Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 23

[p. 332]

E. de Coussemaker en de Frans-Vlaamse volksmuziek
3

In de Frans-Vlaamse muziekgeschiedenis staan enkele niet onaardige feiten geschreven. Heel vroeg reeds, in de dertiende eeuw, was Atrecht, in Noord-Frankrijk, een centrum van de trouvèrekunst; de trouvères werden zo genoemd naar hun voorlopers uit het zuiden, de provençaalse troubadours¹. Adam de la Halle (1230-1288) uit Atrecht (het huidige Arras) was zonder twijfel een der bekendste; Ed. de Coussemaker heeft trouwens een merkwaardige studie over deze middeleeuwse kunstenaar laten verschijnen in 1872. In Frans-Vlaanderen zelf was een der meest vooraanstaande trouvères onder meer Conon de Béthune († 1220) die aan het hof van Champagne vertoefde en tevens deelnam aan de derde en vierde Kruistocht. Niettegenstaande de kritiek en plagerijen die hem werden toegestuurd bleef hij altijd trouw aan zijn eigen taal, het Artesisch. Anderen nog zijn Gillebert de Berneville (ca. 1250), Jacques de Cysoing en Pierre le Borgne². Verder dienen we nog enkele kapelmeesters van de Bourgondische en Nederlandse scholen uit de XVde en XVIde eeuw te vermelden, alsook enkele zeventiende-eeuwse orgelmakers³.

Wanneer wij het echter over het volkslied willen hebben in en om Frans-Vlaanderen, dan komt onweerstaanbaar de naam van Edmond de Coussemaker naar voor. Zijn persoonlijkheid en zijn werk zijn zo intens met het Frans-Vlaamse volkslied verbonden - en met de Frans-Vlaamse kultuur in zijn geheel - dat je bij de studie van de volksmuziek niet kan ontsnappen aan een reeks beschouwingen omtrent leven en werk van deze ongewoon produktieve man: magistraat, filoloog, folklorist, archeoloog, historicus, musicoloog en komponist⁴. Laten we het eerst even hebben over zijn leven. Hij werd geboren op 19 april 1805 te Belle (Bailleul), kind van een oorspronkelijk uit Nederland afkomstige familie die in Frans-Vlaanderen was gevestigd. Zijn vader was doctor in de Rechten en in de geneeskunde, en vrederechter te Belle.

In Dowaai (Douai), waar hij zijn humaniora zal beëindigen, leert hij viool bij Jan Baptist Baudoin en zangkunst en harmonie bij Moreau, organist van de St.-Pieterskerk aldaar. Hij gaat rechten studeren in Parijs (1825-1830) waar hij ook zanglessen volgt bij Felice Pellegrini en harmonie bij J. Payer en A. Reicha. Hij komt terug naar Dowaai (1831) om kontrapunt te studeren bij V. Lefebvre; meer en meer krijgt hij kontakt met kringen van muziekbewonderaars en toondichters. In 1836 huwt hij en gaat in Broekburg wonen. De magistraat was werkzaam als vrederechter (Belle, 1836; St.-Winoksbergen, 1843) en als rechter (Hazebroek, 1845; Duinkerke, 1852 en Rijsel, 1858). Binnen twee jaar zal het precies een eeuw geleden zijn dat hij stierf⁵. Amper tweeëntwintig jaar oud schrijft hij reeds komposities waarvan verschillende worden uitgevoerd⁶. Onder zijn meest befaamde tekstschrijvers vermelden wij J.B. Rouseau, A. de Lamartine, V. Hugo, M. Desbordes-Valmore en P. Béranger. Hij schrijft ook een werk over kontrapunt en fuga en een over harmonie (1832), ze werden echter niet uitgegeven.

Dit alles staat echter in de schaduw van zijn werk en onderzoek op het gebied van de middeleeuwse muziekgeschiedenis: in dit domein kan hij als een der allergroten worden beschouwd⁷. Een eerste studie is de Mémoire sur Huckbald⁸ waarin hij de muziektraktaten bestudeert van deze volgens Maurits Sabbe eerste grote figuur in de Vlaamse muziekgeschiedenis uit de 9de eeuw; hij behandelt tevens nog de notatie, die vrij moeilijk was, en de muziekinstrumenten. Huckbald wordt de uitvinding van een duidelijk notenschrift toegeschreven alsook de fundamenten van de meerstemmige muziek. Het behoort tot de verdiensten van de Coussemaker het belang van Huckbald, een der grondleggers van de polyfonie, te hebben onderlijnd.

In 1843 publiceert hij zijn Notices sur les collections musicales de la bibliothèque de Cambrai et des autres villes du département du Nord waarin hij biezonder veel onuitgegeven muziek kenbaar maakt en analyseert. Alle critici zijn unaniem lovend over de kwaliteit van de Coussemaker's werk dat teksten bevat van de dertiende tot de zestiende eeuw, o.a. ook van Adam de la Halle.

Een van zijn meest belangrijke werken is echter Histoire de l'harmonie au moyen-âge (1852), hetzelfde jaar nog wordt de publikatie bekroond door de Académie des Inscriptions et Belles-Lettres. Niettegenstaande deze bekroning weet hij op de verwijten te antwoorden die men hem had toegestuurd i.v.m. zijn werk, nl. dat hij de Duitse methode had gebruikt alleen materiaal te hebben verzameld en bekend te hebben gemaakt zonder daaruit de nodige konklusies te hebben getrokken. Hij reageert met Les harmonistes du XIIe et XIIIe siècles⁹ en L'art harmonique au 12e et 13e siècle¹⁰, gevolgd door Sources historiques de l'art musical au XIVe siècle¹¹ en L'art harmonique au XIVe siècle. Dit zijn zo wat de meest belangrijke bijdragen tot de middeleeuwse muziekgeschiedenis waardoor hij zonder meer de eerste was die heeft bijgedragen tot de herontdekking en herwaardering van de middeleeuwse muziek¹².

Naast de muziek was Edmond de Coussemaker ook nog werkzaam op het terrein van de archeologie en van de geschiedenis. Samen met enkele vrienden sticht hij het Comité Flamand de France waarvan hij 23 jaar lang de voorzitter zal blijven. Het Comité dat Frans-Vlaanderens Vlaamse letterkunde wil bestuderen neemt als kenspreuk Moedertaal en Vaderland, en zal in de geschiedenis van de Frans-Vlaamse beweging een zeer belangrijke rol spelen¹³. De ongelooflijke werkkracht en kreativiteit van de Coussemaker wordt o.m. geïllustreerd door het feit dat hij, naast een meer dan respektabel aantal wetenschappelijke publikaties, zowat twaalf afleveringen van het Bulletin du Comité Flamand de France zo goed als alleen schrijft¹⁴!

Als filoloog en taalsocioloog avant-la-lettre bestudeert hij de Frans-Vlaamse volkstaal en literatuur. De liefde voor zijn volk en het verleden maken echter van hem de auteur van een enig en bijzonder waardevol werk over de volksmuziek: Chants populaires des Flamands de France. recueillis et publiés avec les mélodies originales, une traduction française et des notes¹⁵. Het is dank zij dit monumentaal werk dat wij enig inzicht hebben in de geschiedenis en in de struktuur van het Frans Vlaamse volkslied.

Het opnieuw in de belangstelling brengen van het volkslied door Edmond de Coussemaker is een typische uitwas van de negentiende-eeuwse romantiek¹⁶.

De auteur vertrekt o.i. terecht van de volgende idee: ce sont les chants populaires qui révèlent l'existence, pour ainsi dire, entière d'une nation, sa vie intime encore plus que sa vie extérieure; ce sont ces chants qui font connaître son état moral, ses joies,

1 ‘Troubadour’ (uit het provençaals ‘trobar’) en ‘trouvère’ (van het oud-frans ‘trouver’): hij die ‘vindt’.

2 Vide ‘Winkler Prins Encyclopedie van Vlaanderen’, II, Elsevier Sequoia, 1973, p. 502.

3 Van den Borren Ch., ‘Geschiedenis van de muziek in de Nederlanden’, Antwerpen, Nederlandse Boekhandel, 1951, dl. I.

4 Informatie omtrent leven en werk van Edmond de Coussemaker vindt men o.a. in Detrez L. en Van den Borren Ch., ‘Ed. de Coussemaker’, in ‘Annales du Comité Flamand de France’, 1954, pp. 307-326 en in Debevere Rafaël, ‘Ed. de Coussemaker (1805-1876), een belangrijk Frans-Vlaming’, in ‘Ons Erfdeel’, XII (1968), 2, pp. 105-113; XII (1969), 3, pp. 87-94 en XII (1969), 4, pp. 100-105 ook nog in ‘Winkler Prins Encyclopedie voor Vlaanderen’, Elsevier Sequoia, 1973, II, p. 200.

5 Deze biografische informatie ontlenen wij grotendeels aan de hogervermelde voortreffelijke reeks artikels van Rafaël Debevere.

6 Vijf ouvertures voor orkest; een aria voor hobbo met variaties; een vierstemmige mis met begeleidend orkest en een mis met koor, solo's en orkest; zeven vierstemmige religieuse gezangen a cappella; zes walsen voor vier mannenstemmen a cappella; een vierstemmig koor a cappella; een jagerskoor; twaalf quadrilles voor orkest; walsen, polka's en vier pianostukken; vijf profane gezangen; ouvertures, aria's en het eerste bedrijf van een opera; romances en liederen (tussen 1827 en 1836).

7 Bottenheim S.A.M., ‘Encyclopedie der Muziek’, 2 vol., Utrecht, Het Spectrum, 1957, dl. I, p. 78.

8 Parijs, Techner, 1841.

9 Rijsel, 1864.

10 Parijs, 1865.

11 Rijsel, Lefebvre-Ducrocq, 1869.

12 Wij laten hier nog een aantal minder belangrijke en minder omvangrijke werken buiten beschouwing. Niettemin dienen we hier nog te vermelden ‘Scriptorum de musica medii aevi nova series a Gerbertina altera’ (1864-1867), een verzameling traktaten over onuitgegeven middeleeuwse muziek.

13 Verbeke Luc, ‘Vlaanderen in Frankrijk’, Antwerpen, De Standaard, 1970 en Deleu Jozef, ‘Frans-Vlaanderen’, Tielt, Lannoo, 1972.

14 Verbeke L., o.c., p. 55.

15 Gent, Gijselynck, 1856. Een tweede uitgave verscheen in Rijsel, 1930, met een voorwoord van Paul Bayart. Men vindt ook nog enige informatie in Desrousseaux A.J., ‘Moeurs populaires de la Flandre Française’, 2 vol., Lille, Quarré, 1889, hoewel in dit werk hoofdzakelijk franstalige volksmuziek wordt behandeld uit de streek van Douai en Rijsel. In 1971 werd bij Georg Olms Verlag, Hildesheim, New York, een reprografische nadruk van de eerste uitgave gepubliceerd.

16 Vide De Sutter I., ‘Inleiding tot het muziekbeluisteren’, Brugge, DDB, 1962, p. 35.

[p. 333]

ses souffrances, en un mot tous les sentiments qu'a pu lui faire éprouver la situation sociale au milieu de laquelle il a vécu.¹⁷ Hij vindt tevens dat men niet voldoende de dokumenten, en meer speciaal de muziek van het volk heeft bestudeerd en dat men in de studie van de geschiedenis onvoldoende aandacht heeft geschonken aan wat uit het volk emaneerde.

Het is inderdaad ook zo dat de melodieën en teksten van de Frans-Vlaamse schat aan volksliederen een diepe uitdrukking zijn van de gedachtenwereld van het volk dat ze beoefende. Germanische Volkerstimmen van Firmenich stond voor de Coussemaker als model om de populaire poëzie te doen herleven. Tevens meende hij dat het voor de Frans-Vlaamse volksmuziek hoogdringend was te beginnen met de kompilatie van het materiaal alleen al omdat hij toen reeds merkte dat de laatste sporen van de Vlaamse kultuur in Noord-Frankrijk aan het verdwijnen waren¹⁸. Wat De la Villemarqué voor Bretagne had gedaan wou hij dus ook doen voor Frans Vlaanderen: hij heeft in zijn werk de werkelijke volksliederen opgenomen, de gezongen populaire poëzie met onpersoonlijk karakter, dat volgens H. Schmidt een door het volk als gemeengoed ervaren, opgenomen en gezongen lied is, in tegenstelling met het persoonlijk lied, dat zich tot de gevormde enkeling wendt als kunstlied en, volgens J. Pollmann, de loutere pret van het zingen, die onbewust en volkomen argeloos, zijn grond vindt in het ritmisch bewegen van borst en keel en mond en lippen¹⁹.

Het gaat hem in het werk van de Coussemaker over liederen opgenomen in de arrondissementen Duinkerke en Hazebroek, het huidige Frans Vlaanderen waar nu nog om en bij de 100 000 mensen Vlaams spreken. Het zijn ook liederen die toen,

Café ‘Au Reuze’ te Kassel: de staat der huizen en de herbergnamen weerspiegelt de laatste banden mot Vlaamse tradities...
(Foto Paul Van den Abeele.)

omstreeks 1850, nog vaak werden gezongen in de straten, textielwerkplaatsen, families, op feesten en kermissen: Ce sont des chants populaires dans la véritable acception du mot. Simples et naïfs, ils procèdent du peuple; chantés par tous, ils sont conservés par tradition.²⁰ De melodieën en teksten werden ook in vivo opgenomen en genoteerd wat tot gevolg heeft dat er voor sommige items meerdere varianten konden worden genoteerd. Steeds geeft de Coussemaker aan waar hij tekst en melodie heeft opgetekend, wie ze zong, in welke omstandigheden, en dies meer. Wanneer wij zeggen dat het allemaal onpersoonlijke of anonieme liederen zijn, dan betekent dit dat de auteurs waarschijnlijk volksdichters waren, of ongeletterde rijmelaars die in een schilderachtige maar soms krachtige taal bepaalde feiten uitdrukten, gebeurtenissen, gebruiken, enz.

Om deze rijke schat aan volkskultuur te karakteriseren kunnen wij best de klassifikatie volgen die de Coussemaker zelf heeft gebruikt in zijn bloemlezing, want, het blijft een bloemlezing. De Coussemaker zegt meerdere malen dat hij slechts een deel van het beschikbare materiaal heeft gepubliceerd...

De Kerstliederen zijn wellicht de meest populaire en stoelen op een oude middeleeuwse traditie waarvan trouwens vele motieven gestruktureerd zijn op de Puer natus-melodie²¹. Zij nemen de meest diverse vormen aan, nu eens een naïef en eenvoudig verhaal, dan eens een levendige en plechtige dialoog, soms een hymne of een eenvoudig gebed. De meeste van deze liederen werden vóór 1789 in de Vlaamse kerken in Frankrijk gezongen gedurende de middernachtmis en op Kerstmorgen. Voorts ook zongen in herders verklede lui in de straten gedurende de Kersttijd, zoals je het nu steeds minder vaak ziet bij ons in Vlaanderen. Het meest echter werden deze liederen gezongen in familiekring en in de scholen, alsmede door de kantwerksters in de werkplaatsen; trouwens, verschillende kantwerksters uit Belle, Kassel en Steenvoorde dikteerden teksten aan de Coussemaker. 27 kerstliederen heeft hij opgenomen, goed wetende dat het slechts een bloemlezing zou zijn waaraan nog meerdere teksten en melodieën ontbraken.

De Liederen i.v.m. bepaalde feesten en religieuse ceremonies omvatten 8 teksten en melodieën die meestal werden gezongen door lui die de huizen afgingen om omhalingen te doen, zichzelf begeleidend op de rommelpot. Dit gebeurde onder meer rond Kerstmis, Nieuwjaar, Driekoningen, Sint-Maarten, enz. Hoffmann von Fallersleben geeft in zijn Geschichte der deutschen Kirchenlieder bis auf Luthers zeit (sic) bepaalde melodiën en teksten aan die merkwaardige gelijkenissen vertonen met de in Frans-Vlaanderen opgenomen volksliederen²². Wij noteren hier graag de Dans der Maegdekens²³ die in Belle werd gezongen tot omstreeks 1840: toen een jong meisje overleed werd haar lichaam door haar vriendinnen naar de kerk gebracht en nadien naar het kerkhof. Na de religieuse plechtigheid en nadat de lijkkist neergelaten was namen de gezellinnen de lijkwade vast met een hand en gingen zij zo in processie naar de kerk terwijl zij het bewuste lied zongen, waarvan ter illustratie de tekst hierna:

In den hemel is eenen dans.
Alleluia
Daer dansen all' de maegdekens.
Benedicamus Domino.
Alleluia, alleluia.

17 De Coussemaker E., ‘Chants...’, o.c., p. III.

18 Zie o.a. onze studie ‘Taaltoestand in Frans-Vlaanderen’ in ‘Ons Erfdeel’, XV (1972), 3, pp. 57-69 en 4, pp. 29-42. Indien de Vlaamse kultuur in Frans Vlaanderen nu nog altijd in ere wordt gehouden, nu meer dan ooit, dan is dat in een grote mate te danken aan o.m. de tussenkomst van het door Edmond de Coussemaker gedurende 23 jaar lang geleid Comité Flamand de France.

19 De Sutter I., o.c., I.c.

20 ‘Chants...’ o.c., p. V.

21 Prick van Wely Max, ‘De bloeitijd van het Nederlandse volkslied’, 2de druk, Haarlem, De Toorts, (s.d.), p. 183.

22 Vele van die liederen werden natuurlijk ook in Vlaanderen gezongen, zoals o.a. ‘De Drie Koningen’, met meerdere variantes.

23 ‘Chants...’, o.c., pp. 100-101.

[p. 334]

Edmond de Coussemaker (1805-1877).

't Is voor Amelia.
Alleluia.
Wy dansen naer de maegdekens.
Benedicamus Domino.
Alleluia, alleluia.²⁴

't Godsdeel of den rommelpot is een van die liedjes dat rond Driekoningen werd gezongen in de omgeving van Belle:

Geeft wat om den rommelpot,
't Is zoo goet om hutsepot,
Van de liere, van de laere,
Van de liere, liere om la;
Vrouwtje geeft het Godsdeel.
(God help ye!)

God heeft my zoo lange geholpen,
Dat myn koetjes zyn gemolken;
Dat myn schaeptjes zyn geschoeren;
Van de liere, van de laere,
Van de liere, liere om la;
Vrouwtje geeft het Godsdeel.
(God bewaer ye!)

God heeft my zoo lange bewaerd,
Dat ik draeg een gryzen baerd,
Van de liere, van de laere,
Van de liere, liere om la;
Vrouwtje geeft het Godsdeel.²⁵

De Zedelyke en Stichtelyke liederen, waarvan de Coussemaker er slechts 7 opneemt, waren nochtans in Frans-Vlaanderen zeer populair; zo o.m. Jesuken en Janneken, een bijzonder mooi volkslied dat in gans Frans-Vlaanderen werd gezongen en nu nog door velen is gekend. Naar vorm en naar inhoud kan het met niets beter worden vergeleken dan met een gedicht van Guido Gezelle.

Enkele Druikikse herinneringen (sic), uit de druïdentradities stammende liederen, zijn nu zo goed als uitgestorven in Frans-Vlaanderen. In Bretagne echter worden nog analoge liederen gezongen. Bij het uitsterven van deze tradities heeft het Kristendom een belangrijke rol gespeeld. Anderzijds dient gezegd dat sommige van de zeer oude tradities precies dank zij de kerstening de tijden hebben getrotseerd. Zo bijvoorbeeld De twaal getallen, waarvan ook nog een Bretoense versie bestaat (Ar rannou) en een latijns-kristelijke tekst die moet dateren uit

Voorpagina van het populaire maandblad ‘De Torrewachter’ (1919-1944), uitgave van het ‘Vlaams Verbond van Frankrijk’. Langs dit orgaan kon men contact houden met de Vlaamse traditie.

de allereerste tijden van de kerstening der Galiërs. Het was de bedoeling van de predikers om de heidense ideeën te vervangen door de principes van het kristendom. Om beter de leer van druïden en keltengoden te vernietigen gebruikte men de bij het volk in zwang zijnde melodie en rythme met een nieuwe, nu kristelijke tekst: zo onthield men beter de nieuwe boodschap. De twaelf getaalen begint aldus

Een is eene,
Eenen God alleene,
Een is God alleen,
En dat geloven wy.

Bij de tweede strofe kwam er dan een vers bij, doch de rest van de tekst werd herhaald:

Twee is twee,
Twee testamenten;
Eenen God alleene,
Een is God alleen,
En dat geloven wy.

Dit gebeurde aldus twaalf keer tereke zodat de twaalfde strofe er zo uitzag:

24 Id., Ibid.

25 Id., pp. 93-94.

[p. 335]

Folkloristische groep ‘De Kadullen’ uit Belle (Bailleul)
In ‘Ons Volkslied’ (d. II) Nederlandse liederen verzameld door Albert De Klerck, Jan Mul en Herman Strategier, (De Toorts, 1945) vinden we veel Frans-Vlaamse liederen, o.a. ‘Al van den drogen haring’.
(Illustratie van Frans Mandos).

Twaelf is twaelve,
Twaelf apostelen,
Elf duyst maegdetjes,
Tien geboden Gods,
Negen kooren der engelen,
Acht zaligheden,
Zeven sakramenten,
Zes kruiken van Canaa,
Vyf boeken van Moyses,
Vier Evangelisten,
Drie patriarchen,
Twee testamenten,
Eenen God alleene,
Een is God alleen,
En dat geloven wy²⁶.

De Villemarqué geeft in zijn Chants populaires de la Bretagne ook de oud-Bretoense versie van het lied met een quasi analoge melodie. Het zou volgens hem een van de oudste Bretoense gedichten zijn en verhaalt de geschiedenis van een druïde en een kind, meester en leerling, waar het kind wordt geïnitieerd in de diverse menselijke wetenschappen. Het is dus een initiatiezang; dat vinden we alvast zonder twijfel terug in het didaktisch karakter van de kristelijke versie in Frans-Vlaanderen.

Enkele Skandinavische herinneringen wijzen, volgens de Coussemaker, op de noordelijke oorsprong van de Frans-Vlamingen. Zo plaatst hij o.a. het Reuzelied en Halewyn bij deze serie, zich beroepend op studies van Willems en Kervijn de Lettenhove.

De Sagen, Balladen en Legenden, vijftien in getal in het werk van de Coussemaker, zijn romaneske en avontuurlijke verhalen die de verbeelding van het volk aanspraken. Sommige van deze liederen stammen tot uit een veertiende-eeuwse traditie, andere gaan vaak min of meer terug naar ware feiten. Hier vinden we o.a. De Twee Koningskinderen terug; Den verloren Zoon, op basis van het bijbelverhaal; Genoveva met de legende van Genoveva van Brabant; Den wandelende Jode, enz.

Het maritieme gebied van Duinkerke kende natuurlijk een aantal Zeevaertliederen waarin onder meer de IJslandvaarders (Reysen naar Iseland) worden bezongen, reizen en avonturen, het heimwee naar het vaderland (Het Afscheyd) en ook de legendarisch stoere kracht van de kapers, men denke aan het Kaperslied, en natuurlijk aan Kapiteyn Bart.

Onder de Klugtliedjes vinden we onder andere een oude versie van Anne Marie, dat trouwens in de algehele germaanse wereld zeer vroeg bekend leek te zijn, alsook van 's Avonds (En 's avonds, en 's avonds...), Den uyl die op den pereboom zat, Pierlala, enz. Het zijn alle stuk voor stuk volkse amusementen en eenvoudige schilderingen van gewoontes, van types.

De Sinte-Anna-liedjes ter ere van de beschermheilige der kantwerksters en naaisters, vooral in Belle zeer talrijk, werden op het feest van de patrones gezongen in de dorpskerk zelf. Het St.-Annafeest was trouwens voor naaisters, kantwerksters en leerlingen een hele gebeurtenis en werd met veel plechtigheid, luister en ernst gevierd. Gedurende de namiddag gingen bijvoorbeeld alle meisjes wandelen, liedjes zingend die de Coussemaker in Belle zelf heeft opgetekend.

Ook op andere feestdagen - toen nog gevierd! - zoals St.-Jan en St.-Petrus-en-Paulus werden Rei- en dansliedjes gezongen door de kinderen, bij valavond, op straat... Cecilia is zonder twijfel een der meest

26 Id., pp. 129-133.

[p. 336]

populaire Drink- en Minneliedjes die de Coussemaker heeft opgenomen in zijn nochtans beperkte keuze. De beperktheid van die keuze is precies het gevolg, in vele gevallen, van zijn pudeur om bepaalde minder respektabele teksten op te nemen... Het moeijelijk kwezeltje hoort bij de Hekelliedjes die de spottende komponent in de Vlaamse geest illustreren. Ten slotte geeft de Coussemaker ook nog een aantal Kinderliedjes die werkelijk zeer verschillend zijn van de andere in Frankrijk gezongen liedjes en meestal teruggaan naar liederen uit Vlaanderen en Duitsland.

Edmond de Coussemaker heeft honderdvijftig liederen met tekst, melodie en kommentaar opgenomen: men kan daar uiteraard slechts op een zeer summiere wijze een overzicht van geven. Wanneer men nu ook nog weet dat de Coussemaker niet alle liederen van zijn corpus heeft gepubliceerd, dan begrijpt men best hoe rijk Frans-Vlaanderen wel was - en is? - aan volksliederen. Vele worden nu trouwens bovengehaald door volksdansen zanggroepen, zoals bijvoorbeeld de ‘Groupe Folklorique De Kadullen’ uit Belle. Om ook nog grondig te kunnen ingaan op de meeste van de volksliederen zou men het in detail moeten hebben, ten minste in vele gevallen, over de oorsprong van de tekst, het eraan verbonden verhaal, enz. Dit is uiteraard in dit korte bestek onmogelijk. Bij al deze Frans-Vlaamse volksliederen zijn tekst en melodie zeer intiem gebonden. De melodie vooral heeft een levendig volkskarakter. Dit wordt onder meer bewezen door het feit dat vele melodieën in de loop der eeuwen onveranderd bleven. De teksten echter veranderden vaak. Het optekenen van al deze melodieën moet zonder twijfel een enorm precies en tijdrovend werk zijn geweest voor de Coussemaker. De basis van die volksliederen is ook puur, zuiver, er bestaat geen begeleiding, er zijn geen ornamenten: alles is eenvoud.

De Frans-Vlaamse volksmuziek heeft wel een zekere identiteit, een eigenheid die tot uiting komt in de kontekst, de melodie en zelfs in de tonaliteit en het rythme van zijn liederen. Qua struktuur echter is het Frans-Vlaamse volkslied klassiek en beantwoordt het aan de kenmerken van het volkslied in Vlaanderen. Wij vinden er o.a. in diverse liederen de vraag- en antwoordprocedure terug, kenmerkend voor de oude liederen uit ons kultuurgebied, zoals in Heer Halewyn; ook talrijke betekenisloze teksten komen voor in de Frans-Vlaamse liederen; de muzikale struktuur der liederen leunt zeer nauw aan bij die uit de Vlaamse volksliederen, enz. Dit verband met de Vlaamse volksliederen is uiteraard gemakkelijk te verklaren: het gaat hem alles bij elkaar om éénzelfde kultuurgebied. Vele liederen uit Frans-Vlaanderen en uit Vlaanderen hebben trouwens een gemeenschappelijke oorsprong. Doch, niettegenstaande deze relaties en die verwantschap ligt er in vele Frans-Vlaamse liederen - vooral inhoudelijk, in de tekst - een inspiratie en een spontaneïteit eigen aan het gebied zelf.

Het is zonder meer duidelijk dat de Frans-Vlaamse volksmuziek de poëzie en de geest van haar volk in zich draagt, een poëzie van het randgebied tussen twee kulturen. Wellicht maakt dit precies de rijkdom uit van het Frans-Vlaamse volkslied; deze openheid voor de diverse kulturen doet alvast geen afbreuk aan zijn coherent karakter. Er zijn echt typische Frans-Vlaamse volksliederen! Trouw geeft die muziek dan ook universele gevoelens weer, passies, feiten, geloof, en dat in de meest zuivere stylistische vorm die er bestaat: deze van de eenvoud van het juiste en dagelijkse woord, van een ongekunstelde melodie. De diversiteit en het karakter van deze liederen wijzen terzelfdertijd op de levenslust en de ernst van het volk dat ze zong - en nu nog in vele gevallen. Ook zijn zij een onmiddellijke illustratie van het nationaliteitsqevoel zelf dat nooit volledig is verdwenen in Frans-Vlaanderen. Deze liederen duiden ook op de innige verbondenheid van het Frans-Vlaamse gebied met het moederland, Vlaanderen... Dat het volkslied wortelt in de diepste geheimen van het volk, dat het de volwaardige eigenheid van het volk inhoudt en dat het geen elitair karakter heeft, dat alles kan de verbondenheid van de Vlaamse en van de Frans-Vlaamse volkskunst slechts bestendigen, dat alles kan onze aandacht om wat er van onze taal en kultuur in Frans-Vlaanderen nog overblijft slechts verscherpen...²⁷.

Drs. Alex Vanneste

Hooikaai 27, 1000 Brussel

27 Wij wensen hier onze dank uit te drukken tegenover de uitgeverij Lannoo die ons vriendelijk toeliet illustraties over te nemen uit Deleu Jozef, ‘Frans Vlaanderen’, o.c.

[p. 337]

Tekst en melodie uit De Coussemaker, Chants populaires des Flamands de France, 1856.