Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 20

[p. 367]

[nummer 122]

1
Bij wijze van inleiding

Evenals vele helden in zijn grotesken, was Paul van Ostaijen zelf een ietwat averechtse figuur in onze letterkundige wereld.

Wij zijn in het land van Van Gogh al lang gewend aan het verschijnsel dat kunstenaars die nieuwe wegen inslaan of uit de pas lopen, doorgaans weinig erkenning en slechts een handjevol bewonderaars om zich heen vinden. Dat dit geen nationaal, maar op zijn minst een verschijnsel binnen het gebied van het 25 jaar bestaande Belgisch-Nederlands Kultureel Verdrag is, wordt weer eens duidelijk bij Van Ostaijen, die op papier tot zijn achttiende jaar weliswaar van Nederlandse nationaliteit was, maar in werkelijkheid een geboren en getogen, een rasechte Antwerpenaar is geweest. Erg veel waardering voor zijn werk viel hem nooit ten deel en een in eigen beheer uitgegeven bundel als Bezette stad kon hij, zoals dat in onze geasfalteerde tijd heet, aan de straatstenen niet kwijt. Een van zijn vrienden, E. du Perron, verbaasde zich kort na zijn dood dan ook over de vele lovende artikelen die plotseling over hem in de kranten verschenen, maar hij waarschuwde ervoor dat Van Ostaijen desondanks in de ogen van ‘de schoolmeesters, buitenlui en andere beoefenaars van het “gezond verstand”’ niets anders dan een grappenmaker en een verdachte bleef. Enkele weken later reageerde pater A. Gielen prompt hierop, door in ‘De Boekenschouw’ van mei 1928 onder meer te schrijven: ‘Wij gelooven dat niet alleen schoolmeesters, buitenlui en andere beoefenaars van het “gezond verstand” in Van Ostaijen een grappenmaker hebben gezien, maar iedereen die wat van zijn verzen gelezen heeft. Het was bijna alles pyramidaal belachelijk en wij begrijpen niet dat veel kranten hem nu ernstig nemen en zelfs wolkjes van goedkoope wierook toewuiven. Natuurlijk,’ vervolgt pater Gielen, ‘boven een nauwelijks gesloten graf, gaat men geen gekheid maken, maar nog erger is het tegen beter weten in onwaarheid en leugens te vertellen. Niemand kan toch aannemen dat de dichter van het Sienjaal [...] werkelijk een dichter was.’ En pater Gielen beëindigt zijn grafrede met de woorden: ‘Zeer vermoedelijk zal de tijd nooit meer spreken over den dichter. Hij is geweest één van de laatsten der Mohikanen en die generatie komt nooit weerom, tenzij weer eens een wereldoorlog de zenuwen in de war en de hersenen tijdelijk buiten functie stelt. Wij groeten met eerbied den jongen man om zijn lijden en vroegen dood, maar van zijn dichtkunst hopen wij toch nimmer de dupe te worden.’

Ziezo, met dit In Memoriam kon Van Ostaijen het voorlopig doen.

Maar de averechtse Van Ostaijen werkte door. Hoe meer hij begraven werd, hoe meer zijn werk tot leven kwam. Van Ostaijen is namelijk drie keer begraven. De eerste maal bij Miavoye, waar hij op 32-jarige leeftijd in een klein, particulier sanatorium is gestorven. Vier jaar later werd hij door toedoen van een aantal vrienden en bewonderaars naar het Schoonselhof bij Antwerpen overgebracht, waarvan de vrienden reeds tijdens de plechtigheid hevige spijt kregen. Toen duurde het weer enige jaren voor men in staat was een passend monument voor zijn graf te bekostigen, dat reeds lang voltooid was door zijn vriend, de verleden jaar overleden Oscar Jespers. In 1952 ten slotte volgde de derde begrafenis: graf en monument werden overgebracht naar de Erebegraafplaats van Antwerpen, niet naar aanleiding van een of andere herdenkingsdatum, maar ter gelegenheid van het verschijnen van de eerste delen van zijn Verzameld werk.

Dat dit werk van Van Ostaijen thans meer dan ooit tot leven is gekomen, hoeft niet te worden aangetoond, het kan eenvoudig worden vastgesteld. In de eerste plaats door de herdrukken die ervan verschijnen, verder door de studies over hem, die de laatste jaren pas goed los komen en ten slotte door televisiefilms, radiouitzendingen, vertalingen in het Frans, Italiaans, Engels en Duits en door toneelopvoeringen die op zijn teksten gebaseerd zijn, waarvan het recente spel van Cor Stedelinck, Dag stoel naast de tafel,

[p. 368]

De familie Van Ostaijen omstreeks 1907. Achter de vader en moeder staande van links naar rechts: Pieter-Floris, zijn oudste broer die teologie studeerde en in 1910 overleed; zijn zuster Hubertina, die in 1912 overleed en haar man J. Goris, die als loodgieter bij Van Ostaijens vader werkzaam was; Paul en zijn 9 jaar oudere broer Stan, toendertijd werkzaam in Conakry, later bankier in Antwerpen en Brussel. Tussen Paul en Stan - die belangstelling had voor kunst en literatuur en die een half jaar na zijn broer is overleden - heeft steeds een hechte band bestaan.

Als ‘Zondaags Polleken’.

een onverwacht succes had en vooral bij de jongste generatie bleek aan te slaan.

En niet alleen voor de lezers, maar ook voor de schrijvers van deze tijd is Van Ostaijens werk nog actueel, door de vele aanknopingspunten die het heeft met de moderne letterkunde. Zijn proza, dat niet verhalend of beschrijvend wil zijn, maar - soms agressief en ironisch, dan weer geconcentreerd op de meest existentiële ervaringen - een nieuwe werkelijkheid in woorden opbouwt, staat zo dicht bij het moderne proza, dat een onlangs verschenen bloemlezing Meesters der Nederlandse vertelkunst na 1945 ondanks de restrictie na 1945 met een abstracte prozaschets van Van Ostaijen, Merkwaardige aanval, begint. Als criticus vindt hij thans weerklank bij hen die - als hij - bij hun beoordelingen in de eerste plaats van het besproken werk en niet van gegevens buiten dit werk uit wensen te gaan. En het grootst is nog zijn verwantschap met de Nederlandse poëzie van de laatste twintig jaar. Zo sluit het gebruik van reclameteksten, operetteliedjes, filmtitels en andere literaire ‘ready mades’ in zijn bundel Bezette stad zeer nauw aan bij de concrete poëzie van de laatste tien jaar en bij een ‘blad voor teksten’ als Barbarber.

En zijn typografische experimenten uit dezelfde bundel worden nu verder ontwikkeld in de visuele poëzie, die ietwat verwarrend eveneens als ‘concrete poëzie’ op het ogenblik wordt gelanceerd, onder meer door de dichter en tevens Van Ostaijen-kenner Paul de Vree. Maar het is vooral zijn opvatting van het gedicht als een dynamisch, een wordend taalorganisme dat zijn eigen ontwikkeling mede bepaalt en daardoor ook zijn eigen ontdekkingen kan doen; zijn opvatting voorts dat de poëzie voor hem de meest intense vorm van leven is; zijn opvatting ook dat een levensbeschouwing of politieke overtuiging niet door een gedicht meegedeeld moet worden, maar dat deze in het gedicht dienen te ‘trillen’ zonder ‘nominaal uitgesproken’ te worden; zijn opvatting ten slotte dat het eigenlijke en enige onderwerp van het gedicht dit gedicht zelf is; het zijn al deze standpunten die in onze dichtkunst sedert 1950 weer opgeld doen. Het klimaat dat deze laatste dichtergeneratie heeft geschapen en waar het publiek schoorvoetend aan gewende heeft ook gunstig gewerkt voor de herontdekking van Van Ostaijen.

[p. 369]

Van Ostaijen als kunsthandelaar in Brussel.

Deze actualiteit van Van Ostaijen is eveneens de aanleiding om ditmaal een nummer van Vlaanderen aan hem te wijden. Een aantal medewerkers is bereid gevonden verschillende facetten van zijn werk - lang niet alle uiteraard - te belichten. Natuurlijk blijft het werk zelf het belangrijkst en is het onvermijdelijk dat beschouwingen hier slechts omheen kunnen cirkelen. Maar ergens omheen cirkelen is ook een vorm van leren kennen, zodat Van Ostaijen eens op een lezing in Brussel verklaarde: ‘ik zal trachten mijn opvatting van de dichtkunst gaandeweg te omsingelen.’

Dat in deze aflevering voornamelijk aandacht aan zijn werk en opvattingen en weinig aan zijn persoon besteed wordt, is niet alleen in overeenstemming met Van Ostaijens eigen visie, maar heeft ook andere oorzaken. In de eerste plaats zijn er nog maar weinig vrienden van hem, die herinneringen kunnen ophalen, in leven en bovendien zijn de meeste van deze mededelingen van tijdgenoten reeds gepubliceerd in mijn onlangs verschenen documentatie. In de tweede plaats was Van Ostaijen, die niet vòòr, maar ìn en dòòr zijn gedichten leefde, tegenover zijn vrienden zeer terughoudend als het persoonlijke aangelegenheden betrof en voor vreemden zelfs dikwijls ongenaakbaar. Door zijn grote sensibiliteit en zijn behoefte deze te uiten, legde hij zichzelf een strenge discipline op. Want hij was er van overtuigd dat alleen door een rigoureuze objectivering en distantiëring iets van deze sensibiliteit in zijn werk over te dragen was en daardoor - meer dan door de mededeling daarvan - een algemeengeldigheid kon krijgen, maar dat zònder deze zelftucht de essentiële, subjectiefste sensibiliteit tot een incidentele, individualistische sentimentaliteit zou verslappen. De persoonlijke gegevens zijn door deze houding schaars, maar de getuigenissen van zijn geslotenheid, terughoudendheid en kwetsbaarheid zijn dat allerminst. Typerend is b.v. de wijze waarop hij zijn vriend Geo van Tichelen in de middelbare-schooljaren heeft leren kennen. Samen stonden ze na een bezoek aan de Stedelijke Bibliotheek te Antwerpen onder een poortje te schuilen. Van Ostaijen staarde onafgebroken naar de kletterende regen, zodat Van Tichelen hem

Portrettekening van Van Ostaijen door Prosper de Troyer, begin 1918.

niet dorst te storen en aan te spreken. Toen de regen na een kwartier nog niet was opgehouden verbrak Van Ostaijen eindelijk en onverwacht de beklemmende stilte met de laconieke opmerking: ‘Het regent.’

Ook Burssens geeft in zijn herinneringen aan Van Ostaijen, in zijn boekje Paul van Ostaijen, zoals hij was en is uit 1933, verschillende staaltjes van diens geslotenheid en lichtgeraaktheid, zoals het abrupt afbreken van hun schaakspel in het stamcafé De Hulstkamp toen een vreemdeling zich ongevraagd met hun, niet al te sterk spel ging bemoeien. In zijn artikel Wies Moens en ik schrijft trouwens ook Van Ostaijen zelf hierover, waar hij spreekt van een ‘legende van doctrinarisme en ongenaakbaarheid’ die zich om hem heen gevormd had.

Deze geslotenheid ging bij Van Ostaijen - in en buiten zijn werk - gepaard met een groot gevoel voor humor, waardoor hij alles - ook zijn eigen opvattingen - op losse schroeven kon zetten. Zo ondermijnde hij alle gewichtigdoenerij, maar beschermde tevens zijn eigen kwetsbaarheid door met zelfspot een aanval van anderen juist even

[p. 370]

Augustus 1918.

voor te zijn. Du Perron schreef over hun eerste ontmoeting: ‘Hij trof mij als onhandig, achterdochtig en voorzichtig. Later heb ik gemerkt dat hij in de intimiteit, d.w.z. als hij zijn achterdocht had afgelegd, een groot gevoel voor humor had en zelfs hartelik lachen kon om de officiële posities en wat men de galons en strepen zou kunnen noemen van de Literatuur.’

Een van de vele voorbeelden van zelfironie met een dubbele - nl. ook een traanloos tragische - bodem, is Van Ostaijens uitlating in Gebruiksaanwijzing der lyriek over het hem ten deel gevallen gebrek aan erkenning: ‘Heeft aanvankelik het besef van mijn eenzaamheid mij even verbaasd - pijnlijk verbaasd, zouden de ethicisten zeggen - zo meen ik tans dit te kunnen waarnemen dat ik de werkelikheid van de discrepantie tussen wat ik kan bieden - absoluut onserieuze lyriek - en wat mijn Vlaamse en ook mijn Nederlandse tijdgenoten gaarne hebben, dat is een serieus gemijmer over de mensen en over de kosmos, dat ik dus deze werkelikheid aanvaard en langs deze zijde zachtjes maar zeker vrede neem met de hopeloosheid van mijn experiment.’

De momenten waarop Van Ostaijen iets over zichzelf losliet waren schaars en dan nòg hadden deze persoonlijke uitingen - zowel

Voor het ‘Polizei-Präsidium’, waar Van Ostaijen zich als vluchteling moest melden, liet hij deze foto in het Kaufhaus des Westens maken.

in gesprekken als in zijn brieven - meestal weer met zijn werk te maken.

Eén voorbeeld hiervan is zijn gebruik van cocaïne. Veel meer dan dat hij, enige tijd althans, regelmatig cocaïne gebruikte wisten de vrienden niet te vertellen. Alleen aan zijn vriend Peter Baeyens - met wie hij tijdens de bezetting aan de ‘Antwerpsche Courant’ werkte en het nachtleven van Antwerpen exploreerde en die hem, ook toen hij naar Berlijn was vertrokken, van cocaïne oftewel ‘Merkandijs’ voorzag - alleen aan deze vriend schreef hij hier het volgende over: ‘Om 7 uur klopt de stad, ik denk: hij heeft kokaïn genomen (ik ben het, maar de stad = ik). Dus de stad heeft kokaïn genomen. “Erkenntnismässig” juist. Gister deed ik een wandeling en kwam, na het innemen van de merkandijs, tot “alle” deze konkluderingen. Ik heb niet verwaarloosd van tijd tot tijd in een koffijhuis te gaan en alles te noteren (om het niet te vergeten verstade wel). Wilt gij nu dat ik dit tot een schoïne brok proza verwerk, alsook dat ik snel voortwerk aan “Bezette Stad”, spreek dan aan den heere Merkandijs nog eens over mijn geval.’

Een tweede uitzondering zijn de enkele brieven aan zijn vriendin Emmeke, met wie hij in 1918 naar Berlijn was gevlucht, maar die daar gebleven was toen hij in 1921 naar

In december 1921 werd Van Ostaijen onder de wapenen geroepen voor een jaar. Hij werd gelegerd in Issum bij Krefeld in het door België bezette deel van Duitsland.

Antwerpen terugkeerde. Een jaar later is hij als soldaat in het door België bezette gebied van Duitsland gelegerd. Door zijn isolement in het dorpje Issum, mogelijk ook door de teleurstelling over de ontvangst van zijn bundel Bezette stad, maakt hij daar een crisisperiode door en schrijft hierover een brief aan Emmeke, waarin onder meer de volgende regels voorkomen: ‘De uiterlike moeilikheden zijn nu veel geringer. Ook dit - in Issum te leven - is niet zo gewichtig. Maar de innerlike krisis word ik daarom beter gewaar. Met het eerste elan is het nu uit.

La toute jeune jeunesse is voorbij. Wat zal ik worden? Kapitale vraag, waarop ik sedert een half jaar geen antwoord weet. Ben ik een puberteitsbegaafdheid? En is dat wat ik kunst meende ten slotte niets meer dan de overvloed van de eerste orgasmedrift? De meeste tijd hou ik mij angstig aan de oppervlakte van het leven, “um nicht schwindlich zu werden”.

Tegenover mij een huis. Met groene vensters. Achter de ruiten twee geraniën. Dat is mijn sterkste Erlebnis hier. Soms is het leven bitter. Het leven is bitter en juist dat is misschien het waardevolle daaraan voor mij, mens die het lachen heeft verleerd. Ik stuur je mijn eerste gedicht “seit langem her” - het zijn de geraniën. Lieve mij ontbreekt veel

[p. 371]

tans en niemand kan mij helpen. Wanneer vind ik tot anderen weer ene voor mij begrijpelike verhouding. Ik kus je, Paul.’

U ziet, ook in deze situatie blijft zijn werk in het geding. Over het gedicht dat hij hierbij stuurde zou hij later schrijven, dat hiermee een nieuwe periode in zijn werk was begonnen. Een van de belangrijkste kenmerken van deze nieuwe visie was dat hij al dichtend ook zichzelf en zijn waarnemingen als een object voor het gedicht beschouwde, evenals de waargenomen objecten die in het gedicht een plaats kregen. Hij legde dit eens heel eenvoudig uit door te schrijven dat een impressionist zou noteren: ‘Ik zie gaarne kersen’, terwijl hij als expressionist de voorkeur gaf aan de regel ‘Mijn ogen willen kersen’. Het gedicht waarmee deze nieuwe periode in zijn werk volgens hem was ingezet, de periode van de ‘zuivere lyriek’, was getiteld Winter. Het moge hier, om ook deze inleiding tot het werk zelf te laten terugkeren, ter afsluiting volgen:

De witte weg zucht
venster een stil leven
met de twee geraniën
achter de ruit
waar ook leggen tans
mijn ogen

op de bloemen

die zij schiepen

dauw

Gerrit Borgers