Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 22

[p. 209]

4
Conscience en de Vlaamse beweging

Bij ons zoals in heel Europa hebben kunstenaars en geleerden die werden geïnspireerd door de romantiek, hun werk in dienst gesteld van de nationale beweging; letterkundigen, schilders en musici, taalkundigen, geschiedschrijvers en folkloristen.

Het is overbekend dat niemand dat méér gedaan heeft als Conscience, door de keuze van zijn onderwerpen uit de vaderlandse geschiedenis, door het voorwoord van zijn eerstelingen Het Wonderjaer en Phantazy, het nawoord van zijn Leeuw van Vlaenderen, door de taal die hij zijn helden als Artevelde in de mond legde, ook de thematiek van eigentijdse verhalen als Siska Van Roosemael. In deze bijdrage zullen we het hebben over Consciences aandeel in de politieke Vlaamse beweging, ook om het misverstand op te ruimen als zou die pas rond 1860 ontstaan zijn.

Bij het slot van zijn Geschiedenis myner Jeugd getuigde Conscience terecht, dat hij heel zijn leven in de dienst had gesteld van de moedertaal en de Belgische nationaliteit. En toch is er niemand onder de eerste generaties van flaminganten, die zoveel als hij heeft bijgedragen om een specifiek Vlaamse vaderlandsliefde op te wekken. Hoe rijmen we dat tesamen?

In de persoon van Conscience, de vrijwilliger van 1830, zien we duidelijk dat de beginnende Vlaamse beweging een Belgisch-nationale beweging was, bedoeld om het bevrijde vaderland te verstevigen, groot en bloeiend te maken met de middelen van die tijd: door het herstel van de volkstaal, de herleving van de nationale tradities, de studie van het vaderlands verleden, enz., zowel als door het scheppen van de meest moderne instellingen van Europa en het bouwen van de eerste spoorwegen van het vasteland. De nationale beweging was ontstaan uit het enthousiasme van de revolutie, als een voortzetting en beveiliging ervan.

Geleidelijk heeft zich in die beweging, onder medestanders die aanvankelijk geen ander nationaal bewustzijn hadden als een Belgisch (of, voor de weinige orangisten, een Nederlands), een Vlaams bewustzijn ontwikkeld waarvan Conscience de eerste en krachtigste voortrekker was. Vermits de taal de voornaamste grondslag was van de nationaliteit, zag hij in het wekken van Vlaams bewustzijn en Vlaamse fierheid een versterking van die Belgische nationaliteit. Het zou België méér Belgisch maken, namelijk werkelijk cultureel tweeledig en politiek zelfstandig, en sterk tegenover Frankrijk van waaruit annexatie dreigde.

In 1838 eiste Willem I de oostelijke helft van Limburg en van Luxemburg op, die hem was toegekend door het verdrag van de XXIV Artikelen dat hij tot dan geweigerd had. 380.000 Belgen moesten worden ‘uitgeleverd’. In de eerste maanden van 1839 spitste het debat zich toe: capitulatie of oorlog? (Laat ons denken aan de problemen van de Arabieren nu.) Conscience, die zopas zijn Leeuw had zien verschijnen in december, stuurde met Jan De Laet een manifest de wereld in, waarin het verzet dat alom in het land sterk was, werd gestijfd. Op 4 februari namen twee van de zes ministers ontslag omdat ze zich niet wilden neerleggen bij de afstand; veertien dagen later zou een derde volgen. Op 6 februari riep de meeslepende redenaar Conscience in de schouwburg van Antwerpen op ten oorlog en voor de val van wat er nog overschoot van het pacifistisch ‘verfranst ministerie’. Na afloop ging een deel van het publiek kabaal maken voor het huis van de pacifistische burgemeester en dansen rond de vrijheidsboom op de Grote Markt, die sindsdien door de minder opruiende Brabo is vervangen.

Al wekt de ‘laffe’ afstand van Limburg en Luxemburg nog zoveel ontmoediging onder de Antwerpse flaminganten, de vrede maakte toch de baan vrij voor hun directe politieke actie. Begin 1840 werd het eerste Vlaams petitionnement gehouden; sommige auteurs schrijven daar nu geringschattend over, omdat ze niet weten dat petitionnementen, samen met persprotesten en weldra meetings, toen de meest moderne oppositiewapens waren die uit Engeland werden geïmporteerd, en die niet zo onschuldig waren vermits ze in 1830 tot een revolutie hadden geleid. De Antwerpse flaminganten gingen trouwens in één adem over naar het stellen van kandidaten voor de provincieraad, die de eisen van het petitionnement onderschreven en in de raad verdedigden, en die een gunstige beslissing afdwongen dank zij de begeleidende perscampagne. Tijdens de volgende 15 jaar zijn Conscience en zijn medestanders zich blijven inzetten om bij verkiezingen flamingantische kandidaten erdoor te halen.

In welk partijverband? We moeten goed in het oog houden dat er geen evenredige vertegenwoordiging bestond, maar een meerderheidsstelsel (was gekozen wie de helft plus één van de stemmen haalde) dat maar twee partijen toeliet zoals nu in de V.S.A. en in Engeland. Met flamingantische lijsten opkomen tegen liberalen en katholieken had dus geen zin. Het kwam erop aan eigen kandidaten te doen aanvaarden door die partijen, of tenminste door één. De flaminganten wilden zich niet binden aan één van de twee partijen, maar zelf de ruggegraat vormen van een ‘nationale partij’ in unionistische geest, een centrumpartij die de extremisten van weerszijden zou afwijzen. In hun Kunst- en Letterblad gingen Conscience en Van Kerckhoven in 1844 en 1845 in krasse bewoordingen de katholiek-liberale partijenstrijd tekeer als nutteloos, zonder werkelijke inhoud, schadelijk voor het nationaal belang in het algemeen zoals voor het Vlaamse in het bijzonder. In feite steunden ze daardoor het unionisme dat toen door alsmaar meer liberalen verlaten werd, terwijl de katholieken er zich aan vastklampten; uiteindelijk leunden ze dus bij de katholieken aan. Dat deden ze zeker niet uit gemis aan doorzicht, omdat ze niet zouden bemerkt hebben dat het unionisme uitgebloeid was. Maar wel omdat ze, o.a. bij hun petitionnement van 1840 en in de pers, vooral of bijna uitsluitend van unionistische en katholieke kant steun ondervonden.

Het was met duidelijke tegenzin dat de flaminganten zich gedwongen voelden tot een feitelijk aanleunen bij de katholieke partij. Doelend op kanunnik David schreef Conscience op 26 december 1843 aan Snellaert: ‘Ik betrouw niet al te veel zekere personen, die een zaak niet involgen maar dezelve willen dwingen om te werken tot de vooruitgang van een princiep dat haar, hoogstgenomen, vreemd is.’

De onmacht van de flaminganten om hun beweging buiten de strijd van de twee grote partijen te houden, bleek op een pijnlijke manier uit de avonturen van hun dagblad Vlaemsch België. Ze hadden dat van Antwerpen uit gesticht te Brussel per 1 januari 1844. Jan De Laet, Domien Sleeckx en Jaak Van de Velde gingen in de hoofdstad wonen, maar Conscience steunde krachtig met een feuilleton en andere bijdragen, en ging zelfs een tijdlang de zieke hoofdredacteur vervangen. Het blad nam als enig doel de Vlaamse economische en culturele belangen, en

[p. 210]

F.A. Snellaert, 1809-1872, de vriend in de ‘beweging’, met wie Conscience het vlugschrift ‘Vlaemsche beweging. Verklaring van grondbeginselen, door de verdedigers der nederduitsche volksregten aen hunne landgenooten gegeven’ (1847) opstelde. (Cliché ‘De Leiegouw’)

het bestrijden van de Franse invloed. Het aarzelde niet om de regering te loven maar vooral te laken waar het moest, maar was als onpartijdig orgaan van nature een bevestiging van het unionisme, zodat het voor een ‘gehoorzame dienaar van de minister’ werd gescholden. Toen het weldra financieel aan de grond zat, ging het hulp zoeken aan katholieke kant. Die kreeg het alleen op voorwaarde dat De Laet, de auteur van een anticlericale roman, de redactie zou verlaten. Sleeckx en Van de Velde gaven dan van einde 1844 tot half 1845 een uitgesproken katholiek dagblad uit, De Vlaemsche Belgen. Ze werden en bleven om die ‘afval’ door de Antwerpse flaminganten uitgesloten. Maar de te katholieke Domien Sleeckx antwoordde daarna in de liberale pers met een campagne tegen De Laet en vooral tegen diens boezemvriend Conscience, die hij voorstelde als verkocht aan de unionistisch-katholieke regering voor geld en eretekens.

De herrie verergerde nog toen in 1846, het jaar van het liberaal congres, enkele flaminganten openlijk de ‘nationale richting’ verlieten om zich bij de liberale partij aan te sluiten, omdat de Vlaamse beweging de vooruitgang moest dienen. Conscience als de meest vooraanstaande figuur van de nationale richting, werd hun hoofd van jut. Ze verweten hem nu dat hij destijds in 1842 zijn eerste werken had herzien in katholiserende richting. Hij verdedigde zich slecht, door geldnood in te roepen ter verontschuldiging; dat klopte trouwens niet, want in november 1841 was hij tot griffier van de Academie voor Schone Kunsten benoemd met een hoge wedde. In feite had hij, zoals bijna heel de Vlaamse beweging toen, zich georiënteerd naar de enige richting die steun wilde verlenen aan het herstel van de moedertaal.

De schok van het revolutiejaar 1848 heeft de jonge flaminganten, zoals in Antwerpen August Snieders, Jan Van Ryswyck en Lodewijk Gerrits, in democratische zin beïnvloed. Conscience, die toen 35 jaar werd, heeft die invloed weinig ondergaan, zoals zijn Jacob Van Artevelde toont, die hij in dat jaar schreef. Zijn vriend De Laet nog minder: die ging een rol van belang spelen in de conservatiefkatholieke partij te Antwerpen, waarvan hij wel de vlaamsgezindheid kon versterken. In de jaren 1848-1850 sleet de vete tussen de twee flamingantische kampen uit, de democratisch-gezinde jongeren speelden een verzoenende rol; zij beschikten over het Handelsblad waarvan Snieders de hoofdredacteur was.

Zoals bij vorige gelegenheden wilden de vlaamsgezinden bij de gemeenteverkiezingen van october 1851 weer eigen kandidaten stellen. De jonge democratisch-liberaal gezinden richtten zich tevergeefs tot de liberale partij. Deze had bij de senaatsverkiezing van 27 september een meerderheid van 800 stemmen gehaald in de stad, en meende dus dat ze geen bondgenoten nodig had. En dat terwijl een plaatselijke kiezersvergadering van de vijfde wijk Conscience had voorgedragen. Dat was een behendige keuze: de enige Belgische letterkundige die internationale faam genoot, machtig redenaar, luitenant van de burgerwacht, en vanouds voorstander van de onafhankelijkheid tegenover de partijen. Blijkbaar met het oog op deze verkiezing was hij tijdens de voorbije maanden tweemaal luidruchtig gevierd door de vereniging ‘Voor Tael en Kunst’.

Op een vergadering van bestuursleden van tien vlaamsgezinde maatschappijen werd besloten met een eigen lijst op te komen als Vlaamse ‘burgerpartij, verdediger van ambachten en stielen en van het volk’, tegen de franskiljonse liberale geldadel. Er werd niet onderhandeld met de katholieken, maar de samenstelling van de lijst was er evident op berekend om hun steun te verwerven. De eerste verkiezingsbeurt leverde een bijna volledig succes, maar daarna liep het mis bij gebrek aan tucht en organisatie, en omdat de Vlaamse kleine burgers niet zo gemakkelijk vijf halve werkdagen konden verletten als de liberale groothandelaars. Twee van de vijf omstreden vlaamsgezinden werden verkozen, drie sneuvelden op het nippertje waaronder Conscience.

Voortaan was Conscience weer het mikpunt van de liberalen, terwijl integendeel de meeste Antwerpse flaminganten, ook de jonge democratische liberaalgezinden, zich nauwer dan ooit aaneensloten in ‘Voor Tael en Kunst’, dat van katholieke kant werd gesteund. Het werd een schitterend brandpunt van artistiek leven, met medewerking van de Vlaamse literatoren, musici en beeldende kunstenaars. Maar enkele jaren later moesten baron Wappers en Conscience hun ontslag nemen als directeur en griffier van de Academie, na een jarenlange campagne tegen hun beleid, die vermoedelijk vooral was gericht tegen hun invloed op de jonge kunstenaars die ze de weg wezen naar ‘Voor Tael en Kunst’.

Bij de wetgevende verkiezingen van juni 1854 koos die vereniging de zijde van de katholieke partij, en deed de liberale leider Charles Rogier sneuvelen. Daardoor kreeg deze verkiezing een nationale weerklank. In de vele brieven die Rogier daarna ontving van de Antwerpse partijleiders, werden verschillende oorzaken gezocht voor de nederlaag, en geneesmiddelen voor de toekomst; maar niet dat de partij wellicht haar houding tegenover de Vlaamse beweging moest herzien. Integendeel:

[p. 211]

Jan Frans Willems (1793-1846), zette met zijn gezag en zijn polemische actie de Vlaamse herwording wetenschappelijk prestige bij. (Cliché ‘De Leiegouw’)

‘A propos de “Tael en Kunst”, les hauts barons, protecteurs, finiront par exalter tellement les malheureux membres à 3 fr. par an, qu'il ne faudra qu'un signal ou un discours d'un Conscience quelconque, pour faire piller ou maltraiter les “Wallons”, ou les “fransgezinden” etc... L'autorité Communale et peut-être le Gouvernement devront surveiller ces réunions de gens payés et enivrés par les barons contre tout ce qui est libéral.’

Bij de gemeenteraadsverkiezingen van october daaropvolgend trad ‘Voor Tael en Kunst’ zelfstandig op ‘als Vlaamse burgerpartij’ tegen de liberalen, naar het voorbeeld van 1851. Maar in eigen schoot ontstond er een scheuring, het werd een daverende nederlaag die de vereniging maar enkele maanden zou overleven. Daarna vegeteerde de Vlaamse beweging te Antwerpen in de versnippering en de machteloosheid, met als lichtzijde dat de veten weer konden uitslijten.

In juni 1856 werd Conscience benoemd tot een van de negen leden der zogenaamde ‘Grievencommissie’, die aan de regering voorstellen moest doen ‘om het gebruik der Nederduitse taal te regelen in hare betrekkingen met de verschillende gedeelten van het openbaar bestuur’. Hij trad er met Snellaert op als verslaggever over het leger; zij stelden een algemene tweetaligheid voor, maar de Waal Jottrand kon de commissie overtuigen

Een Amsterdamsch weekblad gaf in 1912 nevenstaande spotprent met het volgende onderschrift:
Koninklijk voorbeeld:
Koning Albert heeft te Antwerpen, - tijdens de Consciencefeesten, - zijne officiëele toespraak gehouden in het Nederlandsch:
Koning Albert. - Deze Vlaming leerde zijn volk lezen en mij, zijn Koning, spreken. Eerste Hagenaar. - Verdraaid!... Epatant!... Sa Majesté spreekt officiëel la langue du peuple!...
Tweede Hagenaar: - Incroyable!... Ons Hof heeft niet die mauvais goût!...
(Foto C.I.A., Gentbrugge)

om de splitsing in eentalige regimenten te vragen.

Toen begin 1857 Conscience als arrondissementscommissaris afreisde naar Kortrijk, was de verzoening te Antwerpen zover gevorderd dat alle flaminganten zich verenigden op een banket te zijner ere. Hij bekende dat zijn aanwezigheid eerder nadelig was geworden, en hoopte dat zijn vertrek de eendracht zou bevorderen. Er werd ter plaatse werk gemaakt van het stichten van een nieuwe vereniging, en enkele maanden later zou ook Van Kerckhoven, die sinds 1846 een van de felste tegenstanders was geweest der Consciencisten, op zijn sterfbed een oproep doen in die zin.

De arrondissementscommissarissen waren essentieel verkiezingsagenten van de regering op het platteland, die eventueel werden afgezet door een nieuw kabinet. Dat Conscience die functie had gekregen en aanvaard van de unionistisch-katholieke regering De Decker, was betekenisvol. Hij weigerde als verkiezingsagent op te treden voor de liberale regering Rogier die nog in 1857 aan het bewind kwam. Nadat die het verslag van de ‘Grievencommissie’ had verworpen als dwaas en getuigend van gebrek aan vaderlandsliefde, liet de commissie zich in 1859 huldigen in Brussel en in Gent op ‘banketten’ die antiregeringsgezinde meetings waren. De aanwezigheid daar van Conscience en van andere leden die ambtenaren waren, was een daad van moed. Dat hij toch niet werd afgezet is vermoedelijk te verklaren doordat de regering de Vlaamse beweging begon te vrezen, en anderzijds inzag dat het katholiek overwicht in het arrondissement Kortrijk toch niet kon gebroken worden, zelfs niet met een toegewijde arrondissementscommissaris. Uiteindelijk was hij daar toch niet op zijn plaats; hij kreeg in 1868 de sinecure van Conservator van 's Rijks Musea van Schilder- en Beeldhouwkunst te Brussel.

Na 1859 heeft Conscience zich niet meer met de politiek ingelaten. Hij waakte erover dat hij bij geen van beide grote partijen aansloot, al verkeerde hij in de hoofdstad vooral onder de liberaal-democratische flaminganten, en al bleef hij tot zijn dood lid van het liberaal geworden Willemfonds. Juist omdat hij buiten de actieve politiek bleef, werd hij als symbool erkend door alle flaminganten. Ze huldigden hem vorstelijk bij het verschijnen van zijn honderdste boekdeel in 1881 en bij zijn dood twee jaar later.

Lode Wils

Lentedreef 19 - 8500 Kortrijk

E. De Bock, ‘Hendrik Conscience en de opkomst van de Vlaamsche romantiek’, z.d. (1919-1920).

L. Wils, ‘De politieke oriëntering van de Vlaamse beweging (1840-1857), 1959.