Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 16

[p. 426]

Protest in het modern Nederlands chanson
het volk wil brood en protest-songs?

Boudewijn de Groot en Ferre Grignard.
Foto Jean van der Haegen.

‘Lamme smeerlap, met je baard,
dor van geest maar dicht behaard,
die ons daar stond aan te staren
of wij huursoldaten waren.

'k Weet nog alles, luizig dier,
ook al zit je ver van hier,
teruggetrokken en stokoud
in een blokhuis vol met goud.’

De aanhef van deze ‘protest-song’, getiteld ‘Brief’ en in 1934 aan de Kapitalisten opgedragen door onze Willem Elsschot, om er - zeer zeker mèt andere medewerkers - nog maar de klemtoon op te leggen dat het protest niet van nu stamt, maar zo oud is als het Onrecht zelf. In de Kunst loopt het protest, het engagement, als een rode draad door de diverse kunstexpressies, van de vroegste tijden tot vandaag.

Men heeft mij gevraagd binnen de oevers te blijven van het protest in het moderne Nederlandse chanson, Vlaanderen en Holland.

Hoe vreemd het ook klinken mag, in Nederland is het protestlied vandaag fel afgezwakt, vergeleken met een halve eeuw geleden. Het is vandaag aan de dag vooral van importprotest dat men het hebben moet. Boudewijn de Groot zingt Bob Dylan, Liesbeth List vertolkt Theodorakis en Ronnie Potsdammer geselt bij de genade van Tom Lehrer. De schaarse met scherp geschreven eigen balladen slaan één keer op twee op buitenlandse (mis) toestanden.

Neem Eduard Jacobs, door Alex De Haas getypeerd in een meesterlijk boek ‘De minstreel van de mesthoop’. Jacobs werd honderd jaar geleden (2 april 1868) geboren en stierf zesenveertig jaar later, in december 1914. Zijn artistiek hoogtepunt haalde hij rond de eeuwwisseling met liedjes, die van hem de eerste moderne getuigende zanger van ons taalgebied maakten. Minstreel van de mesthoop noemt de Haas hem, omdat Jacobs met vlijmscherpe spot en oprechte deernis pen en piano ten dienste stelde van de paupers in het algemeen en de prostituees in het biezonder. Onder u zullen er nu zijn die de ‘Brief van een dienstmeisje aan haar moeder’ neuriën, het lied van Jacobs dat door Jasperina de Jong weer op de plaat is gebracht. Jacobs was hèt schandaalsucces, omdat hij in een uitgesproken rauwe terminologie zong over wat hij rond zich zag gebeuren aan sociale narigheid. Maar ook aangaande het klasseverschil en het

[p. 427]

koloniaal wanbeheer wist Eduard Jacobs duidelijk stelling te kiezen. Van 1911 dateert deze passage uit het lied ‘Koloniaal!’, over een jongen die in de Oost dienstplicht vervulde en bij een treffen met opstandelingen gewond werd:

‘Toch heeft men mij daar ginds weer opgelapt.
Wijl 'k nu verminkt ben voor geheel m'n leven,
Heeft men mij 't kruis voor Moed, Beleid, gegeven;
Dat kreeg ik voor mijn trouw tot in den dood,
Maar wie geeft mij nu weer een heelen poot!!!’

Minder militant, maar meer begenadigd dan Jacobs, was Koos Speenhoff (1869-1945), veertig jaar lang een ‘vedette’ in Nederland, maar nu ‘vergeten’, omdat hij tijdens de tweede wereldoorlog zijn antipathie voor Engeland en de Engelsen niet wegstak. Toch komt er weer een tijd dat Vlaamse en Nederlandse troubadours van faam meerdere chansons van Speenhoff op hun repertoire nemen, als kwaliteitsmerk.

Van 1930 tot 1960 vallen er bij mijn weten weinig protestklanken op te vangen in het Nederlandse chanson, of wat daar voor doorging. Louis Davids was te vriendelijk en goedmoedig om in oppositie te gaan en hetzelfde moet eigenlijk worden gezegd van Jules de Corte. In feite is de Corte bittere filosoof, maar aangezien de radio zijn broodheer is, schrijft Jules zijn zwarte chansons achter zware gordijnen en begraaft hij ze in een lade...

Sinds 1960 heeft het Nederlandse chanson in Vlaanderen en nog veel meer in Nederland een nieuwe vlucht genomen en, zoals wij uit Amerika kauwgom en koelkasten overnemen, is van daar ook de protest-song naar de lage landen komen overwaaien. Protest-poëzie wordt een hobby, beoefend door ongekamde meisjes en jongens, die daarmee hun à la plage-zijn willen demonstreren. Half West-Europa ziet plots graten in alles en iedereen en in de Vietnamese oorlog vooral, dè kluif bij uitstek. Nooit vergeet ik de bedremmelde theorie van Johnny Halliday die, toen hij van de meest inhoudsloze liedjes overschakelde naar ‘protest-song’ en men hem daar uitleg over vroeg, antwoordde: ‘Vroeger had ik ook protestliedjes, maar toen was het nog geen mode’...

Bijna wraakroepend is het geval van Boudewijn de Groot en Lennaert Nijgh. In 1966 schrijven zij het lied ‘Welterusten, meneer de president’ een humane uitval tegen de Amerikaanse president Johnson, waarin hem rekenschap wordt gevraagd voor zijn strijdbeleid in Vietnam. Het jaar 1966 is een goed protestjaar, het lied wordt een hit. Begin 1967 verklaren de jongens dat zij niet meer achter het lied staan, dat zij nu genuanceerder over de ‘zaak’ denken. Maar Boudewijn bewaart ‘Welterusten, meneer de president’ wel op zijn repertoire, omdat het lied nog altijd aanslaat. Hier benadert de Groot de commerciële

Liesbeth List.
Foto Jean van der Haegen.

gewetenloosheid van een Johny Hoes, wiens liedjes óók teren op de gevoelerigheid van het publiek. Maar met het onderwerp voor ogen mag men in het geval van de Groot van cynisme spreken.

De Vietnamese oorlog is een vreselijke wrat op het gezicht van de beschaafde wereld, dat hoef ik niemand te vertellen. Daarom is mijn respect en bewondering zeer groot voor een Bob Dylan, Joan Baez, Tom Lehrer en andere Amerikaanse troubadours, die talent en moed opbrengen om in deze aangelegenheid stelling te kiezen, een standpunt dat vaak dwars ingaat tegen de overtuiging van miljoenen landgenoten. En nu is Vietnam een probleem dat ons allen raakt maar Europese liedjeszangers die Vietnam ‘exploiteren’ zijn naar mijn gevoel waardeloze ele-

[p. 428]

Wannes Van de Velde.
Foto Jean van der Haegen.

menten, sjacheraars die een aanfluiting brengen van wat wij onder het protestlied verstaan.

En wie louter en alleen protest en kritiek op zijn boog heeft, is ook gauw uitgepraat. Voor alles meen ik dat het chanson op de eerste plaats artistiek verantwoord moet zijn. Een minstreel is iemand die wat te vertellen heeft, óók op het politieke, sociale vlak. Het zal alleen van zijn temperament en gevoel afhangen of hij hekelend, dan wel louter poëtisch opereren wil.

In Vlaanderen zijn wij, op één naam na, ook gauw uitgepraat wat protestzangers betreft. Lode de Ceuster (Yankee, go home) is niet meer dan een oprisping, een brave idealist die het go home zingt zoals de anderen het met krijt op de schuttingen schrijven. Grignard is geen haar beter. Ook hij deed protest in het zakje, toen dat zijn faam nog kon helpen vestigen. Het enig protest dat bij Grignard uit het hart opstijgt, hoor je wanneer zijn borrelglas leeg is. Een troubadour van formaat, een man die ook fantastische getuigende liedjes schrijven kan, is straatzanger Wannes Van de Velde. Wannes, autentiek en oprecht tot in de pijpen van zijn doedelzak, protesteert tegen de wansmaak van de moderne architectuur, hij protesteert tegen de afbraakwoede die veel historische gebouwen met de straat gelijk maakt, tegen het snobisme van franssprekende Vlamingen, tegen de vele vooroordelen, etcetera. Een van zijn mooiste chansons, dat dateert van oktober 1967, handelt over Pieter Bruegel de Oude, die uit zijn graf opstaat, weer door Brussel wandelt en constateert dat in Brabant nu wel het Spaans is verdwenen, maar... het Frans de marollen overwoekert. En dat Vlamingen nog altijd even makke karakterloze schepsels zijn. Aan het eind van het lied, voor hij weer in zijn graf kruipt, schildert Bruegel een Vlaming in de gevangenis... de gevangenis van zijn complexen. De sleutel hangt erbij, maar de gevangene is te bang om uit de tralies te stappen...

Tot slot een verwijzing naar het begin: er is altijd protest geweest en er zal altijd protest zijn, want een volmaakte wereld komt er niet. Maar protest is geen mode-object dat je zoals sleutelhangers lanceert. Léo Ferré, Georges Brassens, Wannes Van de Velde, Bob Dylan, zijn stuk voor stuk individuen die over een bloem kunnen zingen, stilstaan bij een stilleven, de liefde vertolken en, vandaag of morgen, als het in hun inspiratie past, de brand in een lied jagen, een Bastille bestormen, omdat zij met iets oprecht niet accoord gaan.

Daar hebben zij geen wachtwoord voor nodig.

Johan Anthierens