Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 18

[p. 99]

3

De stad van morgen moet vandaag gebouwd worden. We zijn daar blijkbaar tot nog toe niet zo goed in gelukt. We hebben vergissing op vergissing gestapeld. We hebben teveel of te weinig gepland, in elk geval is het resultaat ervan niet erg bemoedigend. Waar ligt de oorzaak van de huidige crisis in de stedebouw?

Men kan vele redenen aanvoeren, maar dit zijn meestal schijnredenen, resultaten van een struisvogelpolitiek. Men suggereert dat het verkeerd gelopen is omdat men niet over de nodige tijd beschikte om goede oplossingen te zoeken, dat alles te snel moest gaan, dat de bestaande structuren niet aangepast waren om goede oplossingen toe te laten, dat de politici de specialisten-stedebouwers geen vertrouwen hebben geschonken en wat nog al meer. De conclusie luidt in elk geval altijd: de zaken moeten realistisch bekeken en aangepakt worden. Wanneer er zich een dringende behoefte doet gelden moet daaraan voor de goede gang van zaken zo vlug mogelijk een oplossing gegeven worden.

Niemand zal dit betwisten. Het komt er echter op aan die behoeften te voorzien en op de oplossingen ervan voorbereid te zijn. Nu is dit niet het geval. Onder de druk van de omstandigheden wordt een oplossing gekozen die juist niet realistisch is, maar ingegeven door bestaande, meestal onbewuste, modellen. Voor elk probleem bestaan er immers vele mogelijke oplossingen. In de meeste gevallen echter wordt er niet eens gekozen. Eén oplossing, die in onze denkroutine vastzit, wordt toegepast zonder dat we er ons rekenschap van proberen te geven waarom deze oplossing boven de andere verkozen wordt. Voorbeelden van wetenschappelijk-onverantwoorde keuzevorming op het gebied van stedebouw en architectuur liggen in de ontledingen van dit nummer voor het grijpen. Heel dit nummer is als het ware niets anders dan een poging om bestaande denkmodellen over stad en woonmilieu op hun concrete waarde te onderzoeken en dus te relativeren. Om het concreet te stellen: men kan anders en beter wonen dan wij het gewend zijn.

In die poging is een onderzoek naar de utopie van de stad, paradoxaal genoeg, niet alleen op haar plaats, maar onvermijdelijk. Zoals Françoise Choay in haar boek L'Urbanisme, utopies et réalités pertinent heeft aangetoond, worden de zogenaamde realistische oplossingen van de stedebouwkundige problemen in feite gedicteerd door enkele utopische modellen. Zij liggen aan de oorsprong van onze opvattingen over de stad, over het ideaal van de stad en hoe we dit moeten realiseren. De utopie is m.a.w. helemaal niet onwerkelijk, maar ze behoort direct, al geven we er ons meestal geen rekenschap van, bij de realistische aanpak. De utopie is de realiteit van de stedebouw geworden.

Nemen we slechts één voorbeeld. In de meeste landen

[p. 100]

... werken en denken vanuit een persoonlijk engagement

van West-Europa was er na 1945 een immense woningnood. De oplossing die men eraan gegeven heeft in de nieuwe woonwijken is wel enigszins verschillend van land tot land - vergelijk België met Nederland bijvoorbeeld - maar fundamenteel zijn ze alle ingegeven door een utopie van de stad van morgen die in feite heel regressief was en terugging op de verkeerd begrepen en geamputeerde voorstellingen van de tuinstad van E. Howard, op zijn beurt schatplichtig aan sommige vroeg-socialistische negentiende-eeuwse opvattingen van een modelstad, die een reactie was op de chaotische ontwikkeling van de stad in de eerste industriële omwenteling.

De planners en ontwerpers, die een nuchtere en directe oplossing aan het woonprobleem wilden verschaffen door aan daklozen een dak boven hun hoofd te geven, gaven er zich geen rekenschap van dat ze gevangen zaten binnen een utopie, een denkmodel, dat helemaal niet meer paste bij het concrete probleem waarvoor ze stonden. Ze dachten immers dat het volstond voor een individuele familiecel een huis te bouwen opdat het woon-probleem zou opgelost zijn. Ze zagen over het hoofd dat men om te wonen niet alleen een dak, maar een milieu nodig heeft. Heel helder laat Henri Lefebvre in zijn boek Le droit à la ville zien hoe de moderne stedebouw de mens van zijn milieu heeft vervreemd; hoe hij de stad, waarin de mens wilde leven en waarheen hij zich aangetrokken voelde, aan de mens heeft onttrokken. De stedebouw zoals hij werd beoefend heeft immers het wonen uit het verband van het totaal leven gerukt. Het resultaat is bekend: troosteloze woonwijken in slaapvoorsteden, waarin het wonen veroordeeld is om niets anders meer dan wonen te zijn, waarin het wonen zijn inhoud verloren heeft, omdat het geen milieu meer vindt om er zijn vrijheid in te beleven en te ontplooien. Het verandert er in eerste instantie maar weinig aan of in deze geïsoleerde wijken de densiteit hoger of lager ligt, of er aan hoog- of laagbouw wordt gedaan. De keuze trouwens van densiteit, van hoog- of laagbouw was volledig willekeurig, niet ingegeven door een echte levens- of woonervaring, maar door een min of meer esthetiserende onwerkelijke utopie.

Nu zou men kunnen menen dat de voor de hand liggende conclusie is dat we die utopieën, die onbewust ons bezig-zijn met de stad hebben bepaald zo vlug mogelijk moeten opruimen. Maar daar begint dan de eigenlijke vergissing. We kunnen immers niet weg zonder een of andere vorm van utopie. Het komt er echter wel op aan dat we het utopische denken zoveel mogelijk op ons realiteitsdenken gaan betrekken als een soort werkhypothese die ons handelen moet richten. Het komt er m.a.w. op aan dat we het eigen karakter van de utopie aanvaarden, de eigen taal ervan leren begrijpen. De fout heeft er o.m. in bestaan dat men utopische plannen is gaan lezen als concrete uitvoeringsplannen. En die vergissing is mogelijk omdat die utopische plannen inderdaad alle kenmerken van

[p. 101]

concrete plannen bezitten. Het is immers zo dat ook de utopie - evenzeer als het concreet-realistische denkschema - zich in bestaande denk- en taalschema's moet uitdrukken. Zij moet zich van een bepaald concept bedienen om het te kunnen doorbreken. Zo'n concept is bijvoorbeeld het concept stad. Binnen zijn eigen realiteitssfeer is het utopische denken over de problemen van de stad van morgen evenzeer noodzakelijk als de concrete zogenaamde dringende oplossingen. Het is dan ook geenszins verwonderlijk dat, wanneer het met de stedebouw misloopt zoals tegenwoordig, de utopieen weelderiger opschieten dan wanneer het geloof bestaat, dat men over de oplossing van het probleem beschikt.

Er werd gezegd dat men de taal van de utopie moet leren verstaan: als men ze kent, merkt men dat er ook onder de utopieën vele soorten te onderscheiden zijn, van de wilde tot de nuchtere, van de vrije tot de dictatoriale. Daarover willen we het hier echter niet hebben. We willen alleen maar proberen heel in het algemeen enkele wezenlijke aspecten van de hedendaagse stedebouwkundige utopie aan te geven.

1. Een eerste fundamenteel aspect ligt in het feit dat de utopisten, de fantasten of hoe u ze ook noemen wil ervan uitgaan dat de mogelijkheid van een nieuw mensbeeld gegeven is, dat een samenvatting zou kunnen zijn van het mensbeeld zoals dat nu in de technische, economische, sociale, psychologische en culturele dimensies uiteenligt. En wat niet minder belangrijk is: ze geloven in dit nieuwe mensbeeld. Ze nemen de mutatie van de hedendaagse mens au sérieux. Ze zijn daardoor in staat om door verstarde begrippen heen, over hun individuele beperkingen, een grootse werkelijkheid te ontdekken. Ze nemen in de huidige situatie hun morele verantwoordelijkheid op voor de toekomst van de mens op aarde. En zelfs over de grenzen van de aarde heen. Ze weigeren de huidige impasse als onoverkomelijk te beschouwen. Ze stellen zich niet langer tevreden met nog eens een pleister op een houten been. Dit geloof, deze wil om de problemen aan te pakken in hun omvattende totaliteit, is een eerste voorwaarde, dé voorwaarde, om van de stedebouw iets te maken. Het steekt fel af tegen het ontmoedigd en ontmoedigend geknoei van diegenen die stedebouw alleen nog zien als een ‘zaak’, in het beste geval als een ‘hobby’.

2. De utopisten hebben geen opdracht voor hun utopieën ontvangen: ze nemen zelf het initiatief. Ze werken en denken vanuit een persoonlijk engagement. Dit is dan een tweede facet van de hedendaagse ontwikkeling die dreigt vast te lopen in onaangepaste structuren, waarbinnen iedereen zich nauwgezet aan zijn plicht houdt. Denk maar aan het geval Eichmann. Met plichtbetrachters komen we er in de hedendaagse stedebouw niet meer onder uit. De utopist leert ons dat er op het vlak van de stedebouw zowel als op alle andere vlakken van de menselijke activiteit immense krachten losgekomen zijn, die alleen maar kunnen bemeesterd

eigen taal

en gebruikt worden vanuit een volledige persoonlijke inzet, die het op zich neemt tegen gevestigde waarden en structuren in, voor het bestaan van een nieuwe werkelijkheid op te komen. Neutra heeft destijds de slogan gelanceerd: ‘als we willen overleven’. Er bestaat maar een kans tot overleving wanneer ieder persoonlijk zijn verantwoordelijkheid voor het geheel opneemt. Dit geldt voor de samenwerking in de ontwikkelingshulp bijvoorbeeld, voor de dreiging van de kernstofwapens, dat geldt ook voor de uitbouw van een menswaardig leefmilieu.

3. Dit laatste gaat niet de architect alleen aan. De utopisten, ook al hebben sommigen onder hen een architectendiploma op zak, gedragen zich niet als architecten, maar als mensen wie het mens-zijn ter harte gaat. Ze demonstreren dat stedebouw van zulk een vitaal menselijk belang is dat het niet tot één discipline kan gereduceerd worden, maar dat het ons allen, alle disciplines en activiteiten, aangaat, van biologie tot politiek.

4. Om ons echter bij de architecten te houden, zien we hoe deze in de utopische projecten opnieuw, zoals dat tot voor de industriële revolutie altijd het geval is geweest, de totaliteit van het menselijk levensmilieu omvatten, hoe ze zich aan de nieuwe schaal van het menselijk bestaan aanpassen. Ze blijven niet staan bij het afzonderlijke gebouw, omdat ze dit gebouw niet langer beschouwen als een eigenzinnig monument, maar als een knooppunt van menselijke relaties. Ze blijven niet staan bij de grens van een dorp of een stad zelfs. Steden en dorpen, bossen en zeeën worden in hun ontwerp betrokken. Landsgrenzen, gemeentegrenzen zijn voor hen administratieve ficties. Ze voelen zich uiteindelijk verantwoordelijk voor de hele aarde, die ze een menselijk gezicht willen geven.

[p. 102]

Montreal Habitat. Arch. Moshe Sofdie. Project en Realisatie

In de gesloten historische gemeenschappen gebeurde die geestelijke organisatie van de aarde door een monument op te richten, een tempel, een kathedraal, een paleis, een stad, dat als centrum van de gemeenschap én tegelijk van de hele wereld kon fungeren. In de principiëel open gemeenschap van vandaag, die uiteraard een universele gemeenschap is waarin het onderscheid van ras, volk, kleur, stand of religie nog slechts een relatieve waarde heeft, kan men geen delen van de aarde, van het universum, meer uitstoten, niet eens isoleren. We wonen niet meer in een stad, een land, maar op de aarde. Daar houden de utopisten in hun plannen rekening mee.

5. Hoewel er een hele stap te zetten is van de utopie naar de realiteit, toch is het utopische denken in zoverre realiteitsbetrokken dat de mogelijke realisatie in de utopie verdisconteerd zit. Ze integreert daardoor op vanzelfsprekende wijze de nieuwe technische mogelijkheden en de nieuwe technische waarden, snelheid, efficiteit, economie, verbruik, flexibiliteit, polyvalentie. Ook op dit punt overstijgt de utopie de taboes, waarin bijvoorbeeld sommige economische structuren vastzitten en gaat ze hier weer vragen stellen naar de betekenis van bepaalde overgeleverde gewoonten. Ze stimuleert op die wijze het onderzoek, ze lokt tegenspraak uit, ze zet zinloze opvattingen op de helling.

6. De utopie trekt ook de consequenties die de tegenwoordige situatie voor de opvatting en de organisatie van het architectenberoep meebrengt: de architect bouwt immers niet meer voor zichzelf evenmin als voor zijn bouwheer-opdrachtgever. Allen bouwen ze samen aan het algemeen milieu van de mens opdat die er zo vrij mogelijk zijn plaats zou kunnen bepalen. Dit veronderstelt dus dat het architectenberoep niet langer uitsluitend op individuele ervaring en prestatie berust, maar op een gezamelijke, collectieve inspanning en afspraak. Dit betekent geen uitsluiting van het creatieve individu, maar het tegendeel: het creatieve individu krijgt hier eindelijk zijn kans.

7. En als we tenslotte door de nevelen van heel wat formalisme, dat ook de utopieën nog blijft aankleven, tot op hun kern doordringen, zien we dat ze een vrij scherpe uitdrukking zijn van het statuut van het vrije individu in de open gemeenschap. Ze ontwerpen een structuur waarin de vrijheid en de toekomst-dimensie van het individu principiëel, zo niet altijd praktisch, kan gaan spelen.

Daarbij doet zich het verschijnsel voor dat het vrijworden, het persoonlijk worden van de menselijke persoon, als consequentie een depersonalisatie van het gebouwde milieu met zich meebrengt. Men kan stellen dat de voorwaarde voor de verpersoonlijking van de mens een zekere anonimiteit van de architectuur betekent. Die anonimiteit is de buitenkant van de verinwendiging van de persoon. De moderne mens wil leven, geen slaaf zijn. Hij wil leven, bewust en dynamisch. Alles wordt aan dit feit dienstbaar, ook de architectuur. Hij ervaart de architectuur dan ook niet langer als de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie. Zijn verhouding tot de architectuur is dezelfde als die ten overstaan van de natuur en het technisch comfort. Ze zijn geen doel, maar middel van zelfverwerkelijking. Natuur, architectuur en techniek vormen samen het algemene, kunstmatige d.w.z. gehumaniseerde levenskader, waarin hij zich vrijelijk beweegt.

We moeten ons ontdoen van achterhaalde utopieën, ze demythologiseren. Maar zonder mythologie is er geen leven. We mogen de utopie niet loslaten, maar moeten ze op ons leven betrekken.