West-Vlaanderen. Jaargang 14

[p. 174]

Lof van Brabant

Wie Brabant van uit de hoogte ziet, ontwaart de prinselijke hoofdstad van het rijk, als in een krans van Brabantse steden gevat. Duizelingwekkende torengebouwen beheersen het stadsbeeld en de omgeving. In het heuvelachtig landschap dromen de burchten, de kastelen en de wouden van een groots verleden. Ik denk aan het eeuwenoude Kasteel van Beersel, aan de trotse burcht van Gaasbeek, aan Groenendaal en Waterloo. Waar het landschap vlakker wordt en afglijdt naar het Hageland en de Kempen, rijzen de oude abdijen op van Heverlee en Averbode. Grenzend aan zes provinciën is Brabant een kruispunt van verkeer. Snelwegen en spoorlijnen slingeren door het landschap, kleine riviertjes dooraderen het heuvelland: de Zenne, de Dijle, de Gete, de Demer, die hun wateren in de Rupel storten.

De grillige Demer kronkelt door Diest, de voormalige residentie van de baanderheren, de prinsen van Oranje-Nassau. Philips Willem, zoon van Willem I van Oranje, ligt hier begraven. Hendrik I schonk in het begin van de dertiende eeuw een vrijheidskeur aan het stadje. De bochtige, smalle straten met de typische gevels en met de in hout of leem uitspringende verdiepingen; de romantische sfeer van het in 1252 gestichte begijnhof van St Catharina met zijn conventen en zijn Barokke begijnhofpoort; de Gotische St.-Sulpitiuskerk met haar beroemd koorgestoelte uit de veertiende eeuw; de watermolen van de prins van Oranje, dit typisch kruisgebouw op de Demer; de smalle bruggetjes, de schilderachtige hoekjes, en de oude wallen, met de overblijfselen van de vestinggordel, dit alles getuigt te Diest nog steeds van een groot verleden.

Diest is tevens de geboortestad van de heilige Johannes Berchmans, de Broeder Blijgezind, die de volmaaktheid bereikte door het gewone op ongewoon volmaakte wijze te verrichten. De studeerkamer in het geboortehuis van de heilige werd als kapel ingericht.

Als een grillige slingerplant is de Demerrivier. In één van haar vele bochten ligt het Brabantse stadje Aarschot. Van de verdedigingsmuren, die het in de twaalfde of dertiende eeuw hebben omringd, vinden wij nog alleen de ruïne terug van de Orléanstoren, die als een stille getuige uit het verleden één der hoogste punten beheerst. Deze hoge uitkijktoren biedt een enig uitzicht op het heuvelachtig Hageland en op de Kempense vlakte. Van het in de dertiende eeuw opgerichte Begijnhof vinden wij eveneens slechts enkele pittoreske hoekjes terug. Maar de Gotische O.L.V. Kerk, opgetrokken in de bruine ijzerzandsteen van de streek, heerst statig over de oude hertogelijke stad, met de 's hertogenmolens midden op de rivier.

De Hagelandse bedevaartplaats Scherpenheuvel, waar Onze Lieve Vrouw wordt vereerd, werd in 1605 tot stad verheven. Het oord bezat een zevenhoekige omwalling. ‘Helaas, wij zullen er te vergeefs naar de haptagonele verdedigingswerken zoeken, die er door de aartshertogen Albrecht en Isabella in het begin van de zeventiende eeuw werden aangelegd,’ zegt M. van Hemelrijck. ‘Geen geleerde castrometrische berekeningen hebben hier tot een heptagonisch bastion geleid, maar uitsluitend godsdienstige overwegingen in verband met de Zeven Smarten en de Zeven Vreugden der Heilige Maagd, die er zo hoog in verering staat. De mooie barokkerk van Scherpenheuvel met haar zeven altaren, huldigt trouwens op haar beurt deze heptagonale mystiek’. Duizenden gelovigen ondernemen jaarlijks de bedevaart naar Scherpenheuvel. Vermaard is ook de ‘kaarskensprocessie’, die de zondag na Allerheiligen plaats heeft. Dicht bij Scherpenheuvel liggen Averbode en Zichem. Averbode, op het grondgebied van de provinciën Brabant, Antwerpen en Limburg, is befaamd om zijn heerlijke Norbertijner abdij die in 1134 werd gesticht maar in de achttiende eeuw in voorname Barokstijl werd herbouwd. Zichem heeft zijn bekendheid te danken aan ‘De Witte’ van Ernest Claes: het was vroeger een omwalde stad.

Het ontstaan van Tienen, de blanke stad aan de Grote Gete, gaat terug tot de achtste eeuw. De drie tumuli te Grimde, in de nabijheid van de stad, dagtekenen reeds uit de tweede eeuw onzer tijdrekening.

Maar eerst in de tiende eeuw werd op een heuvel, de oorspronkelijke kern van de stad, een kleine kapel gebouwd, aan de H. Germanus gewijd. Van de versterkingen die in de veertiende eeuw de stad omringden, is nog alleen de herinnering overgebleven. De haast totale verwoesting in 1635 door de Franse en Hollandse legers, waarbij zeshonderd huizen, kerken, kloosters en kapellen in puin werden gelegd, heeft het later uitzicht van Tienen bepaald. Toch bezit de blanke stad nog enkele pittoreske hoekjes naast het begijnhof uit de dertiende eeuw, de St.-Gummaruskerk in Romaans-Gotische stijl en de statige kerk van O.L. Vrouw-ten-Poel. Een grootse indruk biedt ook het modern gebouwencomplex van de suikerraffinaderij, de grootste en de belangrijkste van ons land.

In de buurt van Tienen, te Hakendover aan de Grote Gete draven op Paasmaandag, honderden ruiters op hun zware Haspengouwse paarden over de golvende velden. Zij vertrappelen de nog jonge gewassen, terwijl duizenden bedevaarders Gods zegen afsmeken over de oogst.

Het thans zo stille Zoutleeuw aan de Kleine Gete, met zijn Gotische kerk uit de veertiende eeuw, waarin één van onze mooiste sacramentshuisjes te bewonderen valt, is eens een sterke vesting geweest die niet alleen muren en stadspoorten, maar ook een eigen citadel met vier bastions bezat. Het ligt nu eenzaam in het vlakke land, in een uithoek, buiten de grote verkeerswegen.

Leuven is een stad vol zelfbewustzijn. In de loop van de geschiedenis heeft zij er steeds naar gestreefd de overige Vlaamse steden in de schaduw te stellen. In 891 werden hier de Noormannen verslagen. Dat kon slechts zelfvertrouwen schenken. Waar de Dijle zich in twee armen

[p. 175]

Foto F. Tas De ‘princelyke stad’ Brussel: wanneer ook een tehuis voor de Vlamingen?...

splitste en een eiland had gevormd, verrees een grafelijke burcht. Een tweede burcht verhief zich op de Keizersberg. In 1149 werd een ringmuur rond de stad gebouwd, waarvan wij de resten terugvinden in het stadspark en in de Handbooghof. Reeds in de aanvang van de veertiende eeuw was Leuven de voornaamste lakenindustriestad geworden van het hertogdom Brabant. In 1426 wordt de universiteit opgericht. En in minder dan een eeuw verrijzen de kunstgebouwen, die de trots van deze Dijlestad geworden zijn: het stadhuis, met zijn rijke friezen, sokkels en nissen en met de spitse torentjes; de herhaaldelijk zwaar geteisterde St-Pieterskerk, eveneens in Brabantse spitsbogenstijl; de in Gotische stijl herbouwde Tafelronde; de begijnhofkerk, in de stemmige begijnhoftuin; de lakenwevershal met haar fries van mijterbogen, poortomlijstingen en versieringen en de fijne naald van de St-Gertrudustoren, een van de zeven wonderen waarop Leuven zich beroemt om tot de meest artistieke steden van Brabant gerekend te worden. Ontzaglijk veel dwingt te Leuven onze bewondering af. Romaans, Gotiek, Laat-Gotiek, Barok en Renaissance hebben hun stempel op de gebouwen gedrukt. Dat dit alles niet tot een sterke eenheid is uitgegroeid is haast vanzelfsprekend. Een sterk-persoonlijk karakter bezit Leuven niet, al vindt de rustige wandelaar in de grootse en grillige gebouwen voldoende gelegenheid om van een soms ongeëvenaarde pracht te genieten.

Aan de rand van Leuven, verrijst de oude abdij van Park, die in 1128 door hertog Godfried met de Baard werd gesticht. Het is een mooi Barok complex met gedeeltelijk in Romaanse stijl opgetrokken kerk. Aan de andere kant van de gemeente rijst het kasteel van de hertogen van Arenberg op, dat tot in de zeventiende eeuw aan de hertogen de Croy heeft toebehoord, die het in de zestiende eeuw prachtig herbouwden; na de eerste wereldoorlog werd het aangekocht door de universiteit te Leuven. Naast de nieuwe, door de universiteit opgerichte gebouwen, verrijst in het park de gerestaureerde, Romaanse St.-Hubertuskapel. Vilvoorde vormt een sterk contrast met Leuven. In de talloze loodsen heerst de drukte van een bedrijvige handelsstad. En ginder, voorbij de hoofdstad terzijde van het uitgestrekte Hallerbos, in de vallei van de Zenne, ontwaar ik het Brabantse stadje Halle, dat tot aan de Franse revolutie aan het graafschap Henegouwen toebehoorde. Reeds sedert de dertiende eeuw trekken de bedevaarders door het heuvelachtig Breugellandschap naar de Gotische O.L.V.-Kerk waarin het mirakuleus Mariabeeldje wordt bewaard, dat eenmaal aan de H. Elisabeth van Hongarije heeft toebehoord en dat omstreeks 1260 door Mathilde van Brabant aan de kerk geschonken werd.

Wie Brussel bij valavond gezien heeft, ontkomt niet meer aan de betovering van de helverlichte hoofdstad. Zij is als een verrukkelijke kaleidoscoop, met wentelende lichtwielen en feestelijk-lokkende flitsen, die doen duizelen van geluk en ontroering. En temidden van deze lichtzee rijzen de gebouwen op, de trotse getuigen van een schitterend verleden.

In een met wouden omringd, moerassig gebied, had zich in de zevende eeuw op de heuvel, de Sint-Michielsberg, aan de latere handelsweg van Keulen naar Brugge, een nederzetting van boeren gevestigd, rond het kapelletje dat aan de aartsengel Michaël werd gewijd. Waar de Zenne zich in talrijke armen splitste en kleine eilanden had ge-

[p. 176]

vormd, werd door Karel van Frankrijk, hertog van Neder-Lotharingen, in de tiende eeuw, op het Sint-Gorikseiland een ‘borch’ gebouwd die het gebied tussen Dender en Dijle beheerste. Een nieuwe kapel verrees, aan de Schutsvrouwe Sint-Goedele gewijd. En toen het stoffelijk overschot van de heilige naar de kapel werd overgebracht, stroomden de bedevaarders toe uit alle gewesten. Spoedig nam de stad een grote uitbreiding en op het einde van de twaalfde eeuw werd zij van een ringmuur met negen poorten voorzien. Binnen de tweede, peervormige ringmuur, die sedert 1357 werd opgericht en waarvan alleen de Hallepoort bewaard gebleven is, verrijzen grootse gebouwen: de Sint-Goedelekerk, de Kapellekerk, de lakenhalle, het stadhuis en het belfort met zijn slanke witte toren, waarop later in 1454, het beeld van de heilige Michaël wordt geplaatst. In de nabijheid van het paleis van Coudenberg heeft zich de hoge adel gevestigd en de hoofdstad van het Bourgondische rijk straalt haar macht en haar weelde uit over deze gewesten. De kunsten bloeien. De tapijten en de gebeeldhouwde altaarstukken bevestigen de faam van de stad, waarin Maria van Hongarije, als landvoogdes der Nederlanden in 1531 haar intrek neemt. De stad aan de Zenne blijft sindsdien definitief de hoofdstad van het rijk. In 1695 wordt op bevel van maarschalk de Villeroy de Grote Markt in puin gelegd. Alleen de toren en de muren van het stadhuis blijven gespaard. Kort daarop echter herrijst de Grote Markt uit haar puin en de heilige Michaël beheerst opnieuw de heuvels van het Zennedal.

In mijn geest rijst mijn ‘princelyke stad’, mijn Brabantse stad: torenspitsen, glanzende koepels, tinnen en kantelen. Ik zie de Barokke huizenpracht op één van de prachtigste marktpleinen van de wereld: het Huis der Hertogen van Brabant, het Broodhuis, de Gildehuizen, het Stadhuis. Weelderig schittert het goud der feestelijke gevels waarin Barok en Gotiek zich met elkaar verzoenden. Hier trekken keizers, hertogen, graven en edellieden in hun schitterende pracht voorbij. Ik duizel van de overvloedige beeldhouwwerken en ornementen, en hoe geweldig is plotseling de ontroering, wanneer mijn blik zich naar de hoogte richt, waar de witte, grillig-opstrevende toren, met het vergulde beeld van de aartsengel Michaël zich zegevierend in de wolken stort. Mijn ronde, heuvelachtige stad, mijn hartstochtelijke stad vol architectonische tegenstellingen. De diepe, bevreemdende rust van het Erasmushuis, in de schaduw van de grijze Sint-Guidokerk; de imponerende hoogte van het Paleis van Justitie; de weidse pracht van de Koninklijke wijk. En nu rijzen in mijn geest de vele kerken op, als een verre herinnering aan de Franse kathedralen, de Sint-Goedelekerk, deze geheimzinnige majestatische rots, met haar twee onvoltooide torens, machtige burchten, waarnaar men niet zonder ontroering op kan zien. En ginds, in het hart van de volkswijken, de Gotische Kapellekerk, met haar hoog kruisgewelf en de sombere grafsteden van Pieter

Het beroemde stadhuis e Leuven Foto Langerock

[p. 177]

Het veelbezochte bedevaartoord Scherpenheuvel Cliché/Foto F.T.P.B. Brussel

Een Brabants juweel: het kasteel van Gaasbeek Cliché/Foto F.T.P.B. Brussel

Breugel en Frans Anneessens. En op de flank van de Coudenberg, het prachtlievende Zondagskind, de Zavelkerk, de Koningin ter Zege, in de grootse verlatenheid van de avond. Haar smalle, heldere glasramen, met hun hartstochtelijke kleuren, zijn als een steile vlam, een vurig, levenslustig bruiloftslied. Men heeft de geweldige massa van het Justitiepaleis, waarvan de koepel zich hoog boven de stad verheft, een cyclopengebouw genoemd, waarin alle stijlelementen van de vroegste architecturen weer te vinden zijn, maar men heeft moeten toegeven dat ‘ondanks alle anachronismen en alle lichtvaardige stijlmengeling, er iets aan het gebouw is, dat ontroert’. In de schaduw van deze indrukwekkende tempel waaraan de bouwmeester Jozef Poelaert gewerkt heeft tot hij waanzinnig werd, strekt zich de Marollenwijk uit, waarin wij nog iets van het onstuimige en onvervalste volksleven terugvinden. Breugel is nog niet gestorven, zijn geest leeft nog voort onder dit volk, dat 's morgens op de rommelmarkt in de Blaasstraat negotie drijft. Ik klim langs de Trapstraat en beland op het Poelaertplein, van waar men, aan de voet van het reusachtige gebouw, een onvergetelijk uitzicht heeft op de benedenstad. En nu dwaal ik door de rustige achterbuurten en de smalle steegjes met hun oude afgebrokkelde portieken, om langzaam af te dalen langs het oude Magdalenakerkje, met zijn klein, rond torentje en zijn helm in klokkevorm. Het lijkt wel een landelijk kapelletje uit één van onze Brabantse dorpen, dat bij vergissing in de hoofdstad werd neergezet. Achter dit oud en vervallen kerkje, verrijzen boven de Noord-Zuidverbinding, de nieuwe, brede lanen, de hoge, witte wolkenkrabbers en de witte huizen, die mij doen denken aan een glinsterende stad uit het Zuiden.

Het stadsbeeld van de hoofdstad heeft in de jongste tijd grote veranderingen ondergaan. Straten en wijken werden gesloopt en hebben plaats gemaakt voor statige torengebouwen. De brede lanen werden ontsierd, bomen werden omgehakt, asfaltbanen en tunnels aangelegd. Het lommerrijke groen van de rustige laan, die naar de hoogte van Koekelberg leidde, moest de plaats ruimen voor een sombergrijze viadukt. Het Noordstation en het Zuidstation werden in moderne stijl opgetrokken en ondergronds met elkaar verbonden. Dat het stadsbeeld door dit alles aan schoonheid gewonnen heeft, geloven wij niet. Brussel krijgt het uitzicht van een wereldstad. Maar gelukkig bleven er nog genoeg schatten uit het roemrijke verleden bewaard, om er trots op te zijn. Zij blijven de getuigen van ons geloof en onze vrijheidsdrift, van onze gehechtheid aan de traditie en het verleden.

Pieter G. Buckinx

Literatuur: S. Leurs, Geschiedenis van de Vlaamse kunst (Antwerpen 1936); H. Pirenne, Les Villes et les Institutions urbaines (Brussel 1939); F.L. Ganshof, Over Stadsontwikkeling tussen Loire en Rijn gedurende de Middeleeuwen (Brussel 1941); M. Eemans, Vlaams Kastelenboek (Brussel 1944).