Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 20

[p. 319]

Standpunten

punt, zoals de ondertitel van het boek luidt, haar in kunst- en cultuurhistorische zin roemrijke geschiedenis, vangt aan als de Kerk zélf op een keerpunt staat, namelijk vanaf het moment dat zij na de zege van Konstantijn, zich verbindt met aardse macht en glorie. Nu wordt het brood niet meer gebroken ‘in een of ander huis’. In plaats daarvan verrijzen monumentale kerkgebouwen ter ere van de overwinnende God der christenheid. Hoe triomfantelijk klinkt hetgeen de door de schrijver geciteerde hoftheoloog van Konstantijn bij gelegenheid van een kerkwijding zegt: ‘Welke koning bezit na zijn dood nog zulk een kracht en legermacht, richt zijn zegetekens op over zijn vijanden en vult elke plaats, dorp zowel als stad, onder de Grieken als onder de barbaren, met zijn koninklijke paleizen?’. De Kerk is niet alleen met macht bekleed de beschavingsgeschiedenis binnengetreden, zij vórmt mede deze geschiedenis en wórdt er anderzijds door gevormd.

Wij mogen met Robert Adolfs van mening zijn dat de Kerk destijds een verkeerde keuze deed en een doodlopende weg insloeg, zij heeft in haar spoor een glorieuze stoet architectonische scheppingen nagelaten. Waar het christendom landen en volkeren voor zich won - met in de ene hand het evangelie en in de andere het zwaard - sloeg een vlam van creativiteit, van bouwwoede en drift tot beelden los. En zó indrukwekkend zijn de monumenten die hiervan getuigen, dat de dichter Marsman in heimwee naar ‘de hartstochtelijkste aller tijden’ verzucht: ‘ik ben eeuwen en eeuwen te laat geboren...’ en Leon Bloy van het tijdperk tussen de vierde en de veertiende eeuw zegt: ‘De duizend jaar waarin de mensheid het meest heeft liefgehad’. Wellicht is de Kerk nooit zó intens betrokken geweest bij het ‘overwolkt treurspel dat wereld heet’ dan toen. Zij beleed zich in de mateloosheid der kathedralen en in de lente-roes van de renaissance. Zij was barok met de barok en reeds over de grens van haar aardse macht gekomen, bouwt zij bedehuizen als illusionaire droompaleizen. Het is deze verwevenheid van kerkelijke en maatschappelijke structuren, kerkelijk gezag en wereldse macht, aarderoes en godsverlangen, welke een beoordeling zo moeilijk maakt.

Terugziende naar dit verleden, vraagt de auteur zich af, of de kunsthistorisch zo roemrijke bouwwerken een authentiek christelijk karakter bezitten. ‘Zij waren het tastbaar symbool van de heilige ordening en zingeving van het bestaan en onderscheiden zich in dit opzicht in niets van de niet-christelijke cultusgebouwen: pas door hun aanwezigheid werd de aarde bewoonbaar... Daarmede zijn wij echter ver af van de oorspronkelijke betekenis van Christus' verschijning zoals wij meenden deze te moeten voorstellen’. (pag. 23).

Dit korte citaat maakt ons duidelijk, hier niet te doen te hebben met een louter algemeenaesthetische, cultuurhistorische of actuele architectuurbeschouwing. De opzet van deze studie grijpt verder. Zij stelt de vraag naar het wezen van het christendom, naar de betekenis van Christus' boodschap. Van zijn visie op de figuur van Christus gaat de schrijver uit. Wij kunnen zijn vraag naar de bestaansgeldigheid van het kerkgebouw dan ook alleen verstaan in relatie tot deze visie. ‘Wezenlijk voor het probleem dat ons hier bezighoudt - de ultieme bestaansreden van het kerkgebouw - is, dat Christus de sacrale structuur welke de wereld naar een absoluut, buitenwerelds principe ordende, doorbroken en gerelativeerd heeft. Zij wordt vervangen door een direct-persoonlijke relatie tot een god die mens is geworden, die zich als mens heeft gemanifesteerd en aldus de religieuze en existentiële “aliënatie” waarin de mens leefde, heeft overwonnen. Wet en tempel verleggen het goddelijke niet langer buiten de mens. Godsdienst is niet langer het zich voegen naar een voorgegeven goddelijke structuur, niet langer het zich optillen van een religieus proto-type, het nastreven van een normatief ideaal... God en het heil zijn niet meer aan de priesters en schriftgeleerden overgeleverd. Tollenaars en prostituées gaan eerder het rijk gods binnen dan zij... De werkelijkheid ligt niet meer uiteen in een goddelijke, sacrale zone en een profane. In en door Christus wordt de profane mens aan zichzelf geschonken. Zijn godsdienstigheid wordt naar zijn profaniteit verlegd. In Christus wordt de mens volledig mens, bevrijd van vaste religieuze normen; de wereld wordt volledig wereld, onbevangen milieu voor de mens. In deze menswording van de mens wordt het verleden overwonnen en de toekomst opengesteld; in desecularisatie van de wereld, ligt precies haar laatste goddelijke werkelijkheid’.

De normen waaraan de schrijver in het verdere verloop van zijn betoog kerkbouw en kerkgebouw beoordeelt, berusten zoals uit bovenstaande regels blijkt, op de basis van een filosofisch-theologische beschouwing. Het zou voor menig lezer verhelderend zijn geweest, als deze achtergrond waartegen het rechtsgeding over kerkbouw zich afspeelt, in een afzonderlijk hoofdstuk op meer afgeronde, om niet te zeggen meer systematische, wijze, zou zijn belicht. Het zou de boeiende, steeds weer verrassende schrijftrant echter niet ten goede zijn gekomen. Nu wisselen beoordelingen van concrete objecten of historische situaties met opmerkingen van filosofische of theologische aard af. De lezer wordt telkens weer schoksgewijze met het denken van de auteur geconfronteerd.

Inmiddels blijkt dat de schrijver alle begrip heeft voor het geïncarneerd-zijn van de Kerk in de tijd, hetgeen zich reeds in de ontwikkeling van de jonge christengemeenschap aftekent.

‘...zoals Christus om mens te zijn een Jood was, zo moest ook de jonge christengemeenschap om te kunnen bestaan zich in de concrete religieuze (maatschappelijke en politieke) situatie van de mensheid inschrijven....Zij moest zich voorzichzelf en de anderen voordoen in de historische vormen die haar ter beschikking stonden en waarvan wij nu hebben leren inzien dat ze niet de definitieve waren... Met de menselijke geschiedenis, waarin het zich in de volle zin van het woord geïncarneerd heeft, groeit het christendom mee tot een steeds helderder besef van de godmenselijke werkelijkheid.’

En zelfs waar de auteur aan de middeleeuwse kerkbouw geen specifiek christelijk karakter toekent, daar eerder de manifestatie in ziet van een mythologisch wereldbeeld, herinnerend aan de heidense cultusgebouwen, oordeelt hij mild.

‘Zolang het kerkgebouw als de hoogste expressie van een homogene, gesloten gemeenschap, spontaan deze algemene synthese verwerkelijkte, werd zijn bestaan als vanzelfsprekend aanvaard.’

Eerst waar het de kerkbouw betreft ná de grote omwentelingen welke zich op het grensgebied van de nieuwe tijd, ná reformatie en Franse revolutie, voltrekken, zet de schrijver

[p. 320]

al zijn geschut in stelling en opent hij het spervuur van zijn kritiek.

‘De Kerk gaat zich identificeren mét en garant stellen vóór al de reactionaire krachten die zich tegen de ontwikkeling keren. Ja, zij geeft die reactie een religieuze dimensie, zodat zij de moderne mens voor de keuze stelt tussen godsdienstigheid en menselijkheid.’

‘Zonder nog een wezenlijk aandeel te hebben in de opbouw van een nieuwe beschaving, zal de Kerk voortaan op de evolutie van de mensheid achterna hinken.’

‘Het middel om bij te blijven is de concessie. Een van die concessies is de moderne kunst.’ ‘De monumentale opvatting van architectuur die niet voor de mens, maar voor een abstractie bestaat, vindt haar proto-type in het kerkgebouw; het kerkgebouw heeft het privilege bewaard van zulk een representatiearchitectuur.’...

‘Voor een dergelijke representatie van abstracties - of men ze nu God, Natie, Geld of Ontspanning noemt - is geen plaats meer in een democratische mensopvatting.’

Waar het na twintig eeuwen christendom nog steeds moeilijk is om precies en volledig te definiëren wat onder een christelijke mensopvatting verstaan moet worden, kan niet verwacht worden uit de term: ‘democratische mensopvatting’ onmiddellijk een klaar omlijnd mensbeeld te zien oprijzen. De term laat heel wat sociaal-politieke en levensbeschouwelijke interpretaties toe. Maar hoeveel speelruimte er ook moge zijn, respect voor de vrije, autonome persoonlijkheid van de zichzelf bepalende mens ligt er zeker in vervat. Dit blijkt wel uit de passages over het kerkgebouw als liturgische ruimte. ‘Nog het best is liturgie te beschrijven als een “happening” waarbij het ritueel alleen dient om diegenen die eraan meedoen zich van hun gemeenschappelijkheid bewust te maken en deze te actualiseren. De ruimtelijke vormgeving moet de vrijheid en de spontaniteit van deze “happening” mogelijk maken en stimuleren.’ ‘Vanaf dit moment moet het duidelijk worden dat de wereld die hier symbolisch wordt samengevat een wereld is van de vrije persoonlijkheid, die haar eigenheid beleeft in de vrije opbouw van de gemeenschap.’

Het verzet van Bekaert richt zich tegen een kerkelijke architectuur die achter en doorheen een kwasi-moderne vormgeving niets anders is dan manifestatie van autoritair gezag en clerikaal machtsvertoon, een architectuur die door haar ruimte-indeling een van bovenaf opgelegde ‘sacrale orde’ dicteert, een vastgelegd patroon opdringt en zich in haar exterieur van haar omgeving distantieert. Indien men zich afvraagt, waarom de auteur feilen uit het verleden milder beoordeelt dan de actuele, dan lijkt mij het antwoord duidelijk. De enige echte zonde, heeft een schrijver eens opgemerkt, is geen deel te hebben aan de werkelijkheid van het leven. Dit is, dunkt mij wat Bekaert vóór alles aan de kerkvan-vandaag verwijt. Zou hij zich daarbij beperkt hebben tot algemene beschouwingen, dan zou hij daarmede reeds een bijdrage hebben geleverd tot diepgaande bezinning op het thema Kerkbouw. Zijn studie biedt echter belangrijk méér. Het tweede deel van het boekwerk bevat een systematisch opgebouwde reeks diepgaande karakteristieken van een groot aantal hedendaagse kerkgebouwen uit binnen- en buitenland. Van de beoordeelde gebouwen zijn niet minder dan plm. honderdtachtig foto's - weergevende in- en exterieur - in het boekwerk opgenomen zodat de lezer de mogelijkheid verkrijgt de gegeven beoordelingen aan het foto-materiaal te toetsen. Blijkbaar was het niet mogelijk van alle besproken bouwwerken ook de plattegronden op te nemen, hetgeen vooral de architecten onder de lezers zullen betreuren. De beschrijving welke Bekaert van de diverse objecten geeft is echter zó helder en zó ontledend, dat zij een voorbeeld van indringende architectuurbeschouwing is.

Zij garandeert echter niet de objectiviteit welke het ‘meten met één maat’ suggereert. Ten eerste zijn de als toetssteen gehanteerde normen ontleend aan de persoonlijke visie van de auteur en ten tweede blijft de toepassing aan de subjectiviteit van het individueel oordeel gebonden. Ook het ‘verstaan’ en het ‘vertalen’ van de architectonische vorm - hoe doorzichtig en manifest deze ons ook moge toeschijnen - voltrekt zich in relatie tot onze eigen instelling en tijdgebonden ontvankelijkheid. Aan deze wetten vermag ook Bekaert zich niet te onttrekken. Zijn soms zeer markante beoordelingen dragen daar het stempel van.

Daarbij duikt het grondmotief hetwelk wij in zijn algemene beschouwingen aantroffen, telkens weer op. Zo in een passage over de kathedraal van Tokio van architect Kenzo Tange: ‘Zijn kathedraal is over de grens van (de menselijke) belevingsmogelijkheden heen, een schitterende nonsens die slechts zin heeft als men gelooft dat de mens nog steeds behoefte heeft aan tekens van een hem overstijgende sacraliteit.’

En elders: ‘De “goddeloze” mens vindt men evenzeer in als buiten de kerk. Het is dezelfde mens die wij de “progressieve” hebben genoemd: het is de mens die het beeld van de god-daarboven verwerpt om hem te kunnen herkennen als de grond van zijn bestaan, de mens die geen beeld van god meer bezit waarvoor hij monumenten kan oprichten, maar die vanuit een religieus werkelijkheidsbewustzijn bouwt aan de stad van de mens’. Men ontdekt in deze en soortgelijke opmerkingen een duidelijke geestverwantschap met schrijvers als Bonhoeffer, Bultmann, Altizer, Hamilton, Harvey Cox, om maar enkelen te noemen. Zij behoren óf tot de radicale of z.g. god-is-dood theologen, óf tot de op eenzelfde golflengte afgestemde denkers. Het is aan deskundigen voorbehouden te kunnen nagaan tot hoeverre die verwantschap strekt, doch zelfs degene die als belangstellend leek van bovengenoemde geschriften kennis nam, herkent in dit boek een hem vertrouwd geluid.

Dat geluid prikkelt voortdurend tot vragen en opmerkingen en dit is, dunkt mij zonder meer een verdienste. Niets lijkt mij trouwens meer teleurstellend voor een non-conformistisch publicist als Bekaert, dan zijn stellingen tot een reeks nieuwe dogma's verheven te zien.

Wie zal zich bij de zinsnede: ‘de (progressieve) mens die de god-daarboven verwerpt om hem te kunnen herkennen als de grond van zijn bestaan’ niet de prachtige dichtregels herinneren. ‘Soo dat ick u, o o Godt bevondt, te zijn den grondt van mijnen grondt’? Ze werden bijna driehonderd jaar geleden geschreven door de vrome dichter Jan Luyken. Deze zielservaring belette hem echter niet tezelfdertijd te schrijven: ‘Dat Godt zo laag als in de hoogte woont, in 't Hemelrijk en in verbrooken herten.’ Er blijkt uit deze regels dat de ervaring van God als mijn bestaansgrond niet heeft behoeven te wachten op de komst van de hedendaagse progressieve mens, nóch per se de verwerping

[p. 321]

van een ‘god-daarboven’ behoeft in te sluiten. Niettemin kan het waar zijn, dat binnen het ‘hedendaagse levensgevoel’ God alleen en uitsluitend ervaren wordt als grond en beginsel van het eigen bestaan.

De opmerking van de schrijver zou dan niet anders dan een constatering zijn. Wij proeven er echter ook een ont-mythologiseringstendens in welke wij eveneens in de eerder genoemde geschriften van Bonhoeffer, Bultmann e.a. aantreffen.

Deze tendens leidt o.i. al te gemakkelijk tot ketterjacht op gewraakte termen en spreekwijzen. Alsof wij iemand die zegt: ‘de zon gaat op’ er onmiddellijk van moeten verdenken de stellingen van Galilei te verwerpen. Zolang denken een creatie van de geest is, zal het beeldend denken - dat is dichterlijk denken - zijn.

Blijft de vraag of het ‘geconstateerde’ wáár is, en of het ook waar is, dat de moderne mens geen enkele behoefte heeft aan ‘tekens van een hem overstijgende sacraliteit’. Komt die ‘moderne mens’ in reincultuur voor of is het een abstractie, een geprojecteerd beeld? Zeker zullen velen zich in dit beeld herkennen zodat men er een bepaalde realiteit niet aan ontzeggen kan. Anderzijds is het het geestesprodukt van een mensbeschouwing welke samenhangt met de overtuiging: de mensheid is van het kosmologisch tijdperk in het antropologisch tijdperk getreden. Bij die drempeloverschrijding heeft zij het zich voegen naar een vooruitgegeven, sacraal patroon, achter zich gelaten. Opvallend is dat deze overgang beschreven wordt - en dus kennelijk zo wordt ervaren - of het een natuurgebeuren betreft, dan wel een cultuurproces dat zich met de kracht en onwrikbaarheid van een natuurgebeuren voltrekt. In de erkenning van dit proces ligt ongetwijfeld een zeker vooruitgangs-geloof, zoals in de evolutieleer van Teilhard de Chardin. Immers, de evolutie voltrekt zich onweerhoudbaar en ondanks alles en volgens een vast plan. Zij doortrekt de geschiedenis van de menselijke beschaving die weliswaar wordt opgebouwd uit menselijke handelingen en daden, doch wier resultaten de mens zélf vrijwel nimmer vermag te overzien. Oorlogen, omwentelingen, wetenschappelijke ontdekkingen, hebben de menselijke samenleving veranderd op een wijze die nóch voorzien nóch te voren gewild werd. En ook grote natuurgebeurtenissen: doorbraak van zeeën, klimaatveranderingen, hebben hun rol gespeeld. Ja zelfs toevalligheden, of schijnbare toevalligheden (het toeval, zegt Bekaert, is een wezenlijk element van het leven) deden menig getij keren. Als wij in het verwarde en verwarrende schouwspel der historie, tóch een ontwikkelingscurve menen te ontdekken, roept dit dan niet het vermoeden op aan een langzamerhand zichtbaar wordend, ‘vooruitgegeven’ patroon waarop iedere generatie voortborduurt?

Juist in het geloof, de overtuiging of op z'n minst het vermoeden, dat het heden waarin wij staan, en dat gekarakteriseerd wordt door een gedeseculariseerde wereld, geen wormstekige appel is die van de boom van het leven is afgevallen, maar het moment waarin een ontwikkelingsgang van eeuwen is uitgemond. Juist in dát geloof en in die overtuiging, berust de positieve waardering voor deze tijd en voor deze profane wereld. Zonder dit geloof, deze overtuiging, dit vermoeden, ligt zowel dit als elk ander moment in de geschiedenis der mensheid, in de volstrekt absurde zinloosheid en valt er derhalve niets te waarderen.

Het behoort tot de grote verdienste van dit boek, voor de verworven rechten van mens en wereld in deze tijd met kracht op te komen. Dit boek over kerkbouw is een rechtsgeding, een uitgesproken vonnis, een vurig pleidooi, een aanklacht en een uitdaging. Er mogen, dunkt mij, ook tégenpleidooien gehouden worden, want deze studie is waard ter discussie gesteld te worden. Het zou jammer zijn als het niet gebeurt.

Wij willen wel enkele discussiepunten bijdragen. In het begin van zijn betoog haalt de schrijver de volgende uitspraak aan: Er zijn twee manieren van leven, a) alsof men nooit zal sterven, b) alsof men reeds gestorven is. Dit zinnetje trof mij, omdat in beide gevallen sprake is van een alsofsituatie waarin een eerlijk levend mens niet berusten kan. Zij is ook in strijd met het werkelijkheidsbesef waarvoor de auteur zo vurig pleit. Lijden, sterven en dood trekken hun sporen door het leven en door ieders leven. Een cultuur welke sterven en dood verdonkeremaant (men is daar in Amerika al heel ver mee) negeert de diepste dramatiek van het leven. Opmerkzaam geworden door dit ‘alsof’, lezen wij dan nog eens wat de auteur schrijft over de jonge christengemeenschap: ‘Zij moest zich “voordoen” in de (sociale, politieke, culturele) vormen die haar ter beschikking stonden.’ Historisch kan deze visie juist zijn, temeer waar de jonge kerk haar eigen authentieke gestalte nog niet gevonden had. Als dit tevens verwijzen zou naar een vaste gang van zaken, zou het bedenkelijk worden. Onze verwachting gaat niet uit naar een Kerk die zich - noodgedwongen - in de vormen van onze tijd ‘voordoet’ maar naar een Kerk welke zich innerlijk vernieuwt. Het komt ons trouwens voor, dat hetgeen Bekaert van een hedendaags kerkgebouw verlangt: geen opgelegde sacrale orde, geen gedicteerd patroon, ook voor de Kerk zélf geldt. Men kan moeilijk een ‘democratisch’ kerkgebouw verlangen - of daar genoegen mee nemen - zolang de Kerk die zich daarin presenteert, autoritair blijft.

Het zou, om met Bekaert te spreken, de zoveelste, misleidende concessie zijn. In dit verband moge opgemerkt worden, dat de auteur in zijn kritiek op bestaande kerkgebouwen, alle lof en alle blaam adresseert aan de architecten. Het grote aandeel dat de kerkelijke instantie als opdrachtgeefster heeft komt niet of nauwelijks ter sprake. Toch weet vrijwel elke architect uit ervaring, hoeveel goede ontwerpen gestrand zijn op de klip van verouderde voorschriften of verouderde denkbeelden.

De studie van Bekaert nog eens in haar geheel overdenkende, komt - evenals in het boek van Harvey Cox ‘De stad van de mens’ - de positieve waardering voor deze gedeseculariseerde tijd, op dominerende wijze naar voren. De uitspraken van beide auteurs maken zelfs de indruk of zij het huidige tijdperk zien als het laatste hoofdstuk in de ontwikkelingsgeschiedenis van de mensheid. Wij staan nog wel aan het begin van dit hoofdstuk, maar het draagt in de betrokken beschouwingen toch reeds de trekken van een tijdeloos gedacht happy-end. Na alle dynamiek is mij dit te statisch. Zal, om een woord van Nietzsche te variëren, ook de hedendaagse mens niet overwonnen moeten worden? Er zijn, dunkt mij, reeds symptomen die daar op wijzen. Honderden jonge mensen, zowel in Europa als in Amerika, stervend aan de onontkoombare verveling der welvaartstaten, zoeken op allerlei, vaak zeer extreme, wijze naar tekens van iets dat hen overstijgt. En

[p. 322]

waar de gedeseculariseerde wereld deze niet biedt omdat zij in zelfverheerlijking alleen nog maar naar zichzelf verwijst, zwerven de hippies en love-in kinderen uit naar door L.S.D. opgeroepen droomeilanden. Misschien is er nog nooit een jeugd geweest, zó mythologisch geaard, zó op zoek naar de relatie tussen erotiek en mystiek, zó bezig met het scheppen van een nieuwe cultus (men denke ook aan het wit van de provo's en aan het uitdelen van kleine vruchten vóór een happening) dan juist een groot deel van deze jonge generatie. Zou het te fantastisch zijn om te mogen veronderstellen - en te ongepast om te mogen hopen - dat de tegenstellingen tussen het kosmologisch en het antropologisch tijdperk in een hogere orde verzoend kunnen worden? Anders gezegd: dat na het hoofdstuk waarin de geschiedenis van dit moment geschreven staat er nog een ander hoofdstuk volgt, grootser en aangrijpender dan het huidige en dan alle voorgaanden? Deze verwachting mag echter niet verhinderen het heden ernstig te nemen. En over dit heden, uiteraard met inbegrip voor de naaste toekomst, gaat dit belangrijke tot ernstige bezinning nopende boek van Geert Bekaert, hetwelk door zijn bijzondere kwaliteiten en oorspronkelijke visie ten volle de aandacht verdient.

(Reflector)

Een kerk is een kerk

Ist eine Kirche ein Kindergarten?

Ist eine Kirche ein Saalbau?

Ist eine Kirche ein Wohnzimmer?

Eine Kirche ist eine Kirche.

Ist ein Theater eine Badeanstalt?

Ist ein Vogelkäfig ein Aquarium?

Ist ein Altar ein Tischtennistisch?

Ein Altar ist ein Altar.

I. Solange ich daran glaube, daß Gott in der Kirche anwesend ist - und er ist mindestens so lange anwesend, wie ich es glaube - solange versuche ich, den Raum für seine Anwesenheit würdig zu machen: das ist sakral.

Wenn die Feier des Opfers und das Hören des Evangeliums etwas anderes sind als das Kuchenbacken oder die Fließbandarbeit oder das Heimwerken, dann versuche ich, den Raum für die Feier und das Hören anders zu machen als den Raum für jene anderen Funktionen.

Wenn es mir und anderen erscheint, als ob die Feier des Opfers und das Hören des Evangeliums eine sublimiertere Art von Tätigkeit sind als jene anderen Funktionen, so bemühe ich mich, den Raum für die Feier und das Hören sublimierter zu machen als den Raum für das Kuchenbacken, die Fließbandarbeit und die Heimwerker-Tätigkeit.

Eine christliche Gemeinde bildet sich nicht in gemeinsamen Fastnachtsfeiern, Waldläufen und Kunstvorträgen. Sie bildet sich zunächst durch den gemeinsamen gleichen Glauben, danach im gemeinsamen Feiern des Opfers und im Hören des Evangeliums. Der Sauerteig der Gemeinde ist vor allem der Priester. Er ist kein Hierarch (mehr), sondern derjenige in der Gemeinde, der das Opfer vorfeiert, der das Evangelium vorliest und der die Diskussion in Gang setzt.

Für meinen Raum ergibt sich die Forderung, möglichst viele möglichst gut die Feier sehen und das Evangelium hören zu lassen, weil das die beste Voraussetzung für die Teilnahme ist. Ich setze den Altar nicht um ein oder zwei Stufen höher, um das Hierarchat des Priesters darzustellen, sondern damit man ihn besser sehen und hören kann. Die Fließbandarbeit, das Kuchenbacken und die Heimwerkertätigkeit bedürfen eines Raumes, der besondere Eigenschaften haben sollte, um zur Ausübung dieser Tätigkeiten anzuregen. Das persönliche und gemeinsame Gebet, die Feier des Opfers und die Verkündigung des Wortes bedürfen eines Raumes, der die besonderen Eigenschaften haben sollte, um zu diesen Contemplativa und Activa anzuregen.

Ein Raum für viele Funktionen, der beispielsweise gleichermaßen als katholische und evangelische Kirche, als Gemeindesaal, als Kindergarten und als Tischtennisraum benutzt werden soll, wird notwendigerweise zu einem möglichst neutralen Raum, um alle Funktionen zu erfüllen. Alles wird transportabel sein müssen: Gestühl, Tischtennistisch, Altar. Dieser Raum ohne Eigenschaften - ist er geeignet, das Leben reicher, die Menschen lebendiger und ihre Gefühle subtiler zu machen?

Die Soziologen sprechen bereits von einer Deformierung der ‘emotionellen Ausdehnungsfähigkeit’ als Folge der ‘Beschneidung der psychologischen Wachstumsmöglichkeiten’ durch die ‘eindimensionale’ Architektur (Heide Bernd, ‘Ist der Funktionalismus eine funktionale Architektur?’ in: ‘Architektur als Ideologie’, Frankfurt). Sollen wir dazu auch noch mit dem Kirchenbau beitragen? Ist das außerdem ein hinreichender Grund, evangelischen und katholischen Gottesdienst im gleichen Raum zu halten, weil - wie Erdmann Kimmig ausrechnet - ‘große finanzielle Mittel freiwerden’? Sollen - das wäre wohl gerecht - dann nicht auch die Zeugen Jehovas, die Mohammedaner, die Juden, die Mormonen im gleichen Raum Gottesdienst halten? Ist das nicht das gleiche Nivellements-Bedürfnis, wie die letzte Erkenntnis der Architekten, daß der große flexible Raum die Lösung für die meisten Bauaufgaben ist:

Die architektonische Lösung für das neue Theater ist der große, flexible Raum. Die Schule wurde in den letzten prämiierten Wettbewerbsentwürfen zum großen flexiblen Raum. Das Büro ist schon seit einigen Jahren zum großen flexiblen Raum geworden. Das Wohnhaus, hört man aus berufenem Munde, sei der große flexible Raum. Die Kirche...

Ist es schon so weit, daß die Auswechselbarkeit zum Ziel wird? Trifft dies auf den ‘mündigen, personalverantwortlichen Menschen’ zu oder auf den Massenmenschen? Hat nicht das Leben Höhen und Tiefen, Innerlichkeit und Äußerlichkeit, oder vielmehr: muß es das nicht alles haben und in möglichst großer Fülle, um zu einem reichen und ausgelebten Leben zu werden? Sollten wir nicht versuchen, die Architekturen unterscheidbar zu machen, um dem Menschlichen im Menschen entgegen zu kommen, das heißt für den religiösen Menschen einen ganz besonderen Raum zu machen - eine Kirche, eine Kirche, eine Kirche...

II. Die Kirche in ein Wohnhochhaus einzu-

[p. 323]

bauen, wie W. Förderer vorschlägt, auch das liegt auf der Linie der Gleichschaltung von inkommensurablen Funktionen. Ich sehe sie schon in Schlappen und Lockenwickeln zum Gottesdienst kommen, und der Geruch von Sauerkraut und Fisch dringt bei jeder Öffnung der Tür mit ein.

Ist es nicht viel besser, die Kirche als besonderes Gebäude zu bauen, nicht, weil das immer schon so gemacht wurde, sondern damit Weg und Luft dazwischen liegen, damit man abschalten, umschalten kann vom Mensch zum Beter.

‘Schwellenangst’ befürchtet W. Förderer für die Besucher der freistehenden Kirche - es gibt sie bei uns nicht mehr. Gerade neue Kirchen - gleich welcher Konfession - strahlen eine enorme Anziehungskraft auf Gläubige wie auf Andersgläubige aus. Nicht wegen eines mystischen Sensationsbedürfnisses, sondern, um einen großen schönen Raum zu erleben, um Kunstwerke zu sehen, um dann vielleicht auch ein Vater-Unser zu beten.

Der städtebauliche Anspruch der Kirche ist unzeitgemäß, wenn sie als Mittelpunkt einer Siedlung konzipiert wird. Der Mittelpunkt muß ein Treffpunkt voller Aktivitäten sein. Café, Bowling, Beatschuppen, Bar und Restaurant, Einkaufsstätten und Kioske, Diskussionsforen und Ausstellungen sind das (laute) Herz der Siedlung. Der Bezirk der Kirche sollte unbedingt von hier aus angeschlossen sein, aber er sollte mit ein wenig Distanz die notwendige Ergänzung bieten, den Bezirk der Stille, des Nachdenkens, des Betens, des Beichtens, des Hörens und der Feier.

Der Glockenturm wird zwischen Hochhäusern seinen Sinn verlieren: Eine bescheidenere Form der Glockenaufhängung ist hier notwendig. Dagegen kann in einem Dorf ein neuer Glockenturm die gleichen Dienste tun wie ein ganz alter. Und er kann genauso das Ortsbild bereichern.

Deshalb ist es falsch, zu diskretieren, dass ab heute überhaupt keine Glockentürme mehr gebaut werden. Es ist ebenso falsch, die Funktionen zu nivellieren, denn ein Kirchplatz ist sowenig ein Marktplatz wie eine Kirche ein Mehrzwecksaal oder anderes ist. In jeder Aufgabe steckt der Ihr eigene Sinn und der ihr eigene architektonische Ausdruck, und im Bau der Kirche ein ganz besonderer.

Wir müssen ja nicht gleich dem Wort des Dichters folgen, dessen ldeen sicher ganz abwegig sind:

‘Wir brauchen keine Entmystifizierung, was wir brauchen, ist die Remystifizierung.’

(René de Obaldia)

(Dr. Ing. Reinhard Gieselmann)