Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 18

[p. 39]

Bruegel en de volkstaal

Het Bruegeljaar 1969 zal - zo hopen we het - aanleiding geven tot tal van studies en publicaties over het verbijsterende genie dat Bruegel was, en over zijn werk. Dit jaar werd reeds ingezet met een mooie uitgave van een corspronkelijke studie door R.H. Marijnissen. Andere kunsthistorici zullen zich niet onbetuigd laten. Men mag - terecht - ook de aandacht verwachten van de cultuurhistorici überhaupt. Dat de filologen, in casu de neerlandici, evenmin werkloos mogen blijven toezien, willen we hier even aantonen.

Van Bruegel zelf zijn ons geen geschriften bewaard gebleven. Heeft hij geschreven, en wat en hoeveel? In zijn Schilder-Boeck van 1604 beweert Carel Van Mander over hem: ‘Veel vreemde versieringhen van sinnekens sietmen van zijn drollen in Print: maar hadder noch seer veel net en suyver geteyckent met eenighe schriften bij / welcke ten deele al te seer bijtich oft schimpich wesende / hij in zijn doot-sieckte door zijn Huysvrouwe liet verbranden / door leetwesen oft vreesende sij daer door in lijden quaem...’ Wat aan Vlaamse woorden of teksten voorkomt op tekeningen, etsen of panelen kan practisch nooit met volstrekte zekerheid aan hem worden toegeschreven. Ook de inscriptie op de achterkant van de Kreupelen of Bedelaars (die eigenlijk leprozen zijn) uit het Louvre, en die in haar tergende onvolledigheid de filologen intrigueert (‘ruepelen, hooch, dat u nering beteren moeg’) heeft niet noodzakelijk Bruegel als auteur. Het is natuurlijk anders gesteld met de teksten op de prenten en schilderijen zelf (b.v. ‘Due sonder sonde is Die...’: op Jezus en de overspelige vrouw, prentenkabinet, Berlijn.) Futiliteiten? Maar die toch een kultuurhistorisch belang kunnen hebben.

Het kan b.v. de interpretatieve invalshoek enigszins verschuiven naargelang men op het tafereel van de Volkstelling het uithangbord ‘De Zwaan’ verklaart als een lutherssymbool of als de roep van een bordeel. Trouwens, tot welke interpretaties, hypotheses, fantasieën en verkeerde vertalingen heeft het éne woordje ‘alghemist’ van de beroemde tekening uit Berlijn niet geleid?

Wij spraken het woord ‘cultuurhistorisch’ uit. Het is vanzelfsprekend dat een eeuw die de stralenbundels kende, voortschietend uit de geest en de vaardigheid van een Jeroen Bosch en een Ulenspiegel, van een Narrenschiff en een Rabelais, van een Morus en bovenal van een Erasmus, een eeuw waarin het meer dan ooit ‘difficile erat satyram non scribere’ (‘moeilijk was geen satire te schrijven’) in verband met Bruegel, gemakkelijk verleidt tot, vaak zeer vage en zelfs gefantaseerde, beschouwingen over bronnen, beïnvloeding, denk- en gevoelswereld.

Wellicht dat ook hier het Bruegel-jaar aanleiding zal worden tot methodische en concrete comparatistische studie.

Marijnissen doet terecht opmerken dat een systematisch technisch onderzoek, vooral dan een röntgen-onderzoek, dringend geboden is in verband met de Bruegel-studie, maar ook de neerlandicus zal aan zijn trekken komen, weliswaar met allerlei fililogisch kleingoed dat, brengt het niet altijd nieuwe oplossingen, dan toch bestaande misverstanden kan wegruimen.

De onomast kan zich nog eens buigen over de naam Bruegel, de toponymist kan wellicht door een diepergaande archiefstudie doordringen tot de oplossing van de omstreden kwestie der geboorteplaats. De dialectoloog kan misschien, zoals Verdeyen het reeds in 1948 suggereerde, een dialectgeografisch resultaat boeken door de studie van de omstreden tekst op De mensenhater van Napels: ‘Om dat de werelt is soe ungetru, Daer om gha ic in den ru.’

En heeft men voor de studie van de omstreden zgn. reeks der Maanden wel voldoende aandacht besteed aan de oude Vlaamse benamingen der maanden?

Dat de studie van de volkstaal der 16^de eeuw uiterst belangrijk is voor de interpretatie van het werk van Bruegel werd vooral door Jan Grauls zaliger op succesrijke wijze bewezen. Men mag van Bruegel met recht zeggen dat hij ook is (‘ook’, want zijn genie wordt zo maar niet in een aforisme samengeperst!): een moraliserende illustrator en een illustrerend moralist. Het is dan vanzelfsprekend dat het element van de volkswijsheid overal in zijn werk te vinden is: volkswijsheid die vooral uitgedrukt wordt in spreuken en gezegden.

Het is voldoende de grondige filologische studies van Grauls over de Dulle Griet

[p. 40]

(Mayer van den Bergh, Antwerpen) of over Het Vogelnest (Kunsthistorisches Museum, Wenen), of nog, over de tekening Elck (British museum, Londen) te lezen, om vast te stellen welke merkwaardige bijdrage de degelijke filoloog Grauls heeft opgeleverd voor de Bruegelstudie en... hoezeer de onvoldoende kennis van de volkstaal en de onbekendheid met het werk van Grauls tal van kunsthistorici op een vals spoor heeft gebracht.

Vooral voor de Spreekwoorden (Kaiser Friedrich museum, Berlijn) heeft Grauls machtig werk verricht, daarbij flink geholpen door de baanbrekende studies van L. Lebeer. Voor de Kinderspelen (Kunsthistorisches museum, Wenen) is het dan vooral Victor De Meyere die zich verdienstelijk heeft gemaakt.

Maar, keren we terug tot de spreekwoorden. Grauls, uit wiens volheid al de spreekwoordenkenners hebben ontvangen, wordt bijna wrevelig bij de vaststelling hoe vaak Bruegel-kenners hier de bal misslaan, en dat door gebrek aan filologische competentie of... voorlichting. Die spreekwoorden zijn volkstaal in lijn en kleur. Maar ook Grauls heeft het onderwerp niet volledig bevredigend kunnen uitputten. Hij zelf wist het en ook anderen na hem zijn er niet onwetend over. Marijnissen b.v. wijkt in zijn boek dat zo pas van de pers kwam, hier en daar van Grauls af, hij vestigt de aandacht op sommige details, hij geeft nieuwe suggesties. Jammer genoeg geeft hij ongeveer nergens de wetenschappelijke motivering van zijn nieuwe inzichten, iets wat door Grauls met pijnlijke nauwgezetheid werd gedaan. De filoloog en de folklorist hebben dus nog ‘een been om aan te knagen’. Ja, ook, uiteraard, de volkskundige. En in dat verband mag men er wel zijn verwondering over uitspreken dat Marijnissen nergens het grote werk vermeldt van M. De Meyer, De Volks- en Kinderprent in de Nederlanden (1962).

Een voorbeeld ter illustratie: het gezegde: ‘De Hennetaster’ (bij Grauls nr. 38, bij Marynissen nr. 14) krijgt bij Grauls een dubbele betekenis: 1. die van sul, pantoffelheld; 2. die van vrouwengek, wellusteling. Marijnissen verengt die dubbele betekenis tot: ‘een man die zich met huishouding en keuken bemoeit; een potkijker’. Waarop steunt die verenging? Mijn vriend, Professor Keersmackers, zegt me zonder aarzelen ‘Die tweede betekenis is bij ons (Arendonk) nog volop levend!’ En M. De Meyer illustreert de opvatting van Grauls met volksprenten uit latere tijd.

Of nog: de spreuk Grauls 18 - Marijnissen 25 wordt door de eerste als volgt geïnterpreteerd: ‘Het varken is door de buik gestoken: d.w.z. 1. de knoop doorhakken; 2. het is een doorgestoken kaart.’ (Grauls opteert voor de tweede betekenis). Marijnissen verengt de eerste betekenis echter tot: ‘een hangende zaak beslechten door een kompromis.’ Wat wel een niet te aanvaarden afzwakking is van deze ‘kordate’ spreuk! Opnieuw: Grauls 32 - Marijnissen 28: Grauls' interpretatie, gesteund door 16^de eeuwse teksten: ‘Het is gezond in het vuur te pissen’. Hij wordt in die interpretatie bijgevallen door De Meyer. Marijnissen echter verwerpt die interpretatie en stelt minder bevredigende teksten voor.

De ‘verwoording’ kan niet nauwkeurig genoeg zijn. Ook hier blijft Marijnissen soms in gebreke: b.v. Grauls 19 - Marijnissen 16: ‘Hij draagt de dag met de manden uit.’ Grauls verklaart: ‘hij verkwist zijn tijd want 't is een nutteloze bezigheid die hij verricht’. Marijnissen echter: ‘Het is een dagjesmelker; hij houdt zich bezig met nutteloze dingen.’ Hier staat het Pallieteriaanse ‘dagjesmelker’ beslist niet op zijn plaats.

Of nog: Grauls 84 - Marijnissen 84. Grauls citeert het toepasselijke woord van de Schrift: ‘Als de ene blinde de andere leidt, vallen ze beiden in de gracht’ (Mt. 15, 14). Marijnissen vervangt ten onrechte ‘gracht’ door ‘water’. Opnieuw: Grauls 65 - Marijnissen 56: ‘Hij cust het rincxken vander dueren’. Grauls interpreteert: 1. de smoorlijke verliefde; 2. de afgewezen minnaar (met voorkeur voor 2). Marijnissen simplifieert tot: ‘Hij is een afgewezen minnaar’. (Enigszins afwijkend van wat hij zelf meedeelt in nota 155).

Sommige auteurs hebben het werkelijk bont gemaakt: zo worden bepaalde uitgaven van Glücks: ‘Das grosze Bruegel-Werk’ ontsierd door tal van overbodige en vaak onjuiste interpretaties van Jan Borms. Grauls is er terecht scherp tegen van leer getrokken. Er blijft dus nog wel ‘werck te doene’! Vooral daar waar de meningen verdeeld blijven. B.v. Grauls 76 - Marijnissen 75: Beiden interpreteren ze: ‘Hij vangt twee vliegen in één klap: d.w.z. twee oogmerken tegelijk bereiken’. Grauls suggereert echter ook - voorzichtig - de betekenis van ‘luieren’ Waar V. De Meyere echter de Kinderspelen bespreekt, zien we bij Bruegel een enigszins analoog tafereel dat door De Meyere onder nr. 33 verklaard wordt als ‘torren vangen’, een spelletje waarvan hij dan de folkloristische interpretatie geeft. Of er soms, ook voor het spreekwoord, niet in die richting mag worden gezocht? En om De Meyere zelf nu te ondervragen: beantwoordt nr. 69 ('t Pissertje) wel aan een kinderspel? En is de spreekwoorden- en toneelliteratuur van de 15^de en 16^de eeuw wel voldoende afgetast? In De Biënkorf van Marnix (verscheen in 1569!) b.v. krioelt het van spreekwoorden en gezegden.

Onderhavige bijdrage draagt eigenlijk niets bij. Ze staat immers vol vraagtekens. Wellicht - om te sluiten met een vraagteken! - zal het Bruegel-jaar enkele van die vragen oplossen?

Dr. Jef Sterck