West-Vlaanderen. Jaargang 9

De ‘gedichten’ van Christine D'haen

Aan de wens van deze redactie, een artikel te wijden aan het werk van Christine D'haen, voldoe ik gaarne omdat zij een van onze beste dichters is, een der allereersten van haar generatie in ons taalgebied. Sinds ongeveer 15 jaar liet zij af en toe gedichten verschijnen in tijdschriften doch gaf tot op heden slechts één bundel uit, Gedichten (Meulenhoff, Amsterdam, 1958), zodat men haar zeker geen overijlde publicatiezucht kan verwijten - een sympathieke reden te méér om haar werk al de aandacht te schenken die het verdient.

In dit artikel zal ik hoofdzakelijk de inhoud van haar werk behandelen, zeer bondig, in essentiële trekken. Daarbij rekening houdend met de chronologische orde, zal ik de ontwikkelingsgang van de dichteres in grote lijnen trachten te schetsen.

1. De eerste gedichten die Christine D'haen publiceerde lijken op het eerste gezicht van een probleemloze spontanëiteit. In Franciscus en Abailard en Heloys wordt een middeleeuwse geschiedenis verteld in een zinnelijk kleurige stijl die een genot is voor verbeelding en oor. Toch schuilt achter dit schijnbaar elementair

[p. 459]

sensueel impressionisme een diepere gedachte. Deze gedichten verheerlijken het idealisme én de hartstocht die de mens boven het dagelijks leven verheffen in een beleven dat grootser is dan hemel en aarde. Zij doen dit met emotieve piëteit doch tevens met enige scepsis. Dit is een dupliciteit die zich ook in de stijl merkbaar vertoont. De dichteres verheerlijkt de liefde als een mysterieuze kracht, maar een deel van haar wezen - het critisch bewustzijn - mag in de realiteit van die beleving niet geloven. Vandaar in haar levensblik een mengsel van hoge verbeeldingsdrift en sceptische, droef-gelaten distantie. Er is van meet af aan in de poëzie van Christine D'haen een hevige nood om de liefde als hoogste mogelijkheid van de mens te verheerlijken, maar daarbij ook het bewustzijn dat de mens van die liefde slechts iets povers, armzaligs maken mag. Tevens schuilt in die eerste verzen reeds een vroegrijp inzicht in de complexiteit van de menselijke natuur. Deze komt merkwaardig aan het licht in de Reeks - een der prachtigste gedichten van onze taal - waarin zij in een vrouwelijke, demonische natuur het ontstellend absolutisme der hartstochten peilt met al zijn lokkend en dreigend mysterie, licht en duister, en in de Vingeroefeningen die eveneens een hartstochtelijk bewogen levensgevoel oproepen, waarin contrasten en extremen elkaar aantrekken en vernietigen.

2. Voorbereid door voormelde gedichten bezingt de dichteres in L'Esprit consume la Vie de liefde als poging tot een absolute beleving. Zij beschouwt de liefde als iets goddelijks dat de ziel in haar hunkering naar hoger Zijn, een ogenblik vervullen zou. Op het eerste gezicht ligt een platonisch-getinte visie aan de grond van deze gedichten. Er wordt trouwens, naar het woord van de Griekse wijsgeer, van de ‘Daimoon Megas’ gerept. De liefdebeleving zou een geestelijke extase moeten worden, een steeds dieper zien in elkanders zielen, en de partners zouden aldus voor elkaar afglanzend teken van het goddelijke, het eeuwige worden. In deze verzen ligt het accent echter minder op de vreugde dan op de mislukking van deze ervaring. Vooreerst bezingen zij de pijn van het zelfverlies. De diep in zich zelf gewortelde natuur van deze dichteres voelt de liefde aan als een gescheurd worden uit zich zelf, een verschrikkelijke aliënatie van het ik, die zij reeds in Abailard als volgt bezong:

Die aan een man hun hart verloren
verliezen 't in een dieper Niet
dan Ikarus die nederschiet
uit wolk in golf die schuimt de sporen.

Doch de diepste reden van vertwijfeling is wel de onbereikbaarheid van de liefde. Slechts een vluchtige en verre afglans van het ideaal wordt de dichteres geschonken. Haar verlangd, volstrekt geluk voelt zij misgund, ontstolen. De liefde wordt dan iets bovenmenselijks dat haar fascineert, een ogenblik binnenbreekt in haar aardse kreits maar haar dan teistert met een dieper besef van zijnsarmoede. Zo is deze liefdepoëzie in de grond tragisch gestemd. Zoals ook het mooie Leda-gedicht, dat aan het gelijknamige gedicht van Rilke herinnert. Wij staan hier ver van een platonisch spiritualisme en eerder in de buurt van een in antieke symbolen geklede moderne (existentialistische) wanhoopsmetaphysiek, die natuurlijk niet los staat van persoonlijk psychische beleving. Deze psychische ervaringsgrond is een eenzaamheidsgevoel dat uit de noodlottige ontstentenis van liefdegemeenzaamheid tussen twee zielen werd geboren en als een frustratie wordt gedragen.

3. Tegenover de voormelde gedichten die streven naar transcendentie in de liefde, zij het met hunkerende vertwijfeling, staan de Gedichten voor een Slaper die op rustige gevoelsimmanentie zijn afgestemd. De liefde wordt hier weemoedig en teder genoten als zelfgevoel. Deze melodieuze verzen weerspiegelen met een warme glim de stille en toch volle geluksharmonie van een vrouwelijk gevoelsleven dat zich aan zijn esthetische en erotische bespiegeling verzadigt. Toch wordt de weldadige euphorie der zinnen, die deze harmonische verzen zacht doorstraalt, beschaduwd door een gevoel van weemoedige eenzelvigheid. Eigenlijk is dit liefdepoëezie van twee eenzaamheden, die - om met de dichter te spreken - elkaar lichtjes beroeren. Het beeld van de ‘slapende’ vertolkt immers niet enkel een esthetische gevoelsharmonie maar tevens de onbereikbaarheid van de ‘andere’ ziel.

4. Heel anders zijn weer gedichten als De Danaïde, Schotland, Maria van Magdala, waarin de erotische inspiratie vaak is weggevloeid om plaats te maken voor speculatieve beschouwing. Dit is symbolische gedachtenlyriek, die door de felle introversie die de dichteres eigen is, vooral in deze periode, een tamelijk gesloten karakter vertoont. Zij behandelt vooral de menselijke hunkering naar hogere kennis, zeggen we maar dadelijk: visionaire, extatische kennis, én de vergeefsheid van dit verlangen. Men leze in de Danaïde de eeuwige tantaluskwelling van de mens om zich te transcenderen in een omvatten van het leven, in Het Tympanon de hoop op een visioen van schoonheid en waarheid dat tot drogbeeld verzwindt, in Maria van Magdala de ideale droom van een liefde die tot illusie vergaat, in De Heuvel de open verwachting van het fatum en het leven zonder antwoord, in De Mist het licht dat opdaagt ‘in immer schitterende onbegrijpelijkheid’ maar gevangen blijft in de nevel van ons onweten. Het geestelijk leven verschijnt in al deze gedichten als een cyclische beweging van oneindigheidsdrift en eindigheidsdoem, licht en duister, hoop en wanhoop, todo y nada.

[p. 460]

Het absolutisme is voor de ziel van Christine D'haen kenmerkend. Gevangen in de tegenstellingen tussen transcendentiedrang en wanhoop, voelt de dichteres alles rond zich als mysterie. Zij leeft in een wereld van volkomen irrationaliteit, met heel haar wezen gezogen naar een adogmatische kennis- en geluksmystiek, die zij echter onbereikbaar voelt.

5. Een belangrijk gedicht, waarin de dichteres zich ten volle overgeeft aan de cultus van het irrationele levensmysterie is De Alchemist. Het zou enkele bladzijden vergen dit gedicht woord na woord te verklaren omdat Christine D'haen blijkbaar de alchemie zeer goed kent en het gedicht opgepropt is met elementen aan de alchemie ontleend. Wellicht werd de alchemie als dichterlijke verbeeldingswereld haar door Novalis geopenbaard. In elk geval is ook voor haar in dit gedicht de kerngedachte van de alchemie: het bevrijden van het goddelijke in de natuur, het ‘sittlich machen der Natur’:

Ik schep de godheid duizendvoud uit slijk,

red hem die overal naar zijn wezen tast.

Het gaat hier dus niet om een louter verbeeldingsspel. Het gedicht is eens te meer getuige van een adogmatisch mystieke kennisdrift die ditmaal experimenteert in een vrije sfeer van de geest waar, zoals in de alchemie, de tegenstelling van versiteit en perversiteit is opgeheven. Zoals in elke andere geestessfeer is de inzet van de dichteres hier compleet, en voelt zij haar leven zweven tussen volstrektheid en vernietiging. Tevens is dit gedicht typerend voor de drang naar verlossing, die de dichteres in deze periode bezielt en vaak tormenteert. C.G. Jung heeft in geniale geschriften het verband gelegd tussen alchemie en dieptepsychologie, en de gedachte geformuleerd dat de kernwil van de alchemie t.w. de verlossing van het goddelijke in de natuur, een projectie zou zijn van de wil van de mens om zijn eigen innerlijkheid te verlossen en ze zin en verband te geven in een grootser leven. Vooral in het slot van De Alchemist herleidt Christine D'haen het alchemisch proces tot een bevrijding, zelfs een goddelijke uitverkiezing van het ik. Het zou mij niet verbazen, mocht Christine D'haen, die een voor haar leeftijd buitengewone literaire en algemene cultuur bezit, ook C.G. Jung hebben gelezen en zijn inzichten in dit originele gedicht hebben verwerkt.

6. Na dit gedicht keert de dichteres zich af van elke poging tot daadwerkelijk engagement en orienteert zich steeds vollediger naar introvert leven, luisterend en kijkend naar haar innerlijk bewustzijn - gevoelens en dromen - dat mysterieus in haar verglijdt. Geen werkelijke binding met de evenmens of wortelvaste gebondenheid aan een zekerheid spreekt voorlopig nog uit haar werk. Helemaal op zich zelf teruggeplooid, voelt ze zich vervreemd tegenover de wereld waarin ze zich ingeschakeld weet, en roerloos volgt zij de onbegrijpelijke wisseling van licht en duister in het mysterieuze heelal als een voortschuivende droom. Gedichten als Dag, En dat wij..., Nacht bezingen de wisseling in de tijd, dag, nacht, licht, duister, sterren, die symbolisch zijn voor de geheimzinnige inschakeling van de mens in een eeuwige wentelgang die hij in angstige ongeborgenheid volgt, vaak

in donkerte geborgen,

klam van zijn angsten, eindeloos vermoeid,
onder een berg van dromen...

Uit restloze overgave aan innerlijke zelfobservatie zijn gedichten gegroeid als Zoals het loof, De Nacht, Het Bed, De Slaap. Hier domineren de thema's van ‘slaap’ en ‘droom’, die een drang verraden naar volkomen, roerloze verzonkenheid in zich zelf, in bewusteloosheid gelijkend op het leven der vrucht in de moederschoot. Ook hier primeert de irrationele kennisdrift: de dichteres wil zich in het onbewuste leven van slaap en droom verdiepen, de droomziel is haar een duistere zee waarboven zij voortdurend gebogen ligt, met wellust of angst, nu en dan iets merkend of vermoedend zonder het te fixeren voor het weer in de onbewuste verdwijnt. Bovendien - en dit is een psychologisch aspect - biedt deze volkomen interiorisering in irrationele droomgebieden de dichteres een gelegenheid om aan de wereld, aan daad en angst te ontkomen in een veilige passiviteit.

7. In diezelfde jaren schrijft Christine D'haen een reeks gedichten die in een zeer bijzondere, beeldend hermetische vorm de vereenzaming van de mens en zijn vervreemding tegenover de wereld uitspreken. Tot deze reeks behoren gedichten als Vermenigvuldigt u, De Mol, De Building, De Internationale Trein, Novgorod, Horologio mio. Dit zijn van alle gedichten uit deze bundel de meest modernistische; zij zijn opgebouwd uit een reeks van beelden die hun betekenis niet rechtstreeks avoueren en, zij het door hun ongewone aard of door hun eigenaardige mengeling, een vervreemdingseffect beogen. Zo zijn deze gedichten als een gesloten wereld opgebouwd. Wie ze tracht te doorpeilen ontdekt echter, zoals in de meeste gedichten van Christine D'haen, een dieper wijsgerige zin. De meeste zijn in de geest verwant met de gesloten en wanhopige wereld die in onze tijd b.v. door Kafka of door Achterberg werd uitgebeeld. Deze verwantschap wil niet op een tekort aan oorspronkelijkheid wijzen. Christine D'haen suggereert op zeer eigen wijze een gesloten wereld waarin de eenzame mens, vragend en kijkend, staat, soms te midden van feeërieke verrukkelijkheden maar meestal van onbegrijpelijke beweging en een metaphysisch raadsel.

[p. 461]

8. Toch moeten wij, om de veelzijdigheid in levens- en stijlgevoel van de dichteres ten volle te belichten, wijzen op enkele gedichten van een heel ander gehalte die zij in diezelfde periode schreef. Tegenover het individualisme en hermetisme van de zojuist besproken gedichten staat immers een andere reeks poëmen waaruit een hartstochtelijke openheid van haar verbeelding voor het concrete leven en het levensvreugdig stijlgevoel tot uiting komt. Ik bedoel de weelderige reeks grafgedichten Voor Kira van Kasteel, die verspreid liggen tussen 1950 en 1958. Wellicht kan men uit de renaissancistische zinnenvreugde en de barokke verbeeldingspraal van deze verzen het bewijs ophalen dat in deze periode van innerlijke vereenzaming en vertwijfeling toch de drang naar gulle aanvaarding van het leven en de liefde in de dichteres leven bleef - al zijn deze gedichten van warme en somptueuze levensliefde dan gericht tot een dode. Nooit werden, zover ik weet, in het Nederlandse taalgebied grafgedichten geschreven die zo prachtig en tevens deemoedig het antieke levensgevoel benaderen dat ons in de Dyonisische sarcofagen toestraalt, zo levensvreugdig én menselijk-bescheiden tegenover de dood.

9. Nog duidelijker spreekt de dankbare levensaanvaarding, steeds getemperd door het weten van de korte tijd, uit de laatste gedichten van Christine D'haen, die gesproten zijn uit haar huwelijk: de Geboorte van Anna-Livia, het Verjaringsvers voor Anna-Livia, De Tweede Verdieping. Zij geven met een klassiek of barok stijlgevoel, in een overvloed van beelden ontleend aan mythologie en natuur en met een uitermate virtuoos en sierlijk gebruik van retorische stijlmiddelen, uiting aan een harmonisch levensgevoel, dat zinnelijk euphorie met verbeeldingsgeluk om het mysterie paart. Zowel het innigste gevoel, de tederste sensibiliteit als de pralerige vreugde vinden in deze harmonie hun zuivere plaats. Het levensgevoel van deze laatste verzen staat dicht bij de zinnenvreugdige en toch deemoedige geest van haar eerste gedichten - maar rijper, meer bezonnen en met zoveel meer taalscheppende macht - zodat men de indruk kan krijgen dat een ring is gesloten. Toch is er één belangrijk verschil: dat in de eerste verzen een rusteloos verlangen naar het Absolute brandde terwijl de laatste een verklaring zijn van bescheiden menselijk geluk dat zelfs de ‘goden’ smeekt om bescherming van de onvertroebelde, tevreden, gelukkige rust:

Benijdt, o goden, niet dat wij zo hoog
hier wonen, wij zijn vroom en kennen onzen staat.

Met één woord uit een der filosofische gedichten van Rilke zou men de rustige glans van deze laatste verzen kunnen kenschetsen: Hiersein ist herrlich. Het woord dient te worden gesproken met de deemoed en de ‘vroomheid’ waarvan de dichteres in religieus gestemde wijsheid spreekt.

Ik hoop in dit bondige opstel niet al te onduidelijk - zelfs puntsgewijs, zoals een niet al te sloddervossig professor past - de geestelijke ontwikkelingsgang van Christine D'haen, met zijn vele rijke facetten, ietwat te hebben verhelderd. Zelden verschijnen in ons taalgebied dichtbundels met zulke rijke en polyvalente substantie, bestaande uit opeenvolgende fundamentele ervaringen. Deze rijkdom gaat gepaard met een - eventueel ook puntsgewijs te behandelen - verscheidenheid van poëtische stijlen, waarover ik hier niet eens reppen kan. Stylistisch gezien openbaart deze bundel een verbazende verscheidenheid van verbeelding en stijlmiddelen, een ongewoon litterair syncretisme, dat met een superieure persoonlijke kracht wordt gedemonstreerd. Er zou ook een speciaal artikel nodig zijn om de poëtische voedingsbodems van Christine D'haen te bepalen, die over een zevental eeuwen, in zo diverse perioden verspreid liggen. Geen enkel dichter van ons taalgebied weerspiegelt op dit ogenblik in zijn werk, krachtens de eeuwige wet der mimèsis, de verwerking van zulk een brede en geraffineerde literaire cultuur als Christine D'haen. Die literaire cultuur omvat zó ontzettend veel tussen Plato en de Engelse romantiek, tussen de Archipoeta en Aafjes, tussen Dante en Baudelaire, tussen Spenser en D. Thomas, tussen Gongora en Lorca, en bovenal leeft zij met die grootse eeuwen van de Europese poëzie die liggen tussen Petrarca en Parini. Geen ogenblik werd de dichteres door nabootsing het slachtoffer van deze reusachtige poëtische ervaring; krachtens eigen leven en eigen kunst heeft zij ze steeds persoonlijk verwerkt. Aan zoveel persoonlijk talent en zoveel poëtische cultuur betuig ik graag een diepbewuste hulde. Beide zijn op dit ogenblik in ons taalgebied zeldzaam. Zij die dit begrijpen, staan tegenover het komende werk van Christine D'haen met grote sympathieke verwachting.

ALBERT WESTERLINCK