Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 20

Hoe moet het kerkgebouw geïntegreerd worden in het landschap?

Konkrete eisen voor ruimtelijke integratie

De integratie van het kerkgebouw in het landschap is nog in de aktualiteit: enerzijds worden nog vele kerken gebouwd, en anderzijds heerst rond de kerkinplanting, het kerkkoncept en de kerkgrootte een experimentele chaos die slechts ruimtelijke vertekening is van een meer doktrineel en liturgisch door elkaar schudden van het kerkelijk geloof.

De integratieproblematiek van het kerkgebouw in het landschap maakt zich dan ook los van de vroeger zeer sterk gestelde en normerende programma-eisen van de liturgie. Het samenspel met andere niet-liturgische, maar ruimtelijk bepalende komponenten interesseert de architekten thans ook meer: het zijn de eisen van het milieu, de stedenbouwkundige voorschriften en de planning. Als wij spreken van kerkgebouw en ‘landschap’ dan verstaan wij onder landschap het zeer breed aardrijkskundige begrip dat zowel de fysische als de menselijke leefruimte bedoelt, die eigenlijk vanuit de mens wordt tegemoetgetreden en geduid.

Hier hebben wij dus evengoed ‘natuurlandschap’ als ‘verstedelijkt gebied’; evengoed agrarisch landschap als stadslandschap.

Er is eerst de fameuze ‘herkenbaarheid’ van het kerkgebouw in het landschap. Wij vinden voor- en tegenstanders van het kerkgebouw als uitbouw van een specifiek sakrale ruimte. Het kerkgebouw is voor velen een vertekening van wat het godsvolk is: Gij zijt heilig! Het is een ruimtelijke en symbolische zichtbaarheidsgestalte van het ‘zgz. sakrale’ dat in het godsvolk leeft. In deze theorie zal het kerkgebouw zich geïsoleerd, sakraal in het landschap poneren als totaal gescheiden en onderscheiden; ruimtelijk zoiets als het ‘Gans Andere’ zoals God ook Gans anders is. De vormgeving zal dan zoeken specifiek religieuze lijnen (?) en ruimtes te scheppen, die althans in een bepaalde kultuur, naar hogere waarden verwijzen, en tot gebed, ingetogenheid en bezinning zouden kunnen voeren. Sommige kerkkoncepten en bepaalde vormgevingen kunnen inderdaad beter dan andere hogere waarden laten aanvoelen, tot stilte voeren en tot eeuwigheidswaarden leiden. Architekten en teologen die dergelijke opvatting voorstaan nemen zelfs duidelijk stelling voor de niet-integratie van het kerkgebouw in het omgevende landschap. Ergens zelfs moet het kerkgebouw met het landschap afsteken omdat het vanuit zijn symboliek niet van deze wereld is en er ook zomaar niet moet mee gaan samenvallen. Ergens moet het kerkgebouw dan iets kontesterends vertolken en zelfs wil men de niet-integratie in het landschap en omgeving zover drijven dat schrijnende konstrukties met het landschap gaan vloeken.

Andere architekten en teologen gaan ervan

[p. 324]

uit dat een eigenlijk sakrale ruimte niet bestaat: elke ruimte krijgt haar duiding door het effektief gebruik ervan. Het kerkgebouw kan dan zo goed als anoniem in het stadsweefsel worden opgelost; in deze visie zal het polyvalent gebruik van het kerkgebouw gemakkelijker worden aanvaard en zal het kerkgebouw voor andere niet-religieuze nevenaktiviteiten zonder schroom worden gebruikt. - Het eenduidig ‘liturgisch kerkkoncept’ wordt hier... parochiaal centrum. In de verhouding van het kerkgebouw tot het landschap vragen wij ons verder af: stelt de ‘hiërarchie van centra’ specifieke eisen aan de herkenbaarheid van het kerkgebouw? Wij menen daarop het volgende te moeten antwoorden:

Iedereen weet dat de menselijke nederzetting hiërarchisch is opgebouwd. In groeiende komplexiteit onderscheidt Doxiades volgende trappen: huizengroep (enkele woningen); kleine buurt (dorp: 250 pers.), hoofddorp (1500 pers.), kleine stad (7.000 inw.), stad (50.000 inw.), grootstad (300.000 pers.), Metropool (2.000.000 pers.), Conurbatie (14 miljoen inw.), Megalopolis (100 miljoen), Verstedelijkt gebied (700 miljoen), Verstedelijkt kontinent (5.000 miljoen), Wereldgemeenschap (30.000 miljoen).

Deze verschillende nederzettingseenheden hebben een eigen landschappelijkheid. De zichtbare gestalte die het kerkgebouw erin zal aannemen veronderstelt een eigen aanpassing aan elk van deze. De kerkenbouw in een landelijk dorp zal niet dezelfde zijn als de kerkenbouw in een uitgesproken verstedelijkt gebied, waar het ene appartementsgebouw tegen het andere staat aangedrukt. De herkenbaarheid van het kerkgebouw vraagt vanuit het landschap telkens weer andere architektonische en vormgevende oplossingen. Wanneer bv. in Leffinge (een polderdorp in West-Vlaanderen) voor een nieuwe kerk wordt geopteerd dan zal ik onstuimig pleiten om in deze gemeente een kerktorenelement te behouden, omdat de kerktoren daar het enige vertikale element in de gemeente is en de gemeente Leffinge ruimtelijk vastlegt in het landschap. Elders daarentegen kan een toren eventueel geen oriënterende rol hebben.

Naast de hiërarchie van centra spelen de plankomponenten hedentendage een grote rol; het landschap verkrijgt hoofdzakelijk zijn morfologie door de wijze van bodemgebruik. De gewestplannen leggen voor geheel België het bestaand bodemgebruik vast en verdelen het totale grondgebied in zones die voor de toekomst de bestemming van de gronden bepalen. Het zijn de plankomponenten: woonzone, industriezone, landbouwzone, wegennet, rekreatiezone enz... Nu de inwendige programma-eisen van het kerkgebouw door elkaar zijn geschud en niet meer eenduidig vastliggen: (geen vaste plaats meer voor biechtstoelen, voor kommuniebank, voor tabernakel, voor stoelen en banken, voor doopvont enz.) en nu het inwendige van de kerkruimte evolueert naar een polyvalent en multi-funktioneel geheel dat zeer flexibel is, wordt de bouw van de kerk niet meer gedikteerd vanuit louter liturgische eisen. De architekt wordt door andere imperatieven meer aangesproken: het zijn de imperatieven die komen van de genoemde plankomponenten, van de stedenbouw en de ruimtelijke ordening.

Welke is nu de plaats van de religieuze voorzieningen in de plankomponenten? Vooreerst kunnen we voor kerkgebouw en Woonzone het volgende zeggen:

De parochiekerken behoren tot de tertiaire voorzieningen; juridisch administratief zijn zij veelal voorzieningen van Openbaar Nut en hebben zij een kerkfabriek. De parochiekerk is wijk- en buurtvormend. Zij behoort uitsluitend thuis in de woonzone. Voor de verantwoorde bouw ervan dienen de gewestplannen op hun woonzones te worden onderzocht; ook de A.P.A.'s en de B.P.A.'s moeten geraadpleegd worden. Voor een parochiekerk is vooral de woonfunktie belangrijk. In deze woonzones kunnen de gronden vooruit worden aangekocht en gereserveerd tot op het ogenblik dat het kerkgebouw er werkelijk moet komen. Normen voor het aantal inwoners bij een parochiekerk zijn moeilijk te geven. De parochiekerk blijft in alle geval een uitrusting op stedelijk buurtniveau of op landelijk wijkniveau. De grootte van de kerk dient gepland te worden in funktie van het aantal misgangers en hun verdeling over een bepaald aantal misuren.

Kapellen en minikerkjes zijn doorgaans religieuze voorzieningen voor kleinere gemeenschappen of voor gedeelten van parochies (kapelanijen). Minikerkjes lijken voorzieningen te worden op het niveau van de elementaire buurt, ongeveer gelijklopend met de kleuterscholen in stedelijk milieu. Voor deze kleine kerkjes wordt reeds een loopafstand van 300 à 400 m. vooropgesteld. Voor landelijke gebieden kunnen deze minikerkjes een goede oplossing zijn voor meer afgelegen buurten en gehuchten. Zij behoren tot de landelijke woonzone.

Kloosterkerken: In de vele soorten van kloosters dringt zich een belangrijk onderscheid op: de ‘aktieve kloosters’ en de ‘komtemplatieve kloosters’. Aktieve kloosters horen thuis uitsluitend in de woonzone. Kloosters in de stad hebben doorgaans een apostolaatsveld dat niet als een parochieterritorium is afgelijnd: de aktieradius van de kloosterkerk overstijgt de parochie en bestrijkt veelal het ganse stadsgewest. Analoog aan de ‘wet van de afnemende meeropbrengst’ geven meerdere kloosters in een klein stadsgewest doorgaans lagere rentabiliteit. Het aantal kloosters en de inplanting ervan in een bepaald gebied dienen oordeelkundig te gebeuren. Sommige steden in België kennen omwille van bepaalde funkties een opeenstapeling van kloostergemeenschappen (bv. Leuven, Brugge) terwijl elders grote gebieden onvoldoende religieuze equipering bezitten. Naast de Woonzone is er ook de landbouwzone: Vele kloosters en abdijen hebben zich te lande gevestigd met hun religieuze kommuniteit. Vooral de niet aktieve kloosters zochten rechtstreeks in de landbouw de bestaansmiddelen voor hun gemeenschap. Daar de landbouwzone de woonzone is voor de landbouwers kunnen zulke kloostergemeenschappen zich in de landbouwzone vestigen voor zover zij authentiek agrarisch bedrijvig zijn. Het bouwen van kerken en religieuze voorzieningen echter zal vanzelfsprekend ingeschakeld zijn in de bouwverordeningen, beperkingen of eventuele dienstbaarheden die aan de landbouwzone eigen zijn. Vooral wanneer de landbouwzone landschappelijk is beschermd. Er zal worden op gewaakt dal de vestiging van een klooster geen aanleiding vormt om een stuk landbouwzone tot woonzone om te schakelen. Een klooster dat zich in de landbouwzone wil vestigen moet zich met de volgende idee akkoord kunnen verklaren: ‘Wij zijn landbouwers die een gemeenschapsleven leiden op grond van onze godsdienstige overtuiging.’ Het klooster is

[p. 325]

administratief een kollektieve woning. De architekt zal hier dus geen kerken bouwen met een vormgeving die alleen in verstedelijkt gebied is te verantwoorden.

Over Kerkenbouw en rekreatiegebied wilden wij het volgende zeggen: in een rekreatiegebied horen alle equiperingen thuis voor de rekreatie. Vele abdijen en kloosters zitten verscholen in de bossen, en rond het klooster als centrum is veelal een rekreatiegebied gegroeid, soms volledig in de groenzone (bv. Averbode, Loppem-Brugge, Orval).. Vele kloosters dragen aktief bij in de uitbouw van de rekreatie door het tot stand brengen van geestelijke rust, bewegingsleven, camping, enz. Zij kunnen om hun nevenaktiviteit van rekreatie in deze zones worden aanvaard. Zij staan op schitterende wijze in voor de geestelijke ontspanning die essentieel is in de rekreatie.

Een industriegebied is niet de plaats voor kerkenbouw! Hoewel het een eigentijds probleem is voor de pastoraal, zich in te werken in de arbeidswereld steunend op de werkfunktie moeten de voorzieningen die in een woonzone thuishoren niet in industriegebieden worden gepland. De liturgie met haar ruimtelijke voorzieningen wordt best niet in de industrie-gebieden gebracht. Zo het industriegebied godsdienstig zal beïnvloed worden, zou men dit dan niet best doen vanuit het produktieproces zelf en vanuit de arbeid zelf! Daar moet milieu-werking geschieden zonder liturgisch-ruimtelijke equiperingen (bv. priester-arbeider).

In het landschap zijn ook de wegen zeer belangrijk; hoe staat de kerkenbouw tegenover het wegennet? Goede wegen verhogen de mobiliteit. Op de weg is er essentieel beweging. De knooppunten en de eindpunten van belangrijke wegen echter zijn pleisterplaatsen, rustpunten en wachthalten. Een bijzondere vorm daarvan zijn de luchthavens: die hebben een eigen personeel en bestendig wachtende toeristen. Op sommige plaatsen is het verantwoord en wenselijk een religieuze ruimte te voorzien, die daarom de gestalte van een kerk niet moet aannemen (bv. kapel van de nationale luchthaven te Zaventem in België). De kapel zal best gericht zijn op de in- en uitstuif van bezoekers.

Langs wegen van druk doorgaand en plaatselijk verkeer worden best geen religieuze equiperingen aangebracht voor de plaatselijke bevolking. In de toekomst zal trouwens bouwverbod aan deze wegen verbonden zijn.

(Willy Detailleur)

De geestelijke integratie van het ‘huis van de kerk’ in het leefmidden

Par sa polarisation dialectique, l'Eglise est face à la ville comme un désert, un exil, un cheminement. C'est ce que l'église doit signifier. Il suffit de voir les églises que l'on continue à construire pour voir combien nous sommes dominés par le schéma moderne, baroque et païen du ‘temple’. Le recours à l'architecture moderne n'y a rien changé. Nous entraînons l'architecture moderne dans nos errements. Nous lui faisons construire des édifices qui signifient des temples, mais non pas des ‘maisons d'Eglise’. Or nos temples ne signifient plus rien dans nos villes modernes. Ce ne sont plus que des souvenirs d'un monde rural. Nos églises prétendument modernes ne font qu'attester notre nostalgie du vieux monde rural: le clocher, l'église au milieu du village, même la forme, tout atteste la permanence des schèmes ruraux.

Or, il est manifeste que nos églises suscitent de plus en plus l'indifférence des citadins. Elles ne réunissent plus à émouvoir, ni à attirer. Ne les fréquentent plus que les bons paroissiens traditionnels. Dans une ville sécularisée, elles paraissent des blocs aberrants. Il nous faut des ensembles qui soient frappants et significatifs. Il nous faut des ‘maisons d'Eglise’, c'est-à-dire des ensembles construits qui montrent au milieu de la ville des déserts, des lieux d'ouverture vers l'au-delà de la ville, qui soient les signes d'une transcendance; des lieux de silence, où l'on fabrique un recueillement que la ville n'offre pas, où l'on retrouve des liens humains que la ville ne parvient pas à établir; ce seront des ‘fraternités’; ce seront des lieux de pélerinage où l'on reprend conscience du destin itinérant de l'humanité. Les maisons d'Eglise ressembleront beaucoup plus à des monastères ou à des maisons de retraite qu'à ce que nous en sommes venus à appeler ‘églises’. Mais ce seront des monastères pour laïcs engagés dans la vie urbaine, des monastères destinés à offrir aux laïcs l'autre pôle de leur existence. Les ‘maison d'Eglise’ ou églises ne sont pas comme les temples des éléments d'une ville. Ce sont bien plutôt des villes en réduction à l'intérieur de la grande ville, des réalisations de Jérusalem terrestres et des anticipations d'une Jérusalem nouvelle. Plutôt que des éléments architecturaux ou urbanistiques inscrits dans la contexture de la ville, elles apparaîtront plutôt comme des ruptures d'avec le contexte de la ville, comme des totalités à l'intérieur de la grande totalité. Ces petites villes que sont les ‘maisons d'Eglise’, signes des deux pôles de notre existence terrestre, existent en fonction de la ville. Elles ne sont pas indifférentes. Elles n'auront pas de style propre. Elles seront dans le style de la ville, pour manifester justement leur lieu dialectique avec la ville et l'implication de ces deux réalités dans une même histoire divine.

L'Eglise ne se définit pas seulement par l'assemblée eucharistique. Il semble que souvent nous ayons conçu l'inscription de l'Eglise dans l'espace en fonction de la seule assemblée eucharistique. Et l'on a multiplié les églises comme des lieux pour célébrer la messe. Mais l'eucharistie hors du contexte global de l'Eglise perd sa valeur significative. Elle demeure valide évidemment. Mais elle ne manifeste plus sa signification, et perd une part de sa valeur sacramentelle. L'eucharistie est appelée à être célébrée en ‘Eglise’. Sans doute on peut concevoir que l'eucharistie se célèbre à la rigueur dans des maisons particulières. Mais ce n'est pas sa vocation normale. Certains semblent croire que le problème des églises se résout en une question de salles pour célébrer la messe. Il n'en est rien. La messe est destinée à être célébrée dans une ‘église’, et une ‘église’ est un ensemble de constructions et d'édifices, qui n'ont nullement la forme d'un temple grec, mais qui signifient ce qu'est l'Eglise au milieu de la ville.

(Joseph Comblin)