West-Vlaanderen. Jaargang 13

[p. 112]

De illustere Hogeschool van Harderwijk en haar boekenschat

fig. 1. boven: M. Aldrovandus: ‘De Quadrupedibus digitatis viviparis libri tres et de quadrupedibus digitatis oviparis libri duo’ Bologna, 1645 - Nijlpaard uit dl. I, p. 184 (primitief).
midden: zelfde werk - Hond uit dl. I, p. 549 (sober maar smaakvol). onder: B.S. Albinus: ‘Tabulae sceleti et musculorum corporis humani’, Leiden, 1747 - (Modern-abstract).

Harderwijk, nu een ingetogen stadje ten zuiden van het IJselmeer, was vroeger een vanouds befaamd onderwijs-centrum aan de Zuiderzee. Een bloeiende Latijnse school, vermoedelijk nog uit het eind van de veertiende eeuw, werd tot een Illuster gymnasium in 1600. Dit wil zeggen, dat aan de zesklassige school twee topklassen werden toegevoegd, waarin professoren in de theologie, rechten, geneeskunde en wijsbegeerte doceerden, echter zonder het recht akademische graden te verlenen. De arme Veluwestreek, waarin Harderwijk ligt, kon slechts met pijn en moeite de gelden opbrengen, nodig om zo 'n Illustere school in stand te houden. Om de drukkende lasten van dit gymnasium door een groter gebied te laten dragen, streefde men er met taaie vasthoudendheid naar, om van de Harderwijker Illustere school een hogeschool te maken voor heel het land van Gelre en de graafschap Zutfen. Ondanks de felle tegenwerking van Nijmegen, dat zo 'n instelling liever in eigen stad zag, is de Harderwijker Illustere school in 1648 een ‘Gelderse Akademie’ geworden. Harderwijk werd universiteitsstad voor geheel Gelderland op een tijdstip, dat ook in verschillende andere steden van Noord-Nederland universiteiten en hogescholen tot stand kwamen: te Groningen in 1614, te Deventer in 1630, te Amsterdam in 1632, te Utrecht in 1634, te Franeker in 1685. Alleen Holland bezat reeds sedert 1574 zijn beroemde universiteit van Leiden. De zuidelijke provinciën moesten het zonder hogeschool doen. Nijmegen, dat ondanks alles toch zijn zin doordreef en in 1655 een hogeschool opende, moest deze bij gebrek aan levensvatbaarheid reeds in 1679 sluiten.

Merkwaardig is het, dat Harderwijk, behalve uit de adel en aristocratie van de eigen streek, zeer vele studenten trok uit Duitsland, vooral uit Westfalen. Nog meer verwondert het ons, dat tot in het begin der achttiende eeuw het aantal professoren uit Duitsland bijna de helft van het totale aantal Harderwijkse docenten bedroeg. Bremen heeft hiervan een behoorlijk aantal geleverd. Overigens stonden er vrij weinig vreemdelingen achter de kateder, bijvoorbeeld een enkele Pool en een paar Vlamingen, zoals de Gentse rechtsgeleerde Jacob van Zevecote, die in 1626 geïnstalleerd werd als professor, niet in de Rechten, doch in de Welsprekendheid en in de Geschiedenissen. Hij was een vlot dichter, zowel in de Nederlandse als in de Latijnse taal, en hij vocht, toen het pas gaf, als een Vlaamse leeuw achter de Harderwijker stadsmuren tegen de aanvallende Spanjaarden.

Jacob van Zevecote was een veelzijdig begaafd man, maar beslist geen figuur van internationaal formaat, en ditzelfde kan gezegd worden van de meeste Harderwijker professoren. Onder de beroemdsten behoort de grote leerling van Boerhaave, de medicus J. de Gorter († 1762). Wij kunnen nog wel meer namen noemen, maar die hebben voor niet ingewijden toch geen bekende klank. Voor

[p. 113]

hun tijd en op hun gebied waren het grote mannen, die vaak verrassen door hun veelzijdigheid. Een Johannes Pontanus bijvoorbeeld kon wis- en natuurkunde doceren, een professoraat in de geneeskunde aanvaarden, openbare lessen houden over klassieke auteurs, en dan nog een professoraat te Groningen in de Griekse taal en geschiedenis weigeren - dit laatste wellicht om de tijd te hebben om als historiograaf van de Deense koning een geschiedenis van Denemarken te schrijven, en zijn geschiedenis van Gelderland in het Latijn af te maken. Zijn ‘Historie van Amsterdam’ kwam op de index. Zo tussendoor heeft Pontanus dan nog tijd gevonden om drie jaar lang de beroemde Deense sterrekundige Tycho Brahé te helpen bij zijn waarnemingen en onderzoekingen. Deze mensen konden zich nog de luxe permiteren van veelzijdigheid. Hoever daar vandaan staan wij in onze ‘Modern Times’, aan de lopende band van een supergespecialiseerde wetenschap.

Hebben wij grote bewondering voor de veelzijdigheid van deze Heren, even grote verwondering hebben wij voor hun kleinmenselijke trekken, die bij voorbeeld blijken uit zo 'n senaatsbesluit van 1743, dat te lezen gaf, dat de professoren niet naar de begrafenis van een der studenten zouden gaan, indien ze onder de dienst enkel als Hooggeleerde en niet als Weledele en Hooggeleerde Heren zouden worden aangekondigd.

Onder de Harderwijker studenten zijn er wel een paar, die internationale faam verworven hebben. Zo bij voorbeeld Boerhaave, die er in 1693 in de geneeskunde promoveerde, en zo ook Linnaeus, de beroemde Zweedse plantenkundige, die er in 1735 onder promotor De Gorter zijn proefschrift in de geneeskunde verdedigde.

Het aantal jaarlijks ingeschreven studenten bedroeg gemiddeld een kleine vijftig, waarvan niet alle werkelijk in Harderwijk studeerden. Een aantal liet zich enkel te Harderwijk inschrijven om er te kunnen promoveren, zoals Linnaeus die er maar acht dagen verbleef, net lang genoeg om er bij de vermaarde De Gorter te kunnen promoveren. Van promoveren hielden de Harderwijkse studenten wel, zij het speciaal van het promoveren van kippen. Deze arme beesten werden bij zo 'n plechtigheid gepromoveerd van legkip tot soepkip, dit tot grote ergernis van de bestolen burgers.

Wij weten dat de Harderwijker hogeschool steeds krap, af en toe zeer krap in haar financiën heeft gezeten. Soms kon ze jaren lang aan haar professoren het traktement niet uitbetalen, zodat deze laatsten bij brouwer en bakker hun krediet verloren.

Over een verzoek door de professoren tot aanschaffing ook van kleine dingen werd door de curatoren soms eindeloos gezeurd. Om maar één voorbeeld te noemen: met de aankoop van een nieuwe tafel met groen laken voor de senaatskamer werd zolang getalmd, dat de heren professoren

H. van Reede tot Draakestein & J. Munnicks: ‘Hortus Indicus Malabaricus’, Amsterdam, 1686 - Uit dl. III, plaat 12 (modern abstract)

fig. 1 (vervolg)
Inl.: Casserius: ‘De vocis auditusque organis historia anatomica’, Ferrara, 1600, 3 dln. - Fragment titelpagina van dl. I (soms overdadig en uitbundig).

[p. 114]

ze uit arren moede maar uit eigen zak bekostigden.

Hoe kon een universiteit, die over zo weinig geldmiddelen beschikte, een zo buitengewoon kostbaar boekenbezit opbouwen als Harderwijk inderdaad bezeten heeft? Natuurlijk stelden de curatoren wel gelden beschikbaar voor de aanschaffing van boeken. Zo mocht Prof. Van Geuns op een veiling in Amsterdam in 1785 tot voor ongeveer een bedrag van 300 gl. boeken kopen. Maar hem werd door de curatoren wél op het hart gedrukt, dat hij ‘zoo goedkoop mogelijk voor de academie moe(s)t koopen’. Zeker heeft ook het gebruik, dat elke nieuwbenoemde hoogleraar een aantal boeken aan de bibliotheek schonk, de omvang ervan in belangrijke mate beïnvloed. Dezelfde Math. van Geuns schonk bij zijn ambtsaanvaarding in 1776 ‘alle medicijnse dissertatiën sedert de oprichting deezer Academie tot het jaar 1764 toe, door wijlen den Hr. Prof. de Gorter bijeenverzameld in acht franse banden’. Het was zelfs niet ongewoon dat studenten een boek aan de universiteitsbibliotheek schonken. Op de titelpagina van Lobelius' fraaie kruidboek staat met inkt geschreven, dat dit boek in 1625 was geschonken door Hiëronymus Tans, als dank voor de vijf jaar wetenschap die hij toen al had genoten. Een grapjas met een wat jongere hand schreef echter op het schutblad ‘diese buch ist nichts werth.’ Een schenking van 1.000 gulden, afkomstig van de Zeeuwse edelman Tulleken, stelde de Harderwijker Prof. Scheidius in staat, om op een veiling te Leiden in oktober 1779 voor de akademie-bibliotheek een groot aantal handschriften te kopen uit de nalatenschap van de befaamde Petrus Burmannus Jr.

Hoe dan ook, door schenkingen of door aankoop, Harderwijk bezat een schat aan boeken, die na haar opheffing in 1812 voor het grootste deel terecht kwamen in de Stads- of Athenaeumbibliotheek van Deventer, en voor een ander deel in de Gelderse bibliotheek te Arnhem.

De wit perkamenten banden, vaak in statig folioformaat, en de donkere bruin-lederen banden met hun rolstempelversiering en met soms nog resten van koperen sloten en klampen, passen geheel in de sfeer van studenten, gekleed in zwart fluwelen broeken met gouden kniebanden, met lubmouwen onder hun pompadouren lakense kamizool, en van professoren met zwaar bepoederde pruiken.

Bijzonder merkwaardig is het dat in een van deze Harderwijker banden een blad schuilt van een verder onbekende Westvlaamse kroniek uit de eerste helft van de veertiende eeuw, als schutblad gebruikt. Uiterst toevallig is het, dat juist op de twee bladzijden van dit stuk perkament de gebeurtenissen verhaald worden, die zich in Vlaanderen en daar onmiddellijk buiten afspeelden tussen 11 juli 1302 en 25 april 1303.

Bekijken wij nu ook de inhoud van al die boeken. Dadelijk vallen op de fraaie bladspiegel, de sierlijke drukletter, en

fig. 2
I. Casserii Placentinus: ‘De vocis auditusque organis historia anatomica’, Ferrara, 1600, 3 dln. - Uit dl. I. p. 122.

fig. 3
B.S. Albinus: ‘Tabulae sceleti et musculorum corporis humani’, Leiden, 1747, plaat 5.

[p. 115]

(links) fig. 4b: Uit R. Dodonaeus: ‘Stirpium historia’, Antwerpen, 1583.
(midden) fig. 4a: Uit ‘Hortus Sanitatis’. Mainz, 1491.
(rechts) fig. 5: Uit R. Dodonaeus: ‘Stirpium historia’, Antwerpen, 1583 (geen exacte weergave der proporties).

vaak ook het mooie geschepte papier. Maar onze bewondering gaat toch vooral uit naar de illustraties, soms nog ontroerend primitief, vaak sober en smaakvol, soms overdadig en uitbundig, en een enkele maal modern-abstrakt (fig. 1).

Al die weelderige tierelantijntjes die we vaak te bewonderen krijgen, die fraaie achtergronden of sierlijke entourages, doen niets toe aan de wetenschappelijke waarde van de afbeelding, aan het vlotter begrip of aan de praktische bruikbaarheid, en wij in onze twintigste eeuw, zo ingesteld op het praktisch nuttige, moeten soms een zekere wrevel voor zoveel ‘nutteloosheid’, verspilde energie, kosten en tijd overwinnen, vooraleer wij in bewondering kunnen staan voor dit harmonisch in elkaar grijpen van kunst en wetenschap.

Het is zelfs merkwaardig te konstateren, hoe met de vooruitgang der wetenschappelijke nauwkeurigheid ook de illustratie-techniek op kunstzinniger peil kwam. Vesalius bijvoorbeeld is o.m. beroemd geworden door zijn boek ‘De corporis humani fabrica’ waarin de menselijke anatomie voor het eerst met grote nauwkeurigheid is afgebeeld, en wel door middel van gravures, die zo kunstzinnig zijn, dat men ze in plaats van aan Pieter van Kalcar wel eens aan Titiaan heeft toegeschreven. Harderwijk bezat dit werk van Vesalius in een uitgave van 1725, verzorgd door Boerhaave en Albinus. De platen hierin zijn van J. Wandelaar.

Harderwijk bezat natuurlijk nog vele andere medische en anatomische werken. Om er een paar te noemen: een druk van 1600 van Julius Casserius van Piacenza, de laatste in de rij der beroemde Italiaanse ontleedkundigen (fig. 2); en de zeer mooie uitgave uit 1747 van de beroemde Leidse B. Albinus, met kopergravures van J. Wandelaar op uitzonderlijk groot formaat (fig. 3).

Ook in de kruidboeken zien wij, hoe exactheid met kunstzinnigheid gepaard kon gaan. Vergelijk eens de nog onbeholpen afbeeldingen in de ‘Hortus sanitatis’ uit 1491, een voorloper van de latere kruidboeken, met de illustraties van Pieter van der Borcht in de ‘Stirpium Historia’ van Rembert Dodoens, bij Plantijn in Antwerpen uitgegeven, en waarvan Harderwijk een druk van 1583 bezat (fig. 4a en b). Rembert Dodoens was de eerste in de Nederlanden die zijn kruidboek van natuurgetrouwe afbeeldingen voorzag.

Toch is hij op dit gebied geen pionier geweest, zoals Vesalius dat was voor de anatomie. In Duitsland waren er hem, op dit gebied, al een drietal botanici voor geweest. Hebben de houtsneden van Pieter van der Borcht niet de majestatische allure van de grote Fuchsprenten (Bazel, 1542), ze zijn levendiger en sappiger en daardoor ook natuurgetrouwer. Deze natuurgetrouwheid was echter niet vrij van een zekere ‘dichterlijke vrijheid’. De exacte weergave der reële proporties verwaarloosde de graveur opzettelijk ten gunste van een weergave der ideële proporties. De meest typische delen van een plant, zoals bloem en blad, werden naar verhouding te groot getekend, teneinde binnen het kader van een kleine houtsnede toch de ‘persoonlijkheid’ van een plant tot haar recht te laten komen (fig. 5).

Meerdere zestiende-eeuwse botanische boeken waren er

[p. 116]

fig. 6: H. van Reede tot Draakestein & J. Munnicks: ‘Hortus Indicus Malabaricus’, Amsterdam, 1686, dl. I, fig. 28.

fig. 7: C. Nozeman: ‘Nederlandsche vogelen’, platen van Chr. Sepp en Zoon, Amsterdam, 1770.

in de akademiebibliotheek van Harderwijk aanwezig. Het boek van De Lobel (uitg. 1581) is reeds genoemd. In dit boek werden, evenals in het kruidenboek van Clusius (uitg. 1605), de houtsneden van Dodoens voor een belangrijk deel opnieuw afgedrukt. Ook de zeventiende-eeuwse kruidboeken waren er ruim vertegenwoordigd. Het is niet te doen om er binnen dit kort bestek een overzicht van te geven. Wij beperken ons tot één titel, maar dan een die op een rijtje van twaalf perkamenten banden staat: de Hortus Indicus Malabaricus, door H. van Rhede tot Draakestein en J. Munnicks (Amsterdam 1686).

De afbeeldingen in de zeventiende-eeuwse werken beslaan meestal een volle folio-bladzijde, in de ‘Hortus Malabaricus’ zelfs twee volle folio-bladzijden. Daardoor alleen al krijgen ze een heel ander karakter dan die van Dodoens of Clusius. Bovendien zijn de afbeeldingen voor het merendeel geen houtsneden meer, doch kopergravures. De gravures uit de ‘Hortus Malabaricus’ zijn beslist niet alle even geslaagd, maar het aantal werkelijk fraaie platen is toch nog groot genoeg (fig. 6).

Uit de 18^de eeuw noemen we het boek van Karel Linnaeus, waarin de planten uit de hortus van Clifford met woord en beeld beschreven worden. Ook hier weer vele sierlijke afbeeldingen: nauwkeurige documentatie en kunstzinnige illustratie zijn hier één harmonisch geheel. Nu is het wel zo, dat planten en bloemen zich uitstekend lenen tot het bereiken van artistieke effekten, maar ook daar waar de illustrator andere onderwerpen te behandelen kreeg, maakt hij er ‘iets’ van. Een Maria Sybilla Meriaen verdiepte zich in het leven der insekten, zij beschreef ze en tekende ze: het zijn stuk voor stuk meesterwerkjes van sierkunst geworden. Van haar hand bezat de Gelderse akademie o.m. ‘Over de voortteeling en wonderbaarlyke veranderingen der Surinaemsche insecten’ (Amsterdam 1719). Van Sepp en Nozeman bezat de bibliotheek de prachtige vogelboeken: vele folio-grote gravures, fris en fraai gekleurd (fig. 7). En zo kunnen we verder gaan: atlassen van Ortelius, Speed, Mercator en Hondius; historieboeken vol ijselijke taferelen sierlijk in koper gegraveerd, zoals Th. de Bry, Variorum Indiae Occidentalis descriptiones (Frankfort/M., 1959 e.v.)

Heeft het zin om zo verder te gaan? Een opsomming van namen en titels is weinig boeiende lektuur, en zou toch nog altijd een vrij willekeurige greep zijn uit het omvangrijke materiaal. Het gaat er ons enkel om een indruk, zij het een vage, te geven van het boekenbezit waarmee de Harderwijker professor en student dagelijks omging. Professoren, studenten en boeken: alles verdween uit Harderwijk, toen bij besluit van Lodewijk Napoleon de Harderwijker Academie opgeheven werd. Op 25 februari 1812 was het gebeurd. Een kleurig stukje werkelijkheid was geschiedenis geworden.

Dr. G. Koch-De Meyer