West-Vlaanderen. Jaargang 13

[p. 263]

Joe English: frontsoldaat en begenadigd kunstenaar

Aan mijn vriend Joe

Joe English: ‘Kerstnacht aan de IJzer’.

Joe English was een heerlijk kunstenaar, een edel mens, een trouwe en onbaatzuchtige vriend. Nu ik een oud man ben geworden, kan ik minder dan ooit Joe English scheiden van wat mijn jeugd is geweest. Aan het schone van dat jeugdleven heeft hij veel bijgebracht en voor mij is hij nog nooit een ‘vreemde’ geworden.

Hoe dikwijls heeft mijn vader, Juliaan De Vriendt, die onze meester was, herinneringen opgehaald uit de tijd toen Joe zijn geliefkoosde leerling was en ook zijn zorgenkind.

De oude kunstenaar kon het moeilijk nalaten aan zijn spijt en verontwaardiging over de jammerlijke dood van Joe, uiting te geven. De belangstelling voor alles wat de IJzer-tragedie, de IJzerjongens betrof, vond zijn oorsprong in de gehechtheid aan die streek, waar niet alleen zijn zoons hadden gestaan, maar waar ook zijn lieve leerling onder

[p. 264]

Joe English: ‘Brandend Ieper’.

het IJzerkruis begraven lag. En het was geen toeval dat de toen negentig jaar oude kunstenaar er prijs op stelde aan de voet van het eerste IJzerkruis gefotografeerd te worden. Hij wilde zo zijn solidariteit bewijzen met het Ideaal van de IJzergeneratie en zijn liefde uiten voor dat West-Vlaanderen, waaraan hij door zoveel banden was gehecht. De eerste keer dat ik van Joe English hoorde, was het toen vader, Joe in zijn schilderklas had opgenomen. Sam, zei hij, ik heb een leerling, een eigenaardige Bruggeling, zo simpatiek, zo ‘anders’ dan zijn doorsnee-kameraden, zo buitengewoon leergierig en zo vol eerbied, maar zo schuchter en bedeesd. Ik weet nog niet wat het worden zal. ‘Je moet eens samen komen’. Dat ‘samen komen’ was het begin van een wederzijdse innige vriendschap.

Spoedig voelde vader wat voor een gevoelige en fijnkristelijke Vlaamse dichtersnatuur hij onder handen genomen had. Joe was iemand naar zijn hart, hij leerde hem alles wat hij hem als schilder leren kon, steunde de jonge opkomende kunstenaar, die dikwijls onvoldaan over zijn werk, wanhopig het hoofd liet hangen.

Joe was zonder pretentie; met stille drang zocht hij zijn weg. Dat hij geen handig of behendig schilder was, geen virtuoos met het penseel, wist hij zelf. Hij was veel meer en veel beter dan dat. Moeizaam en met taaie volharding trachtte hij aan zijn kunstenaarsdroom gestalte te geven. Joe was een wroeter, een onrustige natuur, die dikwijls niet meer zag hoeveel schoonheid er in zijn werk lag. ‘Mijn medeleerlingen noemen mij “de werkman”, het is waar,’ zei Joe. ‘Dat niet allen “artiesten” kunnen zijn,

Joe English: ‘Het moederhuis van Veurne was onder leiding van Prof. Daels pas vergroot ten bate van de vluchtelingen, als een obus in den gevel te rechte kwam. Nov. 1914.

[p. 265]

dat vind ik ook, ik zal trachten het eens te worden.’

Na hard werken en na veel twijfel, had hij de tweede prijs van Rome behaald; later, gesteund door een meester die hij aanbad, behaalde hij met zijn prachtig doek, zo vol van betekenis. ‘De wereld op zoek’ de Godecharlesprijs. Die Godecharslesprijs, die een zeer begeerde prijs was, stelde Joe in de gelegenheid op staatskosten drie jaar lang de vreemde kunstcentra te bezoeken. Met kinderlijke geestdrift, stond hij daar voor de werken van de grootste en de beroemdste meesters. Instinktmatig, omdat Joe een sterke persoonlijkheid was, kon hij het gevaar vermijden, door die bewondering op een dwaalspoor te worden gebracht. Hij bleef wie hij was, zichzelf... JOE English. Toen de oorlog uitbrak was Joe gehuwd met de hoogstaande vrouw en toonkunstenares, die hij in Antwerpen had leren kennen. Hij werd opgeroepen. Ik vertrok een weinig later.

Toen ons leger, in die tijd nog grotendeels ‘l'armée des

Joe English: Soldaat bij het kruis.

[p. 266]

Joe English koos het Ierse kruis als model voor de grafzerk die hij voor ‘Heldenhulde’ ontwierp. De tekening komt uit het ‘Mis- en gebedenboek van den Vlaamschen soldaat’.

pauvres’, uiteengeslagen was en zich achter de IJzer zou terugtrekken, trof ik te Oostende mevrouw English, de moedige maar uitgeputte moeder. Aan de hand hield zij haar kleine Godelieve, in haar arm haar pasgeboren zoontje Raf. Zij liep rond met de hoop haar man nog eens te zien en hem het kind te kunnen tonen, dat na zijn vertrek geboren was. Zij riep me toe: ‘Zeg aan Joe dat alles goed gaat.’

Aan de prachtfiguur van een professor Daels komt de enorme verdienste toe, de kunstenaar en de mens Joe English te hebben gered. Joe kreeg zo de gelegenheid, zijn grote kunstenaarsgaven in dienst te stellen van zijn volk en van zijn jongens aan de IJzer.

Wat Joe English op zijn kamer te Veurne heeft gepresteerd, welke rol hij heeft gespeeld als sociale Vlaamse kunstenaar, die zijn volk liefhad, weet iedereen, die het weten ‘wil’. Daarover werd sedert jaren genoeg geschreven en verteld.

De kunstenaar en de schone mens waren één gebleven en wanneer ik hem, na maanden en maanden, als verwilderde piot die ik toen was, weer had ontmoet, vond ik bij hem ongekende schatten van broederlijke hartelijkheid en genegenheid. Hij vond voor mij, die ook gebukt ging onder het ver van huis zijn, opbeurende woorden die hij voor zichzelf best had kunnen gebruiken. Zijn gesprekken waren een voortdurend aanwakkeren tot het zuiverste idealisme, liefde voor de thuis, de kunst en ons volk. Als oudste van ons beiden, gehuwd en vader, onthield hij me bij gelegenheid nooit van wijze raad. Hij meende dat verschuldigd te zijn aan de naam van zijn vereerde meester, naam die ik ook droeg. Wanneer ik te Veurne kennis had gemaakt met de hoogstaande Vlaamse familie van schoolopziener en schepen van de stad, E. Therssen, een kunstminnend huis dat een voorbeeld was van de zuiverste gehechtheid aan de schoonste kristelijke Westvlaamse traditie's van ons volk, was Joe gelukkig. En toen ik me daar verloofde met de tweede dochter die de naam droeg van onze liefste Vlaamse heilige Godelieve, de ‘trouwe’ die me later in goede maar ook in zware jaren met liefde terzijde stond, was Joe om mijn later lot gerustgesteld. Joe minde zijn volk, zocht geen succes noch roem, gaf, het schoonste wat hij bezat: zijn kunstenaarshart. Hij stond ten dienste van allen die zijn kunst voor-het goede konden gebruiken. Hij was eerlijk en oprecht en kon geen lafheid

Eén van de meest bekende tekeningen uit Wereldoorlog I: Joe English: ‘De dood van de Gebroeders Van Raemdonck’.

[p. 267]

verdragen. In zijn schijnbaar onbenulligste tekeningen voelde men onmiddellijk de grote en liefdevolle kunstenaar. Zijn onwankelbare trouw aan zijn verre echtgenote was schoon en aandoenlijk. Zij was voor hem alles en waar op zijn tekeningen een vrouwenfiguur te pas kwam, herkende men onmiddellijk ‘wie’ hem bezielde. Nooit sprak hij met zoveel bewondering en eerbied als over ‘zijn vrouw’, de moeder van zijn kinderen.

Joe begon toen naast zijn andere arbeid, te werken aan dat subliem kunstwerk dat hij later noemde: ‘mijn lief-vrouwken aan den IJzer’. Op een stuk gewoon bruin inpakpapier groeide langzaam, haast pijnlijk, dat heerlijk werk dat we in Vlaanderen allen kennen en waarvoor elk normaal Vlaming die nog aanvoelt wat schoonheid is, zou moeten ‘knielen’. Als man van jaren, na een bewogen kunstenaarsleven, sta ik nog met ontroering voor dat werk, als ik zie, met hoeveel onbegrensde liefde in de afzondering van zijn werkkamer, wars van alle pretentie of jacht op succes, die begenadigde kunstenaar zijn droom heeft vastgelegd. Geen ogenblik heeft Joe eraan gedacht, de toeschouwer te laten zien ‘wat’ hij kon. Zijn hart leidde een gevoelige en gehoorzame hand, die met devotie diende. Joe schiep zonder het wellicht te vermoeden, een stuk onvergankelijke Vlaamse poëzie, een gebed tot onze Lieve Vrouw van Vlaanderen.

Elke dag helaas vielen bekende en onbekende jongens, die allen een thuis hadden, waarnaar zij hartstochtelijk hadden verlangd. De haat die kunstmatig, ten bate van de machtigen van toen, op broedermoord aanstuurde, was zeker voor een kunstenaar te zwaar om dragen. Wij zijn niet op deze wereld, zei Joe dikwijls, om elkander op kommando uit te moorden, maar om liefhebbende echtgenoten te zijn en vaders. Ook konden we het niet verkroppen dat zoveel van onze geestesgenoten door een volksvreemde legerleiding, met stille goedkeuring van hogerhand, om hun verheven idealisme gestraft werden, verbannen en gebroken.

Joe wist goed, dat ook hij door de Inkwisitiemannen op het front werd gewantrouwd. De kunstenaar, tweede prijs van Rome en Godecharlesprijs, die zich nog met andere kunstwerken had verdienstelijk gemaakt, werd tot op het einde van de oorlog onwaardig bevonden, te worden opgenomen in de ‘section artistique de l'armée belge’, gesloten kring waarin alleen werden aanvaard, een bepaalde kategorie kunstenaars die met onze mentaliteit niets te maken hadden en van het front zeer weinig kenden. Het is maar heel op het einde dat, op aandringen van Juffrouw Belpaire, Joe genade vond. Hij bleef niettemin vreemd aan die drukdoende konfraters. De Vlaming voelde zich daar niet thuis.

Joe vroeg me sedert lang met aandrang met mij eens te mogen meegaan naar de uitkijkpost waar ik als artilleriewaarnemer met enkele kameraden op dienst was. Het was dicht bij de voorlijn en Joe ‘hoopte Brugge te kunnen zien’. Joe keek gespannen en riep toen in vervoering: Kijk Sam daar zie ik Brugge, de Halletoren en niet ver van daar wonen mijn lievelingen.

Ik had van Brugge nooit iets kunnen zien. Hij gaf me de verrekijker terug. ‘Kijk zelf Sam!’ Ik zag nog niets, maar liet de overgelukkige vriend in zijn schone illuzie. Hij had het beloofde land, waar hij nooit meer zou binnen gaan, gezien... in zijn verbeelding.

Joe was rustig geworden. We bleven daar nog enkele dagen samen. Hij maakte enkele prachtige schetsen. Met mijn primitief materiaal heb ik dan zijn portret geschilderd: Joe met de stenen pijp. Daar waren grote veranderingen op til. De meeste van Joe's vrienden waren veel lager op het front afgezakt. Ook te Veurne was er niemand meer. Joe bleef eenzamer dan ooit alleen op het college.

Toen ik terugkwam van het ziekbed van mijn jongste broer in Frankrijk ging ik langs De Panne om Juffrouw Belpaire te groeten. Daar vernam ik van het oud-treurend moederke, het brutaal en ontzettend nieuws. Joe was in die korte tijdspanne door gemis aan zorgen (accute appendicitis) overleden en op deze dag te Steenkerke begraven. Van mijn verloofde vernam ik later, dat zij nog bij de stervende was geweest. Zij bracht me zijn laatste groeten. De goede dokter Van den Bulcke uit Veurne had hem als burgerdokter niet mogen helpen. De dood van de schone principiële Vlaamse kunstenaar kon de officiële heren niet ontroeren... integendeel. Zij hadden nooit meer in hem willen zien, dan de man zonder ster, de eenvoudige korporaal, N^o matricule 52481, in het Belgisch leger.

In zijn kamer werden door vrienden tot de kleinste krabbels, waar zoveel talent in was, in een koffer geborgen. Zijn ‘Ons lief vrouwke van de IJzer’ werd tot na de oorlog aan de liefhebbende handen van mijn aanstaande familie, die ook Joe's grote vrienden waren, toevertrouwd. Toen ik na de oorlog, op vraag van de diepbedroefde weduwe English, naar het Ministerie van Schone Kunsten ging om er zaken te regelen, kreeg ik van de directeurgénéral, monsieur Lambotte, dit te horen: ‘Mais Monsieur, Joe Englisch n'était-il pas au front un peu activiste...’ Daarop kon ik maar dit antwoorden: ‘Joe English est mort au front, dans la tenue du soldat belge, cela ne vous suffit-il pas?’ Dat was de stemming in die onzalige tijd. En enkele jaren later, toen Joe Englisch triomfantelijk door zijn volk in de krypte van ons eerste IJzerkruis werd bijgezet, kon ik niet anders dan op het einde van de rede die ik toen uitsprak deze bittere woorden gebruiken, woorden die ik nu nog volkomen beaam:

‘Uw kristen zijn, uw onbuigzaamheid, uw prachtige werking voor Vlaanderen, maakten U als getekend voor de vervolging, en gij waart het vaderland binnengegaan met het teken der ongewensten’.

Sam De Vriendt