West-Vlaanderen. Jaargang 11

[p. 177]

Luc. van Branteghem
Muziek en arbeid

1. Het arbeidslied

Reeds bij de primitiefste natuurvolken en zelfs bij menige huidige ‘primitieve’ stammen, staan de zang en de dans niet alleen in het teken van een alledaagse verlustiging maar worden eveneens uitgevoerd in functioneel verband waardoor ze een utilitaire bezigheid vormen, die verbonden is met alle belangrijke handelingen van de samenleving.

Onder de vele liederen van de natuurvolken - oorlogsliederen, liefdesliederen, arbeidsliederen, wiegeliederen, spotliederen - bekleedt het arbeidslied een voorname plaats. Het ritme speelt hier een belangrijke rol, want het is het ritme dat de arbeid zal ordenen. Arbeidsliederen kunnen tevens uitgevoerd worden door een gemeenschap, indien er een ritmisch georganiseerde gemeenschappelijke arbeid plaatsvindt.

In onze westerse muziekkultuur vindt men eveneens een groot aantal arbeidsliederen en voornamelijk onder de volksliederen die zo welig bloeiden in de middeleeuwen. Onze rijke schat Vlaamse volksliederen bevat een aantal arbeidsliederen die getuigen van een grote verscheidenheid en waar de arbeid er spontaan, natuurlijk en openhartig in weerspiegeld wordt. Ze bevatten soms woorden zonder zin doch ze zijn heel merkwaardig door hun sterk en levendig ritme zoals in De vier weverkens die lustig zingen:

Schietspoele, sjerrebekke, spoelja!
Djikkedjakke, kerrekoltjes, klits, klets!

Het ritme dat de arbeid accentueert en de zware taak verlicht, wordt eveneens op treffende wijze uitgebeeld in het kerngezonde lied De jonge smid, die er krachtig op los zingt:

Kloppende, kloppende met zijn hamer,
Kloppende, kloppende met geweld
Op zijn aembeld!

Een heel belangrijk lied is 't Spinnewiel waarin verhaald wordt van de wever die onmisbaar is om de andere ambachten in leven te houden, en het lied besluit met trots:

Wie 't spinn'wiel zou verachten,
Ware eenen mensch van klein verstand;
Want boven alle ambachten
Het wiel de krone spant.

Doch wie hoort nog de werkman zingen bij het arbeiden? Met spijt moet men vaststellen dat heden ten dage het arbeidslied bijna totaal verwaarloosd wordt. Een van de mooiste bladzijden uit onze schilderachtige muziekfolklore is in de vergetelheid geraakt. De ontzettende vooruitgang van de techniek in de laatste decenniën en de enorme uitbreiding op industrieel gebied zijn daar ontegenzeggelijk niet vreemd aan.

2. Invloed van de muziek op de arbeid

Arbeid is ritme. De bewegingen uitgevoerd door het lichaam, tijdens de arbeid, worden door het ritme van de muziek geaccentueerd en het is een feit dat deze ritmische accentuatie in zekere mate kan bijdragen tot een verlichting van de fysieke inspanning en daardoor de arbeid vergemakkelijkt.

De muziek mag dus beschouwd worden als een stimulans voor de arbeid waardoor ze een utilitair doel heeft, dat reeds sedert onheuglijke tijden bekend was.

In ons tijdperk van mechanizering wordt het arbeidslied niet meer beoefend, doch in zekere landen hebben sommige grote nijverheidsondernemingen er niettemin iets op gevonden om de produktie te verhogen door middel van de muziek die ‘gespeeld’ wordt tijdens de arbeidsuren. Het was een vernuftig idee: vermits de arbeider zelf niet meer zingt, worden er in de fabriek luidsprekers opgesteld die een muziek laten horen die aangepast wordt aan de aard van de arbeid. En zo kwam de ene mechaniek de andere helpen in haar taak...

De keuze van de muziek tijdens het werk in de fabrieken dient nochtans aan zekere eisen te voldoen, wil men tot een produktieverhoging komen. Het is de gewone lichte muziek, zangerig en tevens ritmisch, die het best past om de arbeid te begeleiden. Ernstige muziek (klassieke of moderne) stimuleert niet, doch verstrooit en leidt de aandacht af.

Bij de aanvang van het werk wordt een vrolijke ochtendmuziek uitgevoerd en wanneer vermoeidheid optreedt, kan men een zangerige dansmuziek laten horen. Indien de vermoeidheid zich accentueert, neemt men zijn toevlucht tot een krachtige, ritmisch stimulerende muziek.

Het is niet wenselijk de muziek onophoudend te laten

[p. 178]

horen, want dan zou ze niet meer de gewenste uitwerking hebben: ongeveer 15 minuten per uur geeft de beste uitslagen. Met deze dozering werd vastgesteld dat de arbeid minder vermoeiend is en zelfs aangenamer wordt, hetgeen ten goede komt aan de kwaliteit van het werk.

Het was tijdens de laatste wereldoorlog dat in Engeland de gedachte opkwam de muziek met de arbeid te verenigen. Zo kwamen de uitzendingen van de B.B.C. Music white you work tot stand die zeer bevredigende uitslagen opleverden. Ook andere landen hebben dit voorbeeld nagevolgd. Aangemoedigd door het gunstig resultaat van de proefnemingen, kent men op heden in Engeland meer dan 8000 bedrijfsondernemingen, die muziek laten horen tijdens de arbeidsuren.

3. De arbeid als inspiratiebron in de muziek

Een groot aantal componisten uit bijna alle periodes van de muziekgeschiedenis, werden in hun muziek door de arbeid geïnspireerd. Bij de Franse clavecinisten treft men enkele werkjes aan, waarvan de titels het bewijs leveren dat ze door de arbeid werden beïnvloed. Zo kent men van Couperin La Laborieuse waarin het werk zich om zo te zeggen verschuilt onder het speelse van de uitvoering, terwijl men in Les Tricoteuses een amusante activiteit waarneemt.

Hoeveel componisten hebben het spinnewiel niet bezongen? Van Mozart kent men het bekoorlijke lied De kleine spinster, doch de componist heeft hier niet beschrijvend willen zijn, want van het draaiend wiel hoort men niets in de pianobegeleiding.

Op heel jeugdige leeftijd componeert F. Schubert

Druivenpersen op het ritme van aulosmuziek. Deze afbeelding werd ontleend aan een Griekse amphora, die aan Amasis wordt toegeschreven.

Gretchen am Spinnrade op tekst van Goethe. Dit was zijn opus 2 dat een van de prachtigste spinnewielliederen is uit de romantiek en waarin het zacht-wiegend gesnor van het wiel op een treffende wijze door de pianobegeleiding wordt uitgebeeld.

Ook Mendelssohn heeft zich door het spinnewiel laten inspireren. Welke pianist kent niet zijn Spinnerlied uit de Liederen zonder woorden? Het is wel het meest populaire werkje uit de ganse bundel geworden.

Een werk van groter betekenis, dat door het spinnen geïnspireerd werd, is het symfonisch gedicht Le Rouet d'Omphale van C. Saint-Saëns. Samen met De Dodendans is dit werk een van de meest typische en de meest uitgevoerde onder de vier symfonische gedichten van de Franse meester. Saint-Saëns heeft hier de legende op een meesterlijke wijze in klanken omgezet: Omphale, koningin van Lydië, huwde Hercules, na de held verplicht te hebben aan haar voeten te spinnen zoals een vrouw. Deze omstandigheid wordt vaak aangehaald om de invloed aan te tonen die de vrouw op de man uitoefent. De beschrijvende muziek van dit symfonisch gedicht is in alle opzichten een geslaagd meesterwerk. Heel zacht geven de violen het gesnor van het spinnewiel aan, terwijl de celli het lied laten horen, dat Hercules zingt tijdens het spinnen.

Het muzikaal illustreren van de arbeid van de smid werd door sommige componisten evenmin verwaarloosd. Het werkje voor clavecimbel De zangerige smid van Haendel, is misschien het eerste dat men kent in dit genre.

R. Wagner zal er nochtans een treffend voorbeeld van geven in zijn Siegfried alwaar in het eerste bedrijf het toneel een grot voorstelt waarin zich een smidse bevindt. Het personage Mime staat vóór het aambeeld en smeedt het zwaard. Zijn lied, dat eerder recitatievisch is opgevat, wordt door het orkest heel beschrijvend onderlijnd, wat tevens op karakteristieke wijze het ritme van de hamerslag weergeeft.

De harde arbeid van de landbouwer geeft aanleiding tot menige varianten die door de componisten op gretige wijze worden uitgebuit.

R. Schumann geeft er enkele staaltjes van in zijn bekoorlijke reeks pianowerkjes uit het Album voor de Jeugd. Het Maailied, het Oogstlied en het speelse Wijnoogst, vrolijke tijd zijn zoveel kostbare juweeltjes, zuivere kleinodiën, ter ere van de arbeid en de landbouwer.

Doch de arbeid van de landman werd met grote liefde en een edel gevoel voor de natuur door J. Haydn behandeld in zijn oratorium De Jaargetijden. De componist zegde dat hij nochtans moeilijk in vervoering kon geraken door het Juhe, juhe, es lebe der Wein en betreffende het koor dat zingt O Vlijt, o eed'le Vlijt beweerde hij dat hij er vroeger nooit aan gedacht had de vlijt op muziek te zetten... En nochtans is gans het oratorium waarin de natuur en de arbeid op een zo

[p. 179]

Griekse terracotta-beeldgroep: deeg kneden op het ritme van fluitmuziek. In een boek van de Griekse folklorist Athênaios (derde eeuw na Christus) wordt medegedeeld dat de Etrusken allerlei bezigheden verrichtten op het ritme van muziek, o.a. ook het deegkneden. Een bevestiging van deze bewering bracht het hierbij afgebeelde terracotta-werk, dat opgegraven werd.

expressieve manier bezongen worden, uitgegroeid tot een van de machtigste muzikale scheppingen van J. Haydn.

In het nr. 4 laat de componist de ploegende boer een lied zingen dat beantwoord wordt door het koor en waarvan de melodie het Andante is uit zijn eigen paukenslag-symfonie.

Hoe vrolijk klinkt in De Lente het volksliedachtige ploeglied waar de landman zingt: Schon eilet froh der Ackersmann zur Arbeid auf das Feld; in langen Furchen schreitet er dem Pfluge flötend nach. De herfst brengt het danklied van de vlijt: Von die, o Fleiss, kommt alles Heil. Die Hütte, die uns schirmt, die Wolle, die uns deckt, die Speise, die uns nährt, ist deine Gab, ist dein Geschenk.

Om de herfst te besluiten zingen jubelende koren over de rijke wijnoogst: Nun tönen die Pfeifen und wirbelt die Trommel. Hier kreischet die. Fiedel, da schnarret die Leier. En de arbeid vordert onder gezang en lachende scherts.

Als de natuur haar winterslaap is ingetreden, vangt binnenshuis een niet minder belangrijke arbeid aan: Am Rocken spinnen die Mütter, am laufenden Rade die Töchter; und ihren Fleiss belebt ein ungekünstelt frohes Lied. En hier volgt dan een van de mooiste spinneliederen, waarin solostemmen en koren om de beurt optreden tijdens het werk.

In onze eeuw wordt een nieuwe muziek geboren uit een wereld van lawaai, vergezeld van de meest technische beroeringen. Hedendaagse componisten werden geïnspireerd door het ritme van de machines en hebben op hun manier de arbeid in de fabrieken in levende klanken omgetoverd. De fabrieksarbeiders zelf zijn machines geworden. Alle arbeid wordt in onze tijd door het onmeedogend, voortstuwend ritme geordend. A. Honegger heeft het werk van de arbeider niet muzikaal uitgebeeld in zijn klanknabootsende compositie Pacific 231, doch wel de sonore krachten van een moderne locomotief in volle snelheid.

Het is vooral in de Sovjet-Unie met haar nieuwe sociale ideologie, dat de Sovjet-componisten een vruchtbaar werkterrein zullen vinden om de arbeid muzikale lof toe te zwaaien. Wij herinneren ons nog de eerste uitvoering in ons land van het orkestwerk Staalgieterij van de Rus A. Mossolov, een naturalistische muziek met klanknabootsingen, waarin hij blijk gaf van een bedreven kennis van de instrumentatiekunst. Het schrijnend lawaai wordt hier in een heel realistische klankenwereld uitgebeeld door de krachtige glissandi van de hoorns en de trompetten.

D. Chostakovitch, één van de grootste onder de hedendaagse Sovjet-componisten, schreef De Zang der Wouden ter ere van het ‘plan van bebossing’. Zijn derde symfonie draagt als ondertitel Eén Mei Symfonie en is een werk dat nogal koel onthaald werd door de sovjet-censuur. Inderdaad, de componist zingt hier de lof van de arbeid niet, maar beschrijft de volksfeesten, de plechtige optochten, de mimiek van de redenaars en het gewoel van een menigte mensen die behandeld worden als automaten zonder ziel.

S. Prokofieff was vooral gevoelig voor het element dans van de arbeid. In zijn ballet Le Pas d'Acier nemen alle onderdelen van de machine menselijke vormen aan. Het arbeidslied wordt gezongen door de machine met een muziek vol geknars, gehamer, wrijving en ontploffing...

Elke eeuw heeft haar eigen muzikale atmosfeer zowel in de absolute als in de beschrijvende muziek. Tot ver in de 19^de eeuw heeft het arbeidslied welig gebloeid, doch in onze eeuw is het spinnewiel een museumstuk geworden. De arbeider zingt niet meer tijdens het werk, doch in zijn plaats zingen nu de machines met hun snijdend en brommend ritme. De arbeid blijft eveneens in onze eeuw de componisten inspireren en het is dan ook onvermijdelijk dat het de machine is die hen hier het meest beïnvloedt en aan wie we het ontstaan te danken hebben van menige werken, die getuigen van een nieuwe en buitengewone ritmische kracht.