West-Vlaanderen. Jaargang 13

[p. 345]

Ontmoetingen met Vlamingen in de V.S.A.

De Vlamingen zijn niet bezeten door de virus der emigratie, zoals een Spanjaard of een Portugees. Het moet er zeer hard aan toe gaan, om onze honkvaste mensen buitenhuis te krijgen. Wanneer wij dit axioma en de feitelijke Vlaamse emigratie tot premissen nemen, dan moeten wij tot het deductief besluit komen, dat het Vlaamse landsgedeelte van België, en vooral dan West- en Oost-Vlaanderen, inderdaad een hard sociaal verleden hebben gekend. De vorser naar de sociale geschiedenis van de beide Vlaanderen zal niet alle bronnen uitgeput hebben, indien hij voorbij gaat aan kerkhoven in Amerika, waar soms meer dan de helft der graven Vlaamse opschriften draagt of naar een Vlaamse herkomst verwijst. Daar ligt een stuk Vlaamse geschiedenis nog onbeschreven, doch niet minder tragisch in haar realiteit.

Hoe onberekend onze emigratie ook was, toch heeft zij de laatste eeuw zowel Vlaanderen als de V.S.A. getekend. Tussen 1820 en 1962 zijn niet minder dan 191.059 personen uit België naar de V.S.A. uitgeweken, waarvan meer dan 150.000 Vlamingen. Bijna een derde daarvan is nog in leven.

Wanneer wij hieraan toevoegen de personen die door huwelijk of door geboorte aan deze emigranten gehecht zijn, dan overdrijven we niet wanneer we schrijven dat in de V.S.A. minstens een half miljoen personen bewust of onbewust doordrongen zijn van onze Vlaamse persoonlijkheid.

De decennia met de sterkste Belgische emigratie naar de V.S.A. zijn 1881-1890: 20.177; 1901-1910: 41.635; 1911-1920: 33.746; 1951-1960: 18.575.

Er zou beslist een nog grotere uitwijking naar de V.S.A. geweest zijn, indien ons land sinds 1921 niet onderworpen geweest was aan een quota van 1.297 immigranten per jaar. Momenteel is door President Johnson een wetsontwerp ingediend om deze quota te versoepelen. De laatste jaren echter bereikt ons land dit quota niet meer. Doch in vroegere jaren hebben velen eerst een andere nationaliteit aangenomen, of ze zijn clandestien via Canada Amerika binnengedrongen. Tijdens mijn verblijf aldaar heb ik daarover van direct betrokkenen fantastische en vaak ontroerende getuigenissen opgetekend. Mensen die bijvoorbeeld tot hun laatste dollar gaven om met gehuurde bootjes bewaakte zones te doorkruisen in de duisternis, om dan weken- of maandenlang van mislukking naar mislukking rond te zwerven, tot ze weer een normale boterham vonden. Het is onbegonnen de veelzijdige geschiedenis te schrijven van de Vlaamse emigratie naar de V.S.A. in het bestek van dit artikel.

Wie hierover een paar bronnen wil aanspreken, kan terecht bij het boek van Philemon Sabbe en Leon Buyse, twee Westvlamingen uit Detroit, Belgians in America (Lannoo, Tielt, 1960), of bij de studie van de heer F. Standaert, Belgian Immigrants in the Midwest of the U.S.A., 1963. De Heer Standaert, thans ambassadeur in Ruanda, was tot voor kort consul generaal te Chicago en had aldus meer dan 25.000 Vlamingen (in België geboren) in zijn ambtsgebied, aan wie hij uitzonderlijke diensten bewees van sociaal-culturele aard. Hopelijk wordt zijn studie door het Ministerie van Buitenlandse Zaken binnenkort voor een groter publiek toegankelijk gesteld.

In deze randtekeningen wil ik me beperken tot enkele nota's over toestanden en gesteltenissen bij onze Vlamingen in de V.S.A., waardoor ik diep werd getroffen.

In Detroit was ik einde oktober 1962 aanwezig op een business-lunch, die bedoeld was als propaganda voor de tentoonstelling van Vlaamse kunstwerken in de Belgian Hall. De toespraak werd gehouden door een nakomeling van emigranten uit het Land van Waas. Zijn uiteenzetting, in het Engels, was merkwaardig. Toen we hem achteraf onze indrukken weergaven, vertelde hij, hoe hij een kleine bibliotheek verslonden had om zijn toespraak te stofferen, om de tentoongestelde kunstwerken (een samenraapsel uit privébezit van emigranten) te kunnen situeren in hun historisch verband. Tijdens zijn voorstudie had hij, die geen Nederlands meer sprak en ook nooit in Vlaanderen was, een ontdekking gedaan: als kleinzoon van Vlaamse emigranten had hij als normale toestand aanvaard dat hij anders was dan de Amerikaan van Poolse of van Duitse afkomst; tegenover deze toestand had hij zich nooit vragen gesteld. De vage onvoldaanheid in de verhouding van zijn persoonlijkheid tegenover de hem omringende maatschappij nam hij als iets dat zo hoorde. Tot hij, bij het doorgronden van toestanden, verhoudingen, en gesteltenissen in Vlaanderen, een wereld ontdekte die de zijne was. ‘Ik heb dan aangevoeld, zei hij, dat ginds in Vlaanderen een wereld lag waar dat gevoel van onvoldaanheid zou ophouden, dat ik me ginds werkelijk zou thuis voelen, al zou ik er wellicht materieel niet wennen’.

Dergelijke getuigenissen heb ik overal gehoord, zelden echter zo duidelijk verwoord. Dit brengt me tot de eerste randtekening: de dualiteit bij de min of meer recente immigranten in de V.S.A., d.w.s. de grote meerderheid van de bevolking.

Het is niet verantwoord over de bevolking van de Verenigde Staten van Amerika, dus ook over de Vlamingen aldaar, te schrijven, wanneer dit wonderlijk amalgaan niet gesitueerd wordt in zijn juiste verhoudingen t.o.v. het verleden.

De V.S.A. bezit als natie een betrekkelijk jonge geschiedenis, die enigszins anders ligt dan deze van het Westen. Er zijn weinig gebieden waar de bevolking zo heterogeen is samengesteld als deze van de ‘States’, zelfs de Europese gebieden niet die in de loop der eeuwen menige bezetting kenden.

[p. 346]

Voor de burelen van de Gazette van Detroit: Peter Corteville, directeur, Godelieve Van Reybrouck, hoofdredactrice, en Marcel Vertommen van ‘België in de Wereld’.
Foto Arthur Verthé cliché Ambassadeur.

De geschiedenis van de twee volksgemeenschappen in België loopt in zekere zin vertikaal tot zeer ver in de eeuwen terug. Deze van de V.S.A. loopt horizontaal, nog bijna aan de periferie van het jonge continent. Dit geeft een totaal andere inhoud aan de verhoudingen.

Het maatschappelijk wezen is door deze zonderlinge toestand getekend. De meeste inwoners van de V.S.A. dragen een dualiteit rond, die zich in bepaalde omstandigheden scherp manifesteert. Deze dualiteit bestaat hierin: dat zij Amerikaan zijn, doch tevens nog dragers van een historische persoonlijkheid die Iers is, of Duits, of Pools, of Afrikaans, of Vlaams, of Chinees, of Portoricaans... Wellicht zijn de Indianen de enigen bij wie de persoonlijkheid en het staatsburgerschap historisch samenvallen, doch dan weer door de gebeurtenissen uit elkaar werden gehaald. Deze dualiteit uit zich genuanceerd en verholen: de Amerikaan aanvaardt ze niet, en toch kan hij ze niet van zich afhouden. Aldus kan men Amerikaans president worden en in het diepste van zijn wezen nog Iers gebonden zijn; dan krijgt men een Amerikaanse staatsbegrafenis, doch een Iers detachement legt de laatste hand aan de intiemste stemmingnuance van het protocol.

Zonder begrip voor deze dualiteit kunnen wij onze Vlamingen in Amerika niet benaderen. Negentig tenhonderd van hen bezitten de Amerikaanse nationaliteit. Hoewel ze daarom nog niet automatisch volwaardig Amerikaans staatsburger zijn met recht op stemmen en kans op de presidentzetel, toch is dit voor hen van hoge psychologische waarde: uiteindelijk een klein bedrog. Zij hebben zichzelf echter daarmede overtuigd van hun Amerikaan-zijn, en vooral tegenover de buitenwereld is dit van belang, alsook van het standpunt uit der materiële opportuniteit.

Naast deze affiche hebben zij hun Vlaamse persoonlijkheid bewaard. Vaak zijn zij er zich niet bewust meer van, zoals onze business-man, die deze latente persoonlijkheid bij toeval ‘ontdekte’. Dit neemt niet weg, dat deze persoonlijkheid een motorische kracht blijft in alle uitingen van hun bestaan.

En hier begint dan een paradox. In die Amerikaanse maatschappij, waartoe zij behoren, willen zij zich in bepaalde omstandigheden als volwaardig staatsburger affirmeren door... uitingen van historische persoonlijkheid.

Wie dit niet weet, zou het gek kunnen vinden dat men overal vraagt naar eigen folklore-elementen, zoals klederdracht, volksdansen, liederen. Op grote Amerikaanse dagen worden er stoeten gevormd, en dan komen de Polen, de Nederlanders, de Duitsers, de Grieken, - iedereen op straat met de klederen, de dansen en de liederen uit hun ver verleden overzee. Men zou op dat ogenblik geen volwaardig Amerikaan zijn, wanneer men geen volwaardig Ier of Vlaming was.

En hier begint dan een probleem voor de jeugd, die nog aan de oppervlakte leeft van een maatschappij die niet de hare is en ook niet direct kan putten uit de herinnering van een onmiddellijk verleden.

Onze emigranten naar de V.S.A. uit vroeger jaren waren vooral miserie-emigranten, mensen met sterke handen en een groot hart, doch zonder veel intellectuele bagage. Zij

[p. 347]

bezaten dan ook niet het vermogen noch de media om hun persoonlijkheid vatbaar en gemotiveerd op hun nakomelingen over te dragen. Hier ligt een der voornaamste oorzaken van een hiaat in de verhoudingen van de tweede generatie emigranten tegenover hun nieuwe maatschappij, waaruit het gevoel ontstaat van onvoldaanheid, onbestemdheid, wat zeer vaak een pijnlijke verarming tot gevolg heeft.

Hierbij aansluitend noteer ik mijn tweede randnota: de geestelijke noden bij onze mensen in de V.S.A.

De gesteltenis van onze Vlamingen in de ‘States’ is totaal anders dan deze van de Iers gevormde clerus. Vandaar zijn er weinig contacten, en is er, niet zozeer een geloofsafval, doch een sterke practijkafval, behalve dan waar een eigen priester in hun midden was. Deze had tot voornaamste taak: de kloof te overbruggen in beide richtingen tussen onze emigranten en de clerus uit Amerika. En ook de kloof tussen de ouderen en de jongeren als medium voor het aanvullen van het hoger onderstreept hiaat in de verhouding tot de nieuwe maatschappij en tot de wereld van hun ouders. Dit kennen ook onze gewone West-Vlamingen die naar Brussel gaan: ze leven zo anders dan de Brusselse clerus, en omgekeerd; ze voelen mekaar niet, vandaar verwijdering. In grotere mate is dit het geval in de V.S.A.

Tegenover deze donkere achtergrond staat het Vlaams verenigingsleven in de ‘States’. Tot voor kort echter stond dit verenigingsleven op het vlak van de oude stamcafé in Vlaanderen, waar men kon kaarten, bollen, schieten en een pint pakken. De enige sociale belangstelling was een onderlinge bijstand van de leden. Cultureel was er alleen de fanfare. Dit is de laatste jaren vlug aan het veranderen, gelukkiglijk. Want de jeugd vond er geen antwoord op haar aspiraties, die hoger lagen nu zij intellectueel meer gevormd waren, dank zij de handenarbeid van hun ouders. Onvermoede mogelijkheden liggen hier weggelegd voor ondernemingen zoals het ‘Center for Belgian (lees Vlaams) Culture’ te Chicago, dat gans de Midwest wil bewerken, of de ‘Vlaamse Familiekring te Detroit’, die geleid wordt door recente immigranten, bekend met de gunstige evolutie die we de laatste jaren in Vlaanderen meemaken.

De Belgische kerk ‘Our Lady of Sorrows’ te Detroit, op 10 april 1963 door brand vernield.
Foto Arthur Verthé - cliché Ambassadeur.
Wij hebben gemeend dat het interessant is eveneens te vermelden, dat de Westvlaming Emiel Jacques (^o Moorslede, 1874) - de schilder van de reeks schilderijen ‘Het Vlas’, die aangekocht werd door onze Provincie - ook uitweek naar de U.S.A. en aldaar o.m. de fresco's heeft geschilderd voor de kathedraal van het H. Hart in Portland (omstreeks 1935). Hij overleed in 1937 te Chicago, alwaar hij professor was aan de Notre Dame University (N.v.d.R.)

[p. 348]

Het bestuur 1964 van de ‘Belgian American Business Men's Association’ te Detroit, gefotografeerd voor het tapijt ‘De Textielcyclus’, ontworpen door Marcel Notebaert en vervaardigd door de Vlaamse Tapijtweverij te Kortrijk.
Cliché Ambassadeur.

De Gazette van Detroit, die dit jaar vijftig jaar bestaat, recruteert zijn 4.500 abonnenten bijna uitsluitend uit de oudere emigranten. Een verjonging naar inhoud zou beslist de jeugd ten goede komen. De eigenaar, Peter Corteville, afkomstig van Rumbeke, is meer dan tachtig jaar oud, en zijn verdienstelijke Gazette is practisch een one-man-show. De indrukken en ervaringen, die ik in Amerika bij onze Vlamingen heb opgedaan zijn zo veelvuldig en zo overrompelend, dat het in dit kort bestek niet mogelijk is een klaar beeld te geven. Daarom heb ik me beperkt tot een bredere ontleding van een paar voorname elementen die hun leven bepalen. Hopelijk volstaat het, om te laten aanvoelen dat, wanneer wij een hand naar hen uitsteken, dit helemaal niet een hinderpaal is voor het integratieproces dat zij over enkele generaties heen meemaken, doch dat deze uitgestoken hand nodig is om dit proces tot een goed einde te kunnen brengen, zonder er zijn intiemste rijkdommen bij in te schieten. Een warme hand moet uitgestoken worden naar de jeugd aldaar, omdat zij met de grootste psychologische problemen te worstelen heeft.

Bij het begin van deze marginalia schreef ik, dat onze Vlamingen in de V.S.A. zowel voor dat land als voor ons van betekenis geweest zijn.

Inderdaad, zij zijn voor ons de beste ambassadeurs geweest; zij hebben, zonder het veel te vernoemen, Vlaanderen een grote naam gegeven in Amerika omdat zij als Vlamingen geleefd en gewerkt hebben met dat nooit koud wordend hart, zonder zich op te dringen, doch in volle overgave voor hun nieuwe gemeenschap. Zij hebben in Vlaanderen deuren geopend voor horizonten om een beetje uit de engheid weg te komen, die zo remmend werkt op ons leven en beleven.

In het Witte Huis te Washington hebben wij onze Vlaming staan in de Galerij der Grote Mannen van de Verenigde Staten: pater Pieter De Smet. Wij hebben Vlamingen gehad tot in de Federale Senaat. We zouden onze gouverneur hebben gehad voor de staat Illinois, in de persoon van Carpentier, die thans reeds de hoogste plaats bekleedde naast de gouverneur en met de aanstaande verkiezingen dé kanshebber was, doch onlangs is overleden. Steden als Detroit, Mishawaka, Moline of South Bend zijn niet denkbaar zonder de Vlamingen. En in Chicago wordt geen flat verhuurd zonder toestemming van de duizenden Vlamingen die er het beroep van janitor, hetzij beheerder van appartementsgebouwen, uitoefenen en daarvan het syndikaat hebben opgericht en totaal in handen hebben onder leiding van Gus Van Hecke en zijn zoon Ray. Wanneer vorig jaar de Belgische kerk te Detroit uitbrandde hebben de Vlamingen aldaar onmiddellijk de handen in elkaar geslagen om hùn kerk mooier dan te voren te herbouwen.

Naast de materiële aanwezigheid van vijftig duizend Vlamingen in de V.S.A. blijkt uit dit alles dat onuitputtelijke mogelijkheden open liggen voor hen in dat land, indien we hen daarbij helpen, met begrip voor hun verhoudingen; terwijl ook voor Vlaanderen in hen een krediet ligt dat we nog niet hebben aangesproken.

Arthur Verthé