Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 23

[p. 201]

Bruggen naar andere continenten

De Vlaamse ontvoogding heeft een merkwaardige bezinning over de eigen internationale dimensie meegebracht.

Dit nummer, gewijd aan de levende Vlaamse kunstenaars in het buitenland, is er een nieuwe getuige van. Het is niet de eerste maal dat het Christelijk Vlaams Kunstenaarsverbond, als spreekbuis voor het scheppende Vlaanderen, even zijn periscoop opsteekt om, boven de bomen en het woud uit, te speuren naar onze marentakken in de andere continenten. En om aldus het eigen gelaat van Vlaanderen in zijn verre echo's op te vangen. Toen ‘Vlaanderen’ in 1967 een speciaal nummer wijdde aan de Vlaamse kunstenaars in het buitenland, wat een eerste en voorlopig inventaris moest zijn, hebben we in de inleiding getracht die Vlaamse kunstenaar in de diaspora psychologisch even te situeren. Door het feit dat hij losgerukt is uit de omgeving, die zijn ethos beveiligde en zijn kunst inspireerde, bleef de emigrerende kunstenaar gedurende de initiatie- en acculturatieperiode een tijd lang aan de oppervlakte van de gemeenschap die hem opnam. Hij moest naar zijn evenwicht zoeken tussen twee werelden, twee culturen tot een eenheid verwerken in zichzelf, om van daaruit opnieuw creatief te worden zonder spraakgebrek. Het is een proces dat de een gemakkelijker doormaakt dan de ander, maar niemand zonder zeer zware inspanningen en overgave. We hebben toen ook geschreven, dat dit kan verklaren waarom sommige van onze uitgeweken kunstenaars tijdelijk onproductief zijn gebleven, tot men ze op een dag weer ontmoet als schijnbaar andere mensen. Bij dieper ontleden is dit anders-zijn geen verloochening van hun Vlaams patrimonium, maar een verrijking ervan, zowel naar de inhoud als naar de uitdrukkingsvormen.

De kleuren in Afrika of Zuid-Amerika zijn anders dan in Europa; de gestalte van een Filipino of een Indiaan verraadt een andere gevoelswereld; de groen-gele onmetelijkheid van de Argentijns-Paraguayse Chaco bezit een gesteltenis die meer wezenlijk ingrijpt dan de geslotenheid tussen Maas en Schelde. Een lange avond bij cri-crideemstering, en mijmeringen bij een onuitputtelijke mate-pot inspireren anders dan een Vlaams café-terras.

Men moet niet alleen gewennen aan de monotone cri-cri, aan de mate-smaak, of aan het gewijzigde zon-palet, maar men staat voor nieuwe gevoelens en denkpatronen, gebruiken en klimaatinvloeden.

Wanneer de plastische kunstenaar hiermee klaar is, kan hij met beitel en penseel, met het nodige zelfvertrouwen, zonder frustraties, aan de slag. De woordkunstenaar heeft het moeilijker, omdat hij daarbij een nieuw instrument moet leren hanteren, - tenzij hij in het Nederlands blijft schrijven.

Bij dit nieuw initiatief van het Christelijk Vlaams Kunstenaarsverbond en ‘België in de Wereld’ om een tentoonstelling in te richten over levende Vlaamse plastische kunstenaars in het buitenland, zullen velen van de honkvaste thuisblijvers beslist benieuwd zijn om ook de socio-economische achtergrond en de gastlanden te kennen van die kunstenaars, gesitueerd binnen de algehele Vlaamse aanwezigheid in de betrokken gebieden.

Die Vlaamse kunstenaars - althans degenen die werden geselecteerd en die aan de oproep beantwoord hebben, en die derhalve met hun werk aanwezig zijn op de tentoonstelling - bevinden zich in Argentinië, Bolivië, Frankrijk, Italië, Nederland, de V.S.A., Zaïre en Zuid-Afrika.

In een ruim geheel wensen we vooraf de Vlaamse aanwezigheid in al deze gebieden te schetsen, met een paar socio-economische en culturele aantekeningen, om binnen dit kader onze kunstenaars te situeren.

Argentinië is het Zuidamerikaanse land dat het meeste Vlamingen heeft aangetrokken. Een drietal redenen liggen voor de hand. Argentinië is voor Vlaanderen sinds lang geen onbekende. In de jaren tachtig van de vorige eeuw reeds was er de Argentijnse roep, een tragische bladzijde uit de sociale geschiedenis van Vlaanderen, want voor duizenden die er hun kans gingen wagen werd het een ontgoochelende confrontatie met een maatschappij waar praktijken heersten, die wij niet gewoon zijn in ons eerlijkheid-vocabularium onder te brengen. Van die emigratie zijn er nog wel enkele, vooral vage en verspaanste sporen nagebleven.

Een tweede keer lokte Argentinië aan, voor hen die dan toch naar Latijns-Amerika wilden, toen dit land in de jaren vijftig en zestig een zekere economische stabiliteit kende, met zelfs een middenstand tussen de terratenientes en de plebejers, hetgeen een unicum was in dat continent. Dan was er tenslotte de gastvrijheid van het Peronregime voor onze politieke emigranten.

Zo hebben we thans enkele belangrijke Vlaamse nederzettingen in Argentinië.

Vooral in Groot Buenos Aires, in de hoofdstad zelf namelijk, en in de voorsteden Florencio Varela, Villa Ballester en Boulogne sur Mer. Daarna volgt Mar del Plata, waar we naast de in hoofdzaak academisch gevormde politieke emigranten de Vlaamse visserskolonie vinden: een twintigtal Vlaamse kapiteins drukken er hun stempel op het huidige hoogtij van deze nijverheid, nu Argentinië - waar ooit de koeien het land regeerden - aan vleesarmoede is gaan lijden. Deze kapiteins zijn al zonen van de Oostendse vissersvloot die emigreerde tussen 1949 en 1953. Een paar kleinere nederzettingen zijn er nog rond Mendoza, Bariloche en Tucuman.

Over het algemeen kenden onze emigranten in Argentinië een betrekkelijke welstand: betrekkelijk omdat ze door hun ondernemingsgeest en hun werkkracht vlug uitstegen boven de plaatselijke bevolking, maar dan weer een munt in handen hadden, waarmee in het geboorteland geen grote sier kon gemaakt worden. Wel is het sociaalcultureel leven van de Vlamingen in Argentinië van een zeer groot belang. Er heeft zich een zeer sterk en hoogstaand verenigingsleven ontwikkeld, met vergaderingen, voordrachten, toneelgezelschap, zangkoor, bibliotheken, ontspanningsreizen, cursussen Nederlands en een sociale dienst. Dit heeft het bewustzijn van de historische persoonlijkheid levendig gehouden en verder ontwikkeld, terwijl de geestelijke rijkdommen van het gastland werden ontdekt en verwerkt, onder het motto: integrar sin renegar.

Het aanleunen tegen een collectieve inzet is voor het individu van onschatbare waarde. Dit alles zou nooit mogelijk geweest zijn zonder de motorische, inspirerende en coördinerende rol van het degelijk maandblad ‘De Schakel - El Lazo’ dat van uit Buenos Aires, onder het impuls van Leo Poppe, gans Argentinië en een deel van Latijns-Amerika beïnvloedt.

Het is dan ook niet te verwonderen dat deze Vlaamse, socio-cultureel doordesemde nederzettingen, bodem zijn voor vruchtbaar intellectueel en creatief werk. We hebben er de schrijvende wroeters als Karel Engelbeen (†), Leo Poppe en Jeanne De Bruyn, de vele medewerkers aan ‘De Schakel’, en de scheppers met beitel en penseel. De afvaardiging van de Vlaamse Argentijnen op de tentoonstelling van C.V.K.V. - B.i.W. is indrukwekkend: Alice De Cock, Jan Debonnet, Victor Delhez, Daniel Devriendt en Toon Maes. André Delbaere, de reuzecaricaturist, die in Argentinië, waar hij een kwarteeuw verbleef, groot is geworden, is er niet meer bij, aangezien hij enkele maanden geleden definitief naar Vlaanderen is weergekeerd.

[p. 202]

Bolivië is een van de van oudsher bewogen landen in Zuid-Amerika, met een economische en politieke onstabiliteit, zodat er weinig landgenoten heen getrokken zijn, in de hoop er een beter onderkomen te vinden dan onder het vaak gehypotikeerde dak in eigen land. Behalve Vlaamse missionarissen en leken-ontwikkelingshelpers, een paar oud-kolonialen, een paar industrie- en financiënvertegenwoordigers, en een god-weet-hoe verdwaalde gelukzoeker zijn er in Bolivië geen Vlamingen te vinden.

Victor Delhez heeft er enkele jaren gewerkt, maar het was politiek niet houdbaar. Een ander Vlaams kunstenaar, schrijver en schilder-voor-zichzelf, Edgard Ernalsteen, heeft er met zijn echtgenote tientallen jaren sociale diensten bewezen, en moest tenslotte ook, socio-politiek opgejaagd, het land verlaten met verlies van bijna al zijn materiële verworvenheden, om nu in Spanje zijn oude dag te slijten, niet geslagen, maar bezorgd voor het land Bolivië, waar hij zijn hart heeft gelaten. En daar, in dat Bolivië, als een eenzaat, zonder locale binding met enige Vlaamse locale gemeenschap, werkt de kunstschilder, graficus en beeldhouwer Walter De Bock, evenwel dan niet op het artistiek vlak. Zijn kunstwerken ontstaan tijdens de recuperatieperiodes in Vlaanderen.

Canada en de V.S.A. - we nemen deze beide samen, omdat het gegroeide levenspatroon van de Vlamingen in gans Noord-Amerika ongeveer hetzelfde is - zijn voor onze armoe-emigranten uit het einde van de vorige eeuw en de eerste helft van deze eeuw het toevluchtsoord bij uitstek geweest. Zowel in de industrie als in de landbouw hebben de tienduizenden Vlamingen er goed hun weg gemaakt. Er leven nog ongeveer honderdduizend Vlamingen, in België geboren. De nakomelingen van vorige generaties moeten reeds rond het miljoen liggen. In Noord-Amerika bloeien tientallen verenigingen van Vlamingen, waarin er een paar tweeduizend en meer leden tellen. Er is steeds gestreefd geworden naar onderling contact tussen de verenigingen, met federale overkoepelingen: zo hebben de 23 clubs van Detroit een federaal bestuur; zo zijn de 40 clubs van de Mid-West in de States gefedereerd met een jaarlijkse driedaagse bijeenkomst die tussen drie- en vijfduizend mensen samenbrengt; zo is er de Raad van de Clubs in Canada. Sinds meer dan een halve eeuw ontvangen duizenden Vlamingen in Noord-Amerika wekelijks hun ‘Gazette van Detroit’. Het heeft die Vlaamse nederzettingen van miserieëmigranten echter steeds ontbroken aan een ontwikkelde culturele activiteit, gezien er geen intellectuele bagage voorhanden was op het ogenblik waarop zij Vlaanderen verlieten. Ook het verenigingsleven en het weekblad zijn er de weerspiegeling van: parochiaal niveau anno 1920.

We hadden ooit de irreële droom dat de dynamische Vlaamse intelligentia uit Argentinië de culturele armoede van de Vlaamse nederzettingen in Noord-Amerika zouden bevruchten... Maar tussen droom en werkelijkheid liggen de Caraïben. We vinden op de tentoonstelling dan ook slechts een drietal afgevaardigden uit de Nieuwe Wereld, nl. Jan Cox, John Stevens en Jan Yoors. Intussen vinden we - in de States dan vooral - zeer veel orgels en beiaarden bezet door Vlaamse musici, en er is vooral veel Vlaams warm hartebloed, werkkracht en gastvrijheid...

Frankrijk, Italië en Nederland zijn de Europese landen waar Vlaamse kunstenaars werden geselecteerd. Deze landen aan de lezers voorstellen is overbodig. Iedereen heeft wel ergens familie onder de tienduizenden Vlamingen, die om den brode naar Frankrijk emigreerden en waarvoor het Werk van de Vlamingen zich nog steeds actief beijvert vanuit Parijs, met zijn bruggehoofden in gans het land. Uit die gebieden zien we de werken respectievelijk van Maurice Van Essche, Goezu, Michel Seuphor en Jan Van der Loo; Jacques Ghesquière; Piet Devolder (die jarenlang in Zaïre verbleef) en Gérard Grassère.

In Zaïre, het land waarheen de jongste eeuw vele tienduizenden Vlamingen trokken ingevolge de bindingen met België, leven nog steeds enkele duizenden Vlamingen een onzeker bestaan, onwennig tussen een bevolking die op zoek is naar een eigen gelaat. Tot vóór enkele jaren bloeide er aan de Kongostroom een intens Vlaams verenigingsleven, met een eigen weekblad ‘De Week’, en een paar maandbladen, het algemeen cultureel tijdschrift ‘Band’ en het literair blad ‘Zuiderkruis’. Na een moeizame strijd om de eigen rechten te bekomen en op een ogenblik dat een Rik Cornelis - met zijn vrienden - erin geslaagd was de antivlaamse hetze af te remmen, en het zelfs tot gouverneur-generaal kon brengen, begon de uittocht uit dat mooie gebied, dat veel van onze kunstenaars had geïnspireerd en nog steeds inspireert vanuit de onafwendbare herinneringen die dat land - dat een gesteltenis is - bij de oud-kolonialen heeft nagelaten. Wie er nu nog is, kent de dagelijkse zorg om het gehypotikeerde bestaan, de onzekerheid omtrent het onderwijs en derhalve de toekomst van de kinderen. Geen vruchtbare bodem voor een rustige creativiteit. Enkele jaren terug zou een legertje artisten uit Centraal-Afrika op de tentoonstelling aanwezig geweest zijn. Nu zijn er amper een paar: Rudy Pillen en Theo Verwilghen.

Zuid-Afrika, tenslotte, is het laatste vertegenwoordigde gebied in de alfabetische rangorde. In het land van onze jeugdliederen leven een vijftal duizend Vlamingen, vooral gecentraliseerd rond de as Johannesburg-Pretoria, rond het subtropische Durban en aan de heerlijke Kaap de Goede Hoop.

Zuid-Afrika is een gebied waar de emigranten slechts selectief heentrekken, zodat het doorsnee-peil hoogstaander is dan dit van de meeste Vlaamse nederzettingen in andere gebieden. Vroeger zijn er bloeiende Vlaamse verenigingen geweest. Niet zozeer het politiek klimaat van Zuid-Afrika, maar wel dit van het nabije Zaïre - vooral dan de periode van de Katangese secessie - heeft het klimaat van Zuid-Afrika, maar wel dat van mede door een onhandig optreden van de toenmalige Belgische diplomatieke vertegenwoordiging in Pretoria. De wonden zijn nog niet geheeld, en de heren met de hoge hoeden hanteren er nog het maatstokje, zodat er nog steeds geen nieuw Vlaams verenigingsleven is opgestaan. Een eigenaardig verschijnsel in een land dat, door zijn historische banden - denken we aan de Boerenoorlog, de Vlaamse graven in Zuid-Afrika en de Zuidafrikaanse herbergen in Vlaanderen, die uit die tijd dateren - en door zijn culturele banden, een Vlaams verenigingsleven eerder in de hand zou werken.

We hebben er onze vele universiteitsprofessoren; we hadden er Fred Engelen die het Departement Drama oprichtte aan de universiteit van Stellenbosch; en een Tine Balder, die vorig jaar nog uitgeroepen werd tot dé Toneelvrouwe van het Jaar. Als waardevol en enig vertegenwoordiger op de tentoonstelling begroeten we kunstschilder Frans Claerhout, die met Maurice Van Essche - intussen verhuisd naar de Franse bergen - het reuzenduo vormde dat in Zuid-Afrika de kunst heeft opgetild.

De Vlaamse emigrant bezit over het algemeen nog een sterke psychologische binding. De voorgeschiedenis van de Vlaamse gemeenschap, waardoor deze doorheen harde strijd en verdrukking aan diepte heeft gewonnen, heeft ertoe bijgedragen ons uiterlijk gemakkelijk te kunnen aanpassen aan bezetters, dwingelanden of vreemdelingen; doch terzelfdertijd treedt het automatisme in werking om in alle omstandigheden zichzelf te blijven. Wat in de loop der jaren voor de Vlaming een tweede natuur geworden is, komt de emigrant beslist ten goede. Dit verklaart ook de psychologische binding - we noemen het trouw - van de Vlaamse kunstenaar in het buitenland. Hij verloochent zijn historische persoonlijkheid niet, en hij is graag bereid zich open te stellen voor de invloeden van het gastland. Hij vermag beide kulturen te verwerken tot een harmonische eenheid binnen de kortst mogelijke tijd. Altijd blijft hij Vlaming, maar enigszins ánders en nooit wordt hij volledig Argentijn of Zuidafrikaan, hoewel de Argentijnen en de Zuidafrikanen zich in zijn werk kunnen herkennen. Hij behoort aan beide, zijn geboorte- en zijn gastland, hij is een brug tussen beide.

En dit kan dan ons pleitend besluit worden: laten we in godsnaam die bruggen niet opblazen! Op een ogenblik dat op internationaal vlak de wissels getrokken worden, terwijl ons precies op dat ogenblik door de culturele autonomie de kans geboden wordt om over ons eigen lot en mogelijkheden te beslissen, mag niet uit het oog verloren worden dat we in feite reeds al die bruggen naar de andere continenten bezitten.

[p. 203]

Het is een opdracht voor gans de Vlaamse gemeenschap, en in de eerste plaats voor zijn leiders en politieke verantwoordelijken, om voeling te houden met de Vlaamse kunstenaars in het buitenland. Deze opdracht gaat uit van een ethische solidariteit, zowel met de geëmigreerde kunstenaar als met zijn gastland, en vanuit de noodzaak de eigen gemeenschap waar te maken binnen het huidig internationaal menselijk verkeer. De Vlaamse geëmigreerde kunstenaar verdient ingeschakeld te worden in het buitenlands cultureel beleid, waarvoor men thans op zoek is naar aangepaste structuren en methoden. Senator R. Vandekerckhove had net een debat terzake in de Cultuurraad aangekondigd - na lange en degelijke voorbereidingen - toen de regering viel.

Hopelijk zal zijn opvolger in het Paleis der Natiën, Voorzitter Bascour, deze gevallen steek weer oprapen. We weten dat het ook een der bezorgdheden is van Minister Van Elslande, die zichzelf in de Quatre-Brasstraat heeft kunnen opvolgen, om de waardevolle suggesties uit te werken die verspreid liggen in zijn brochure ‘Organisatie van de Culturele Betrekkingen met het Buitenland’ (Teksten en Documenten, Verzameling ‘Ideëen en Studies’, nr. 299, 1974, Ministerie van Buitenlandse Zaken). Daarnaast kan ook het Ministerie van Nederlandse Cultuur - de dienst der Internationale Betrekkingen - nog méér ingeschakeld worden voor en met de Vlaamse kunstenaar in het buitenland. Ook de Dienst voor Ontwikkelingssamenwerking: de rol van een kunstenaar in een ontwikkelingsland bij de verheffing van de bevolking mag niet onderschat worden.

Door zijn bruggen-functie is deze kunstenaar aangewezen voor cultuurspreiding. Hij is immers niet alleen een graag beluisterd, gelezen of bekeken schepper, maar hij is ook de erkende opinievormer. Derhalve dringt zich meteen de noodzaak op om hem met alle mogelijkheden te informeren en deelachtig te maken van de evolutie die Vlaanderen doormaakt. Een plant groeit altijd naar het licht. Het licht moet ook vanuit Vlaanderen blijven doorstromen. Toezenden van alle vormen van documentatie, en persoonlijke contacten. We laten regelmatig Vlaamse kunstenaars naar het buitenland reizen, inspiratie zoekend. Het is logisch dat een Vlaams geëmigreerd kunstenaar in staat dient gesteld te worden om in Vlaanderen zijn inspiratie te komen aanscherpen en zijn licht te komen opsteken, om weer verder in het gastland uit te stralen. De recyclagenoodzaak van diplomaten, missionarissen en technici heeft men reeds ingezien. Deze van de kunstenaar nog niet. We hopen dat met deze tentoonstelling een nieuwe definitieve stap gezet is in de goede richting: het dedouaneren van onze cultuur via de meest efficiënte en waardevolle kanalen. Waarom in troebele wateren blijven zoeken waar er reeds bruggen werden opgetrokken?

Arthur Verthé, secret.-gen. van ‘België in de Wereld’