Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 19

[p. 289]

De liederencomponist

Vaak vraagt men mij naar mijn mening over Renaat Veremans, komponist.

Eerste wedervraag: over welke Renaat Veremans hebt U het? Onder welk aspekt wenst U hem te kennen?

Ik kende de komponist sedert vele jaren: zijn familie, zijn gezin, kinderen, kleinkinderen, schoonkinderen en zijn broer Maurits. Ik kwam veel in zijn huiskring, ook nog na het overlijden van Marieke Franck, zijn - hem vertroetelende - ega. Ons beider dagen waren druk bezet, zodat dit bezoek plaats had in late uurtjes, bij een stevige dronk, waaraan hijzelf sedert jaren niet meer participeerde.

Hem was de angst om te sterven om het hart geslagen en steeds zegde hij dan: ‘Renaat, ik heb nog zoveel te vertellen, zoveel te komponeren, zoveel te laten zingen!...’ Inderdaad: hij was nooit uitgepraat.

Renaat Veremans vertelde uren en uren over alle mogelijke onderwerpen, meestal over artiesten als Felix Timmermans, Alfred Ost, Pros Verheyen, Fred Bogaerts, en zeg maar op, allen kurieuse mensen met een eigen, zeer typische levenssfeer.

Zonderling dat hij zo weinig over komponisten sprak! Nochtans spreken de meesters in de heerlijke muziekconste zeer vaak smalend over hun konfraters, zonder het minste mededogen en vlijmscherp over hun muzikale opvattingen en werken. Veremans deed dit nooit, tenware dan met waardering, die soms wel met een korreltje zout moest worden genomen.

Als hij bv. over August de Boeck of Jaak Opsomer sprak, had hij het steeds over de ‘grootste’ Vlaamse komponisten, voor Jaak Opsomer meer nog op gebied van de volksliederkunst. Hij hield van Emiel Hullebroeck als van een eigen broeder, volgde hem in alles en vooral in zijn grote realisatie, de ‘Sabam’ (Veremans was jaren lid van de raad van beheer van Sabam). Hij vertelde zeer vaak over de uitvaartmis van Jaak Opsomer, tijdens dewelke Camille Huysmans mordicus aan het zingen wou gaan op het hoogzaal. Hij kon niet ophouden te vertellen, samen met zijn vriend, architekt Flor van Reeth. Als men ze samen op de praatstoel kreeg om over hun belevenissen te Lier en omstreken te vertellen, of over hun eskapades en nachtelijke tochten tussen Lier en Boechout en omgekeerd, wisten geen van beiden hoe laat het was! Als ik de nadruk leg op de verteller Veremans is het, omdat een liederkomponist een verteller moet zijn, en dat zijn beste komposities, naar mijn oordeel, deze zijn die in verteltrant of balladevorm opgevat zijn. Onlangs kreeg ik het overzicht van zijn zeer omvangrijk liederrepertoire en het komt me voor dat nog menig lied niet werd opgenomen in deze inventaris. Daarnaast heeft Veremans een zeer groot aantal bewerkingen van liederen van andere komponisten op zijn actief, samen met een rijke keuze bewerkingen van oud-Vlaamse liederen.

De chronologie van Veremans' liederen is nog niet opgesteld. Men kan voor vele liederen de juiste datum van kompositie vinden op het handschrift, doch het grootste aantal moet men klasseren naar andere normen, en die zijn op te maken volgens de tekstdichter of de opdracht waarvoor gekomponeerd werd. Eén feit staat vast: Renaat Veremans heeft zijn grootste aantal liederen nà de tweede wereldoorlog gekomponeerd, hoewel zijn eersteling ‘Vlaanderen’ met de weiden als wiegende zeeën..., dateert van 1910. Hij was toen 16 jaar en het is begrijpelijk dat dit eerste onverwachte sukses niet onmiddellijk gevolgd werd door andere liederen, enerzijds wegens zijn aan gang zijnde studies, die hem niet toelieten om ‘publiek’ te komponeren, anderzijds wegens een bepaalde schuchterheid, daar Veremans slechts later heeft kunnen ervaren dat in zijn kompositorisch werk een persoonlijkheid schuilde.

Een eerste belangrijke konstatatie is wel, dat al zijn liederen een hymne aan zijn Vlaamse Land zijn. Men denke aan zijn oorspronkelijk ‘Vlaanderen’ (W. Gijssels), ‘In Vlaanderen’ (Albe), ‘Als het zomert in Vlaanderen’ (Custers), ‘Vrouwe Vlaanderen’ (E. De Ridder), ‘Mijn land is Vlaanderen’ (W. Gijssels), ‘In Vlaanderland’ (Hiel), ‘Drie Koningen in Vlaanderen’ en ‘Vlaamse Herderkens’ (P. Nuten), ‘Vlaanderland’ (Oorda), ‘Vlaanderen herrijst’ (Van Wilderode), ‘Vlaanderland’ en ‘Vlaanderen zand en zee’ (C. Verschaeve), ‘Sinjorenstad’ (Burvenich), ‘Mijn Antwerpen’ (De Sutter), ‘Zoetenaaie’ (De Meyer), ‘Mijn Lier’ (De Ridder), ‘Aan Antwerpen’ (Gondry), enz... Voor de luisteraar is de taal van Veremans direkt herkenbaar en het is opvallend hoe gaaf zijn kompositorisch beeld doorheen heel zijn leven is behouden gebleven mét de kleine nuances die men er kan in ontwaren naar gelang van zijn leeftijd: tijdens de opgezweepte jeugdperiode bv. ‘Jagerslied’ (E. Denhaene) of in een latere berustende periode de ‘Adagio-liederen’ van Felix Timmermans. Waar bij Jef van Hoof bv. de opstandigheid zijn ganse leven door in zijn werk is terug te vinden, voelt men bij Veremans zeer duidelijk die kurve van het leven afgetekend. Waar Van Hoof een harde en agressieve taal spreekt, is Veremans, zelfs in zijn strijdliederen, nog altijd de goedige man die meer zijn overtuiging in zich draagt en ze exterioriseert in een afgeronde melodie.

Ik sprak hierboven over de verteller Veremans. Veel van zijn liederen, misschien wel de helft, zijn beschouwend en van hartelijkheid en intens innerlijk leven doordrongen. Voorbeeld daarvan is zijn - op een tekst van E. Denhaene - gekomponeerd ‘Moede’, misschien zijn sterkste en mooiste lied, dat bij het voordragen soms ‘Het Kerkske van ten Lande’ van De Boeck in herinnering brengt, hoewel beide onderwerpen en beide liederen zeer verschillend zijn. Maar ook De Boeck was een gevoelig en gezapig man.

E. Denhaene heeft zeer veel teksten geschreven in oud-Vlaamse spelling. Toevallig zijn de beide door Veremans gekomponeerde liederen in moderne spelling, doch de atmosfeer van ‘Moede’ is deze van een oud lied. Veremans heeft dat zeer sterk aangevoeld en in een bijna geniale harmonisatie een melodie geschreven, die ik geneigd ben te vergelijken met een ‘Leiermann’ van Schubert. Veremans die er zich altijd op beroemde geen stem te hebben, heb ik nochtans een paar keren ‘Moede’ horen voordragen. Eens heeft dit een pijnlijk incident uitgelokt toen Veremans dat ‘Moede’ zong

[p. 290]

Renaat Veremans: fragment uit het lied ‘Wat schaet het ons, dat wi vrolic sijn’, uit het eerste deel van de liederenbundel ‘Loverkens’ van Hoffmann von Fallersleben, waarvan Edgar Tinel (1854-1912) reeds vroeger het tweede deel had verklankt. Veremans werkte hieraan tijdens de laatste maanden van zijn leven.

[p. 291]

ter gelegenheid van een huwelijksreceptie, wanneer daar aanwezig was een beroepszanger van de Vlaamse Opera, die de mis had gezongen en die zich zó gekrenkt voelde, dat hij de familieplechtigheid verliet. Ik heb met Veremans zeer veel recitals gezongen: liederen van hemzelf en van andere toondichters. Hoewel ik hem kende als een buitengewoon pianist, gebeurde het toch vaak dat hij in het begeleiden een tempo aannam dat steeds maar breder werd, zodat het niet meer mogelijk was voor de zanger om te volgen: ‘...het was toch zó schoon...’ placht hij dan te verklaren! De akkoorden werden aldoor breder geharpegeerd en af en toe illustreerde Veremans zijn begeleiding met luide snikken. Dit overkwam hem regelmatig bij de begeleiding van de Adagio-liederen. De drie liederen: ‘Boerengebed’, ‘Ik hou van Nevel’ en ‘De Herfst blaast op de hoorn’ uit ‘Adagio’, werden uitgegeven door ‘De Ring’. De overige zes adagio-liederen worden posthuum uitgegeven door CeBeDm. Alle werden georkestreerd. Het lag oorspronkelijk in de bedoeling van Veremans de ganse bundel van de Adagio-liederen op muziek te brengen. Dit is hem niet gelukt; nochtans zou dit een merkwaardige cyclus hebben kunnen zijn.

Het is zonderling dat buiten ‘Vlaanderen’ en ‘Mijn Land is Vlaanderen’ er slechts weinig liederen van Veremans zijn, die werkelijk de grote populariteit hebben bereikt, in deze zin, dat zij bij elke gelegenheid, waar in groep of in familie gezongen wordt, spontaan op de lippen komen. Bij zeldzame gelegenheden, en dan nog alleen wanneer zich onder de groep een solide solist bevindt, komen zijn ‘Zanger’ of ‘Ik kan U niet vergeten’ voor de pinnen. De oorzaak is m.i. duidelijk: alle liederen van Veremans vertonen een of andere moeilijkheid die door de vertolker(s) moet overwonnen worden, die uit de volksmond niet vloeiend komt, of die ‘merkelijk verbeterd door Zijne Majesteit het Volk’ (dixit P. Benoit) ànders zouden gewenst zijn. Bij alle Vlaamse liederkomposities kan men, zoals het in de zangboekjes wordt gedaan, liederen indelen in: gelegenheidsliederen, kinder- en kerstliederen, Gezelle- en Suid-Afrikaanse liederen, motetten en strijdliederen. Veremans' oeuvre ontsnapt niet aan een soortgelijke rangschikking.

Zijn kinderliedjes zijn kleine pareltjes van fijne lyriek, sommige zijn meer liederen vóór dan door kinderen te zingen. Dit weze meer een uitdrukking van bewondering dan van kritiek! Hij komponeerde er tientallen, waarvan er vele nog in het schoolrepertoire voorkomen. Deze op teksten van Willem Gijssels en J. Peeters zijn de talrijkste en de muzikaal meest expressieve.

Veremans had een speciale voorliefde voor kerstliederen: hij komponeerde een tiental zeer voortreffelijke stukjes die als het ware allemaal in een Timmermansiaanse sfeer zijn opgevat. De tekeningen, die Timmermans rond het kerstgebeuren heeft gemaakt, kunnen stuk voor stuk elk van deze liederen illustreren. Ik durf dit beeld ophangen, omdat Veremans zo doordrongen was van de lyriek van Timmermans dat hij, muzikaal, steeds in diens geest schreef, waarbij een onbewuste naïviteit aan de basis ligt. In elk verhalend of beschouwend kerstlied voelt ge een wilgeboom en een hut onder de sneeuw, een schamele kribbe met een Maria en een Jozef, samen met een os en een ezel die zich over het kerstkindje buigen. Ge ziet er ook de ster met piekende stralen naar beneden wijzen en ge ontwaart een hoeve met een strodak op de achtergrond. Dit is de

Voorpagina van programmabrochure, Willemfonds Antwerpen 18 februari 1925.

[p. 292]

geest die uit de typische - laat me ze ‘Lierse’ noemen - melodiek groeit. Wanneer Veremans de Gezelle-snaar aanroert, ontluikt een ander beeld en dit even pikturaal als het eerste, doch dan verplaatst naar dat Westvlaamse landschap, waarin hij enkele jaren woonde toen hij directeur was van het Brugse Konservatorium. Ook die atmosfeer heeft hij zich eigen gemaakt, dit hoorde bij zijn visuele ontvankelijkheid: zijn ‘beschrijvende’ muziek. ‘'t Pardoent’, ‘'k Hore tuitend hoornen’ of ‘De Mandel’, zijn daarvan illustraties. De tuitende hoornen hoort men zó in de blauw benevelde verten tegenaan het zwarte bos. Het is reeds meermaals gezegd, dat de teksten van Gezelle geen muziek vandoen hebben om ze te verfraaien of te sublimeren. De Gezelle-muziek volstaat. Veremans was ook daarvan overtuigd, maar hij heeft het me eens gezegd: ‘Rond het gedicht wilde ik een kaderke trekken’.

De Zuidafrikaanse poëzie heeft hem ook te pakken gehad, en net als Hullebroeck het deed, heeft hij Celliers' ‘Maanlig’, ‘Die watermeule’, ‘Lente’, en ‘Liefdesklag’ verklankt; Jandrells' ‘Ou Karoland’, en ‘Die Afrikaanse Volkslied’ van Pannevis.

Het is tekenend voor Veremans dat hij ook in deze stijl uitstekend is geslaagd.

Buiten de hiervóór aangehaalde en gedeeltelijk gekategoriceerde liederen, staat het vast dat Veremans tientallen liederen schreef op vraag van geïnteresseerde opdrachtgevers, instituut-directies en dies meer, waardoor een bonte sliert van liederen ontstond, bestemd om ter ere van een of andere patroonsheilige of in een vereniging te worden aangeleerd en uitgevoerd: het H. Scapulier, St.-Odradalied, Priesterlijk danklied, Eucharistisch Strijdlied, Winterhulplied (bekroond), In memoriam Jan Valvekens, Huldelied 25 jarig priesterschap E.H. F. Eykans, enz. De lijst is lang.

Renaat Veremans vertelde mij dat sommige jeugd- en andere leiders, die hem ergens konden benaderen, zeer vereerd waren wanneer zij, na lang aandringen, erin slaagden een kompositie los te maken, die zij vaak jaloers in een kast opgeborgen hebben als een goudwaard dokument, handschrift van Vlaanderens beroemd komponist. Vele liederen uit dat repertoire werden nooit ééns uitgevoerd! Zo zullen er ook vele verloren gaan, zo geen musikoloog zich daarover ontfermt.

Waar Veremans' liederen vaak werden vertaald in het Duits door Hermanowski, heeft hij ook enkele malen gegrepen naar Duitse teksten. Ik herinner mij dat hij, na een verblijf aan de Moezel, met een lied kwam opdagen ter verheerlijking van het in wijn badende stadje Cochem. Ik schrok een ogenblik bij het lezen van de titel ‘Drei Mosellieder’ waarbij ik mij netjes vergiste toen ik las: ‘Drei Mosselliederen’. Hij vergoelijkte mijn onbesuisde opmerking met een: ‘...ge kunt toch niet alle talen spreken, manneke,... en dàt hier is nu Duits!’.

Dat ‘manneke’ griefde mij in het begin: later vond ik het onprettig wanneer hij dat woord niet gebruikte, want het was een uiting van zijn vaderlijke vriendschap tegenover mij. Hij kon dit zeggen in een gamma van intonaties en met verschillende nadruk, waaruit ik al dadelijk kon opmaken hoé de stemming eruit zag: of we zouden gaan bekvechten ofwel musiceren. Zo ook schreef hij op tekst van J. Hilger ‘Beim Moselwein auf der Burg zu Cochem’ en, op tekst van Julius Wolff, zijn ‘Drei Mosellieder: ‘Ich habe getrunken manchen Wein’, ‘Stosst an’, en ‘Weinlied’.

Het lied ‘Europa nur ein Vaterland’ kwam tot stand ter gelegenheid van vieringen van de Europese eenheid (beweging Kunnen). Deze tekst is van Gust Bastiaensen die ook nog een andere Duitse tekst bezorgde: ‘Sie war die Reichste in den Ort’. Het lied ‘Junger schlafender Soldat’ is op een tekst van R. Hagelstange met een Nederlandse vertaling door P. Nuten.

In de jaren 1967-1968 verwerkte hij op een zeer korte tijd een hele reeks teksten van Hoffmann von Fallersleben: Vlaamse teksten van een Duitser die zeer aan Vlaanderen verknocht was, die onze taal vloeiend sprak, las en beheerste, zodat hij zelfs de filologen verschalkte met z.g. oud-Vlaamse teksten die hij schreef en ze voor authentiek middeleeuws liet doorgaan. Hoffmann von Fallersleben is de dichter die het door Van Duysse zo meesterlijk getoonzette ‘Vlaanderen Bovenal’ schreef. De ‘Loverkens’ is een dubbele reeks gedichten, waarvan de 2e reeks door Tinel getoonzet werd. Veremans stelde er prijs op de 1e reeks te komponeren. Bij mijn weten werd van de door Veremans gekozen teksten van von Fallersleben geen enkele tevoren getoonzet. Veremans heeft er mij een zestal voorgespeeld, doch ik had nooit de gelegenheid er een van te vertolken. Het is mij ook onbekend of ze ooit door iemand zijn uitgevoerd. Het zou mij zeer verheugen zo een toevallig lezer mij daarover meer kon vertellen.

De liederen werden in één adem geschreven tussen 10 december 1967 en 10 maart 1968, soms met slechts een paar dagen tussenpoos. De speciale lyriek van Hoffmann von Fallersleben paste heel goed bij Veremans' toenmalige stemming. Hij voelde zich niet meer honderd percent in orde en had zich wel erg ingespannen bij het komponeren van ‘Lanceloot en Sanderien’, opera die zou worden gekreëerd bij de opening van het vijfenzeventigste speeljaar van de Koninklijke Vlaamse Opera.

Het zou wel de moeite lonen die von Fallersleben cyclus eens volledig uit te voeren: er zijn nog niet te veel liederreeksen op Vlaamse teksten, opdat we er niet zouden mee uitpakken!

Tot slot van deze beknopte uiteenzetting zou nog kunnen worden uitgewijd over de meer dan 75 bewerkingen die Veremans schreef op komposities van andere Vlaamse toondichters. Dit zijn meestal orkestbewerkingen die gebruikt werden in de programma's van de B.R.T., bij de volksliederavonden. Dit zou ons echter te ver leiden daar het bovendien niet in het bestek van dit artikel ligt over Renaat Veremans als orkestrateur te handelen. Alleen weze gezegd dat hij zeer zelden tevreden was over dit soort werk en aan orkestraties van eigen werk dokterde hij bestendig. Zo komt het dat van zijn ‘Vlaanderen’ tientallen versies bestaan. Van zijn ‘Zanger’ heb ik herhaalde malen nieuwe orkestraties gekregen, omdat hij de vorige onvolledig of onvoldoende achtte.

Belangrijker is het wel zijn bewerkingen van oud-Vlaamse liederen te vernoemen. Vaak werden het variaties voor orkest op een bepaald thema ofwel gevarieerde orkestbegeleidingen: men telt er een 35-tal, waaronder de meest populaire en ook de meest bekende uit Valerius' ‘Gedench Clanck’. Uit dit alles blijkt hoezeer Veremans werkzaam was en begaan met de ‘Vlaamse’ muziek.

Veremans woonde in mijn buurt en drentelde dagelijks een paar keer voorbij mijn deur. Hij moest dan voorbij de twee ramen van mijn kantoor: dikwijls klopte hij op de ruit als hij mij aan mijn schrijftafel achter het gordijn vermoedde en informeerde dan of ik soms niet naar de middenstad moest. Vaak was het om even binnen te komen en een sigaar te roken - ik had altijd een kistje Altos voor hem klaar staan - hoewel hem het roken was afgeraden, doch niet verboden, kwam hij op een diefke een trokje doen. Onder die kwartiertjes dat we zo praatten ging het gewoonlijk over een of andere kompositie waaraan hij doende was. Dit zijn voor mij de beste en leerzaamste momenten uit mijn leven geweest.

Renaat Veremans is veel te vroeg heengegaan: ‘hij had nog zoveel te vertellen!’

Renaat Verbruggen