstellen (of herbouwen) van de oude gebouwen. Opvallend is dat maar weinig nieuwe officiële gebouwen uit die tijd dateren; we vernoemen de schouwburg (1867-1869), het station (1879-1886),

Nieuwe Gentweg 51. Begin van de gevelherstelling (1971).

Een onderzoek van de 19e-eeuwse lijstgevel brengt belangrijke gotische elementen aan het licht (Hoogstraat).

[p. 5]

de Rijksnormaalschool (1879-1883), het Provinciaal Hof (1887-1922) en het Provinciaal Bestuur (1871-1872).

Brugge is dan ook een echte stad naar de maat van de mens. Nederige eenlaagshuizen, speelse trapgevels en deftige herenhuizen vormen met de bochtige straten, de kleine pleintjes en de niet erg brede reien het boeiend en intiem menselijk woonmilieu dat, hoewel gegroeid in een lang verleden tijd en uit bepaalde omstandigheden, niet achterhaald en moeilijk te evenaren is, zoals een vergelijking met de sfeerloze buitenwijken snel duidelijk maakt. De menselijke schaal wordt niet verbroken door grote kerken of uitgestrekte kloosters. De gevels van de halle vervelen niet zoals de neo-gevels van sommige scholen. Zelfs de straten met vroeg-19e-eeuwse rijen arbeidershuizen zijn geen naargeestige achterbuurten zoals men ze in vele steden vindt. Ze vormen een tegenstelling met de deftige witte straten vol gepleisterde lijstgevels van herenhuizen die tot voor kort nog vogelvrij verklaard waren; nu vinden ze weliswaar meer en meer erkenning, maar nog immer moeilijk een bestemming. En een gebouw zonder aangepaste functie verhaast de sloping.

Het komt er thans in de eerste plaats op aan al het waardevolle te bewaren. Het lijkt erop dat één van de doelstellingen van de in 1965 opgerichte Stichting Marcus Gerards: het wakker schudden van de openbare opinie met o.m. het ‘diaporama’ dat een scherpe aanklacht was, toch resultaat heeft behaald. Er was inderdaad reden te over om met de vinger te wijzen. Het Rijk gaf - in het spoor van de Franse revolutie - het voorbeeld met de volledige sloping van een 17-18e-eeuwse abdij van Cisterciënsernonnen (Hemelsdale) en ontzag op de Burg evenmin de romaanse toren, het laatste overblijfsel van het Sint-Donaascomplex dat vanaf de oorsprong met de geschiedenis van de stad verbonden was. De Provincie sloopte het merkwaardige neogotische huis in de Ganzestraat, dat baron van Zuylen van Nyevelt in 1859 had laten bouwen. De Stad brak een groot gedeelte van het Sareptaklooster af, waarbij met veel moeite de kapel gered werd, en was mede-sloper van de Handelskom, een enig 18e-eeuws geheel, dat vele steden ons zouden benijd hebben. En thans wachten op de vlakte tussen de Zilverstraat en de Noordzandstraat een zestal geschoorde gevels - zonder huizen erachter - om straks met meer dan 30 nieuwe huisgevels in allerlei neo-stijlen een administratief complex af te schermen, waarvan de inplanting door velen als weinig gelukkig beschouwd wordt. (Op 13 februari II. bracht de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen een ongunstig advies uit over de inplanting en de architectuur). Daarvoor werd niet enkel de neogotische collegekapel uit 1883 (door prof. ir. J. Helleputte) opgeofferd - wat men ons later evenzeer zal verwijten als wij nu de sloping van de Smedenkapel laken - maar ook de balklagen en de kelders van de oude refuge van de Sint-Bertinusabdij uit Sint-Omaars kenden een roemloos einde.

Privé-personen hebben natuurlijk het meest gesloopt. Naast vele huizen mogen hier enkel vermeld worden de voorlaatste overblijfselen van de refuge van de Gentse Sint-Pietersabdij (...en wat kwam er in de plaats?) en de gotische Smedenkapel die nochtans een belangrijk stadsgezicht vormde samen met de Smedenpoort; de Speelmanskapel toont wat een gerestaureerde Smedenkapel had kunnen zijn. En de belangrijke neogotische kerk van de Roo Nonnen of Redemptoristinnen (1848) kreeg in 1963 een neobarokke voorgevel! Gekker kan het niet.

Het stadsbeeld wordt niet enkel verminkt door brutaal slopen. Flatgebouwen die de eengezinswoningen ernaast blijvend hinderen, platte daken die het traditionele dakenspel verstoren, binnentuinen die dichtgebouwd worden, zijn evenzoveel verliesposten voor de stad. Gelukkig wordt daar nu sinds enkele jaren meer aandacht aan geschonken en blijven voor zulke speculaties minder mogelijkheden over.

Wil Brugge een levende stad blijven die eerst en vooral ten dienste staat van de mensen, die anders steeds maar verder van het centrum zullen gaan wonen, dan mogen tijdelijke normen over handel en economie (grote warenhuizen), kantoorgebouwen en verkeer (parkeerstraten, garages) de eeuwige waarden van de stad niet overheersen. Hierbij doen zich veel problemen voor. Handelaars zoeken verkoops- en stapelruimte, burelen en woongelegenheid in een huis dat voor dit doel niet gebouwd werd en zonder grondige verbouwing voor het gestelde doel niet geschikt te maken is. Niet-handelaars zien meer het woonprobleem en zoeken bewoonbare huizen met een tuin die hopelijk een beetje zon ontvangt.

Soms wordt een oplossing gezocht in het bewaren van de straatgevel en het slopen van wat er zich achter bevindt. Men zou er echter moeten van uitgaan dat huizen die echt de moeite waard zijn, ook in hun geheel dienen bewaard te worden. Maar niet elke balk, trap of keldertje verdient behouden te blijven. Iedere generatie heeft immers het interieur van haar huis aan haar smaak aangepast, muren verplaatst, zolderingen gewijzigd, schouwen naar de heersende mode verbouwd.

Restauraties moeten aangemoedigd worden, want meer en meer huizen staan te verkommeren. Restauraties die gaan van het terug bewoonbaar maken - zonder dat daarbij ingrijpende wijzigingen gebeuren of muren, zolderingen of trappen verplaatst worden - tot ingrijpende verbouwingen of slopingen van bouwvallige gedeelten. Deze laatste restauraties aan huizen in stadsbezit - in de Westmeers of in de Carmerstraat - zijn de meest spectaculaire maar ook de meest dure; ze kunnen wel zeer kapitaalkrachtige lui tot restauraties aanzetten maar niet de gewone burger die het gedeeltelijk zelf zou willen doen. Toch bestaan ook deze zelf-gerestaureerde huizen zoals uit de verder in dit nummer opgenomen ‘getuigenissen’ blijkt. Misschien zal in de toekomst wel meer in die richting gewerkt dienen te worden.

Toch zullen er ook altijd archeologische restauraties nodig zijn, zoals dit verleden jaar gebeurde met het godshuis De Pelikaan langs de Groene rei, met de erker aan de Vlamingbrug waar het uiteindelijke resultaat verkregen werd na vele uren discussies op de steigers. Andere belangrijke restauraties dit jaar betreffen het huis met de houten gevel in de Korte Winkel, het huis Naaldenstraat 7 en het huis Hoogstraat 36. Ook aan de restauratie van het gotische, goed bewaarde huisje Oostmeers 9, wordt door de stad alle zorg besteed, temeer dat het later een belangrijke rol kan spelen in het museumcomplex, dat zal gebouwd worden in het beluik van het Sint-Janshospitaal.

Het bewoonbaar houden van de stad zal uiteindelijk ook een eigentijdse bouwkunst aan bod laten komen. Enkele schuchtere pogingen van moderne woonhuizen bevinden zich o.m. in de Philipstockstraat 7, Vlamingstraat 50, Pijperstraat, Lange rei 28, Ezelstraat 80, Katelijnestraat 50; te vermelden ook de stedelijke jeugdbibliotheek in de Spanjaardstraat. Het probleem blijft moeilijk te Brugge. Na ongeveer een eeuw bouwen in neo-stijlen, moet men nu terug aansluiting zoeken bij de eigentijdse architectuur, die veel verder afstaat van de oude bouwkunst dan dit vroeger ooit tussen de verschillende stijlperioden het geval geweest is. De neo-stijlen - een historische architectuur met eigen karakter - hadden moeten een aanloop naar iets nieuws geweest zijn; dit is blijkbaar niet gebeurd, zodat we nu nog met neo-stijlen en hun onpersoonlijke derivaten geplaagd zitten. Een eigentijdse vormgeving die de schaal, sfeer en kleur van de omgeving en van gans de stad eerbiedigt, is geen verarming van de oude stad. Schepen F. Traen schreeft terecht in zijn ‘Richtlijnen voor de historische binnenstad’ (1972): Een stelselmatig gebruik van imitatiestijlen levert anderzijds het gevaar een vals stadsbeeld te bouwen en tevens de echte monumenten te ontwaarden. Er zullen ongetwijfeld ook minder goede moderne gebouwen opgetrokken worden - dit is intussen reeds gebeurd - maar ook in het verleden zijn goede en minder geslaagde gebouwen tot stand gekomen, maar het minder goede heeft gelukkig de omgeving niet verstoord.

In het Brugge van de toekomst zal het stadsbestuur nog dikwijls voor moeilijke problemen staan, problemen die men niet met algemene theoriën kan benaderen, maar waar voor elk individueel geval een zo goed mogelijk passende oplossing zal dienen gezocht te worden. En deze gevallen kunnen gaan van een afschuwelijke buislamp in het godshuis De Vos (Noordstraat) alover de storende hekken naast en vóór de O.-L.-Vrouwekerk tot aan de restauratie van het gotische Oosterlingenhuis of het behoud van het gedeeltelijk ingebouwde 18e-eeuwse herenhuis Coupure 1-Predikherenstraat-Witte Leertouwersstraat 1-1bis. En niet te vergeten de monumentale schoorsteen van de Bogaardeschool en, last but not least, het torentje van het Sint-Jorisgilde dat reeds bijna een eeuw om erbarmen roept.

Dr. Luc Devliegher