West-Vlaanderen. Jaargang 9

[p. 229]

[West-Vlaanderen 1960, nummer 52]

mens en volk in een nieuwe wereld

a. De individuele mens tegenover de eenwording van de wereld

Een feit is helder als het zonlicht: de europese aera is ten einde, de wereld ordent zich niet meer naar Europa, integendeel Europa moet zich ordenen naar de wereld. De ontwikkeling gaat ongemeen vlug. Waar in de oudheid de middellandse zee de ‘mare nostrum’ was hebben wij een moment gemeend dat de atlantische oceaan onze ‘mare nostrum’ geworden was, maar ook dit is reeds voorbijgestreefd.

I

Vanaf het verschijnen van de mens op de wereld tot aan een nabij verleden leefde de mensheid aan de oppervlakte van de aarde in onderscheiden en afgezonderde cultuurkringen, vaak zonder contact en in elk geval zonder bestendig contact. Europa heeft in de 19^de eeuw dit isolement doorbroken vooral door de kolonisatie. Europa heeft Amerika gevormd, Australië en Zuid-Afrika. Europa heeft China, Japan, Indië en het verre Oosten opengebroken en naderhand het maagdelijke Afrika. Thans is de wereld voor de eerste maal in de geschiedenis rond, in de zin van volkomen afgereisd zodat geen verdere onaangeboorde expansiemogelijkheden voor kolonisatie openliggen. De wereld is meteen ‘solidair’ geworden want praktisch is er geen mensengroep meer, die van het overige van de wereld afgezonderd leeft. Teilhard de Chardin wijst profetisch op de grote verwachting die deze menselijke solidariteit allerwegen wekt.

Na de kaarten van de oorlogen, veroveringen en afgescheiden culturen wordt nu de kaart van de honger getekend, van de toenemende mensenmassa's, van de eenheidstechniek en van de gewestelijke cultuurkringen. Wij evolueren van een ‘civilisation de culture’ naar een ‘civilisation de technique’ zoals de pas gestorven André Siegfried onlangs schreef. Er is iets wezenlijk nieuws aan het groeien, iets enigs zonder voorgaande in de geschiedenis, iets van ongehoorde afmetingen. Henri Breuil zeide: ‘nous venons de couper les amarres avec le néolitique’. Er zat een zekere gelijkenis in het morele mensenbeeld, gedurende ‘die Achsenzeit’ (zoals Karl Jaspers het zegt in zijn ‘Vom Ursprung und Ziel der Geschichte’) getekend door de hoogstaande moralisten, wijsgeren en profeten van China, Indië, Israël en Griekenland tussen de jaren 800 en 200 vóór Christus. Het was de kultuur van de ‘persoonlijkheid’ van de uitstekende, eminente, geciviliseerde figuur tegen een achtergrond van zwoegers, die vaak het dierlijke stadium niet overschreden.

De verandering begon met de exacte wetenschap en haar gevolgen in de industrie, ontstaan in West-Europa. De verandering zette door met de groei van de wiskunde. Kant zeide reeds ‘er zit zoveel natuurkunde in de dingen als er wiskunde in steekt’. De exacte wetenschap nam een ongehoorde vlucht op grond van het stelselmatig voortbouwen op de wetenschappelijke theorieën (iets wat men in de morele wetenschappen nooit heeft kunnen bereiken) waarvan de waarheid met recht gedefinieerd werd als zijnde slechts de meest doelmatige graad van dwaling. De verbinding tussen deze exacte wetenschap en de toegepaste wetenschap in de vorm van de techniek heeft deze technische civilisatie teweeggebracht, die wij op dezelfde wijze over de gehele wereld en in alle cultuurgebieden zien tot stand komen. Dit was mogelijk door de volgende specifieke karaktertrekken van de techniek: haar universaliteit wortelend in de rede, meer bepaald in de wiskunde, haar herhaalbaarheid, haar betrekking op de stoffelijke dingen, haar blijven aan de oppervlakte van het leven waardoor zij in alle delen van de wereld kon ingang vinden en door elke nationale cultuur kon aangewend worden. Alle landen grijpen naar de machtsmiddelen van de techniek; zij aanvaarden en dragen het universele confectiepak van de techniek, hoewel zij daarbij geenszins hun eigen karakter willen prijsgeven.

Alle moderne havens, pieren en dokken, stapelhuizen en kranen van Bombay en Singapur, Shangaï en Jokohama, New-York en Sydney, Rotterdam en Hamburg hebben eenzelfde uitzicht. Maar achter de kaaien en dokken ligt onmiddellijk het specifieke, het karakteristieke van elk volk.

Dezelfde omvormingsfactoren werken overal: de overwinning van de ruimte, de condensatie van de tijd, het aanboren van energiebronnen, de groei van de wereldbevolking en het naar voren treden van de massa's, een grote beweeglijkheid van groepen mensen, de gist van de ontvoogdingsideeën (emancipatie van de vrouw, nationale vrijheidsbewegingen, democratisering van de politiek, sociaal-economische democratie, aanboring van de culturele activiteit) en overal het gebruik van de toegepaste psychologie om individuele en collectieve gedragingen te beïnvloeden.

Er ontstaan overal ‘wereldburgers’ bij de ontwikkelde bovenlaag. Niet enkel op het stuk van de exacte wetenschap, maar tevens op het politieke, economisch-sociale en culturele vlak. Mensen die tot regel van het maatschappelijk spel, niet de gemeenschap maar de maat-

[p. 230]

schappij als model hebben gekozen. Dit naar de verrassend juiste typering gegeven door Jozef Pieper in zijn boekje De regels van het maatschappelijk spel. Zij lijken uiterlijk op mekaar zoals de te voren vermelde moderne havens op mekaar gelijken. Maar het is slechts schijn. Na jaren verblijf in vreemde landen komen verstandige lui tot de overtuiging dat zij tenslotte weinig van de inheemse bevolking kennen. Graaf Herman Keyserling keerde veel vroeger dan hij aanvankelijk dacht uit de V.S.A. terug: ‘Als ik nog één dag blijf, zei hij, zal ik mijn boek over de Verenigde Staten niet meer kunnen schrijven’, zoveel problemen doken op onder de schijn van zijn eerste begrijpen.

II

Nu vraagt U mij: hoe staan wij, losse mensen, tegenover dit gehele gebeuren?

Ik meen, positief en negatief.

Positief: wij hebben ontzag voor de groei van de exacte wetenschap en stemmen in met het internationale confectiepak, door de techniek gecreëerd: dezelfde kleding, dezelfde auto en vliegtuigen, dezelfde verkeersregeling, dezelfde internationale hoffelijkheid, enz.

Wij nemen het internationale karakter waar van de vele ideologieën, die boven naties en staten grote eenvormige gedragingsklassen vormen: het kapitalisme, het socialisme, het communisme, de ethische leer van de Kerk.

Wij ervaren de spannings-indeling van de wereld in de landen van de vrijheid en de landen van de dictatuur. Het vlugger en veelvuldiger internationaal contact van personen, door de uitbreiding van de relaties en het soepeler reizen mogelijk gemaakt, is een goed.

Met genoegen zien wij de ontwikkeling van de internationale cultuur- en ontspanningsmedia: de muziek, de film, de radio, de televisie.

In dit opzicht gebeurt evenwel iets merkwaardigs. Tot nog toe kenden wij in hoofdzaak de cultuur van het geschrift dat het verst in het volk doordrong langs de pers. Het boek was dertig jaar geleden de weelde van enkelen, maar de goedkope uitgaven, de pockets en de vele illustraties hebben de lezers verduizendvoudigd. En toch blijft het boek en het ernstige geschrift voorbehouden voor enkelen.

Op dit ogenblik dient de volle nadruk of de klemtoon te vallen niet zozeer meer op het boek dan wel op de nieuwe audio-visuele middelen tot cultuuroverdracht. Er heeft altijd een andere vorm van cultuur bestaan dan het lezen; die andere vorm was het zien en het horen. Deze vorm van cultuur: zien en horen, is ouder, volkser, meer verspreid en dringt zelfs tot de analfabeten door. Vertellen en verhalen, dans, muziek, toneel, volksspel en volksfeesten zijn zovele elementen van een cultuurtraditie, die zo oud is als de cultuur zelf. Deze vormen zijn in elk tijdvak springlevend. Het belang en de invloed ervan werd sinds de moderne tijden en de toepassing van de drukkunst door de boeken- of leescultuur bewasemd of verdoezeld en in elk geval overstemd. Maar thans herleven deze aloude vormen en worden opnieuw ontzettend actueel dank zij de bioscoop, de radio en de televisie.

Veel meer dan het boek zijn deze media aangewezen om tot de diepste lagen van het volk door te dringen. En sommige dezer media zijn niet gebonden aan een taal in die zin dat zij anders niet te begrijpen zijn. De film en het beeld en de muziek spreken een internationale taal zodat de internationale mensengemeenschap, uit welk volk, natie of taal de leden ook bestaan, een haar aangepaste taal heeft gevonden, én een internationale mentaliteit kan zien ontstaan.

Negatief. Welke keerzijden heeft onze betrokkenheid op een dergelijk reusachtige problematiek?

Allereerst onze angst. Angst om datgene wat de mens schiep en tot vernietiging kan leiden, vermits de mens nog geen macht over de door hem ontdekte macht heeft gevonden. Al leeft een sprankel hoop dat het geweld en de omvang van de destructiemiddelen de hang naar het gebruik ervan zal remmen.

Ten tweede de bezinning dat de mens een hindernis geworden is voor de vooruitgang. Hij zit zo gevangen in zijn lichamelijkheid. Zijn lichaam beperkt hem naar de plaats, naar de concrete bindingen, hij kan in doorsnee nog niet behoorlijk het nationale aan, verre van het internationale, verre van de gehele mensengemeenschap. Er worden in die zin veel vaagheden verteld. Want wat betekent voor een concrete mens, voor U en mij, onze verhouding tegenover de éénwordende wereld? Is dit niet een zuivere abstractie? Kunnen wij in ernst en met zin voor het concrete zeggen dat de wereld een hofje aan het worden is waarin de mens voortaan dagelijks zijn voorheen onbekende buurman ontmoet? Is dit alles niet een spel van onze geest en verbeelding? Kunnen wij van diegenen, die de problematiek van de kleine gemeenschappen niet kunnen verwerken, verwachten dat zij de problematiek van de grote gemeenschappen zullen begrijpen, bedwingen en richten? Almaardoor groeien de kringen van onze verhoudingen: tegenover geburen, stad, beroep, volk, staat, Europa, Congo, Atlantische Unie, West tegenover Oost, West tegenover Azië en Afrika.

Wij kunnen het niet aan. Dichters vertolken doorgaans op wonderlijke wijze de tijdgeest: zij kennen met geheel hun wezen en nemen scherper het geestelijk en geconditioneerd klimaat waar. De dichters van vóór 1950 hebben de problematiek gesteld en hun fundamentele wanhoop uitgeschreeuwd terwijl zij in de praktijk een noodzakelijk compromis hebben gesloten met de zin- en uitzichtloosheid van hun bestaan in deze verdwaasde wereld.

De dichters van nu spreken zelfs niet meer van hun betrokkenheid op datgene wat de tijd beweegt: er is

[p. 231]

slechts de eigen wereld, de strikt persoonlijke belangensfeer en het onmiddellijk bereikbare. De wereld reikt veelal niet verder dan wat met de handen te tasten is. De grote actualiteit is uiteindelijk niet belangrijk. Wel belangrijk is wat ik nu ben, want daarvan hangt de actualiteit, ook die van het wereldplan af. Een nooit gezien individualisme, op zoek naar werkelijke gemeenschap in de kleine eigen kring.

Wij kunnen het niet aan. Daarom zijn vele woorden en oproepen tot een concrete houding tegenover het wereldgebeuren slechts spel en verbalisme.

Wij kunnen het ook niet aan op het technische plan. De mens is een hindernis. In de VSA heeft men jonge mensen beproefd door ze tegen een waanzinnige snelheid te laten ronddraaien tot het bloed uit neus en oren vloeide. Het was een test voor uitzonderlijke vliegtuigpiloten. Een geleerde zeide na de proef: ‘Wanneer zal de mens ophouden een hindernis voor de vooruitgang te zijn?’

Het welzijn van levende generaties wordt geofferd voor het geluk van de toekomstige. Wij zijn het geslacht dat moet vergaan opdat er een groter rijze op onze graven. (Henriette Roland Holst).

Wij waren vernuftig genoeg om de machines te bouwen en we zijn te primitief om ons door hen te laten bedienen. Wij plegen wereldverkeer op het smalspoor van ons brein.

Wij hebben een nieuwe ondeugd in het leven geroepen: de razernij van de snelheid.

En toch moeten wij dóór het licht en donker van deze beschouwingen toekomst maken. Wij gaan, en wie gaat, gaat naar de toekomst, al loopt hij er met de rug naartoe. En wie weet of dit nog niet het beste is.

b. De nationale kulturen en de eenwording van de wereld

I

Met de wereldgroei van de techniek en de éénwording van de wereld heeft men een grotere gemeenschappelijkheid van de nationale culturen verwacht en een vervanging van de pluralistische cultuurpatronen.

Het tegendeel is gebeurd: men constateert een verdieping van de nationale cultuurentiteit, een zich verharden, een zich oprichten van het eigen cultuurbesef. De verwachte eentonige grisaille van het voorheen bonte schilderij van de wereld treedt niet in, de veelkleurigheid wordt verscherpt, hoewel verwante culturen groepsgewijze sterker van hun eenheids wortel bewust worden en een ruimere aaneensluiting van cultuurkringen plaats grijpt. Zo in Europa, in de Arabische wereld van het nabije Oosten, in het Verre Oosten, in Zuid-Amerika, enz. De aanhangers van de onbeperkte vooruitgang, door het rationalisme gedragen (en die vindt men zowel in het kapitalisme als in het marxisme of communisme) droomden van een menselijke eenheidsschim en van eenvormige wereldburgers. Een nieuw algemeen menselijk cultuurpatroon was aan het groeien. Zij zagen in het nationale een blijven kleven aan voorbijgestreefde engheid, een anachronistische kortzichtigheid, een beletsel voor verdere gezonde groei van de wereld en een aantasting van het universele, dat allerwegen doorbrak. Er groeiden inderdaad wereldburgers: een bovenmenselijke laag die nog slechts macht en geld kende en een ondermenselijke laag van industrieproletariërs, die men in allerlei internationales wilde opvangen.

De wetenschap en de techniek maakt de wereld tot een wonderland maar vernietigt de menselijke zin voor het wonder. Men wordt slechts wereldburger door verschraling. De wetenschap ontneemt meestal de wijsheid aan de mens en haar aanhangers worden vaak omgevormd tot schimmen, met kennis beladen. Evenzo maakt het rationalisme van de ontwortelde wereldburger een verfijnd of vergrofd skelet van een mens, ontdaan van de onontbeerlijke irrationele bindingen in het leven. De roep naar de natuur, de hang naar het ondoorgrondelijke en mysterievolle in de verschijning mens, het heimwee naar gemeenschap, naar zielsgemeenschap, de romantiek met één woord is een reactie van de ziel tegen de verschraling, veroorzaakt door de abstractheid, door het bloedloze internationale, dat geen verhoging van leven, geen verheviging van inzicht geeft zoals bij de grote klassieke kunstenaars maar een verpaupering van de levensvolheid.

Is het geen teken van de tijd dat precies in de periode, waarin de wereld aan het éénworden is, in de periode waarin het internationalisme bloeit, de wijsgeren en de literatoren almaar door wijzen op de eenzaamheid van de mens, op de onmogelijkheid om tot de andere door te dringen, op het feit dat het bestaan van de anderen de wereld maakt tot een hel.

Op het moment dat de triomfen van de rede over geheel de wereld gaan, beleven wij meteen een soort ‘revanche’ van de dingen tegen de geest, tegen het vroeger humanisme. In allerhande bewegingen waait een afkeer tegen, wat zij noemen, de bloedloze intellectuelen. Het marxisme brengt de herwaardering van de materie; het existentialisme de herwaardering van het lichamelijke, voorbereid door Freud. De jeugd stikt in deze wereld, in deze gerationaliseerde technische levensuitrusting. Haar verlangen naar het irrationele, haar protest tegen de tijd viert zij uit in Rock and Roll en zinneloze uitspattingen. De schilders vermeien zich in het zinloze. De menselijke densiteit met de ondoorgrondelijkheid en het mysterievolle van het leven treedt met volle kracht naar voren. Dit is, zoals ik zeide, de romantiek van deze generaties.

II

Tot aan de 19^de eeuw waren de humanisten enkele bevoorrechten van de geest, weinig in aantal, de uitste-

[p. 232]

kenden, die meteen doorgaans de machthebbers waren. Nu met de opkomst van de horden treden massa's aan, die niet enkel het biologisch noodzakelijke maar tevens het minimum aan cultureel bezit opeisen. Waar de machthebbers vroeger luttel in getal waren tegenover de haveloze hoop onderworpenen is de macht heden ten dage naar de massa, liefst van de industrie-arbeiders overgegaan of ten minste naar hun leiders. Men heeft soms de indruk dat de grote hoeveelheid ongeletterden in vroegere cultuurtijdperken een statischer onderlaag vormden dan de vaak gelaatloze en halfgeletterde massa van onze dagen. Zij zijn overigens aangetreden op een bijzonder pijnlijk moment van de geschiedenis toen de gemeenschapsbindingen, die de teeltlaag voor de opvoeding van de massa vormden, gebroken werden: de ambachtelijke tradities en de religieuze sfeer.

Zoals altijd begint de corruptie bij de macht en daar de massa thans macht geworden is begint ze bij de massa. Het is een ervaringsfeit van elke spreker dat, bij uitbreiding van het aantal hoorders, de waarheid trapsgewijze daalt en grover wordt; de waarheid, die in nuances zit, wordt een wit-zwart verhouding. Zo moeten de dictators en leiders grove leugenaars worden. Men heeft aan deze massa een vaag en voos internationalisme voorgesteld, dat nooit diep is ingeslagen en nooit vaste wortel heeft geschoten. Het is immers niet juist dat het universele slechts langs de meest abstracte termen en inhouden benaderd wordt: de mensheid kent genoeg slogans, vaagheden en ideologieën die nooit meer zijn dan andere vormen van rationalisme. De mensen willen concrete dingen. En eerst en vooral de volksmensen.

De beuheid ten aanzien van de politiek in de democratische landen spruit voor een belangrijk deel voort uit het feit dat de mensen overstelpt zijn met leuzen en verhandelingen en dat zij zo weinig ernaar zien handelen. In ondoorzichtige en tot kluwen vergroeide situaties is slechts de overwogen daad hulpbrengend.

De concrete volksmens heeft meer het nationale dan het internationale nodig. Hij leeft doorgaans niet in de hoogste regionen van de cultuur dit is in de sfeer van de morele houdingen tegenover de evenmens als totaliteit en de klassieke vormen van kunst en wetenschap. Hij leeft meer in de andere gebieden van de cultuur: het gebied van de bevrediging van zijn primaire levensbehoeften;

het gebied van de directe omgang met zijn medemens door de ontmoeting, het gesprek, de herberg, de muziek, het lied, de dans; de sfeer van de praktische volkswijsheid tegenover de lasten en de lusten van het leven; de sfeer van de directe bewerktuiging tot omvorming van zijn omgeving en het scheppen van een levensaangepast klimaat;

de wereld van de incarnatie of de zichtbare vormen waarin hij zijn gedragingen, zeden en gebruiken, ethische en religieuze beleving concreet giet.

Deze hem omringende wereld wordt hem door de nationale cultuur aangeboden.

Er bestaat geen algemeen menselijk cultuurpatroon: ik zou niet weten waar dit te vinden. Misschien komt er een over tweehonderd jaar, maar dan ben ik lang gestorven en ik moet nù leven en deze onmiddellijke toekomst voorbereiden, die in de huls van het heden geborgen zit.

Het algemeen menselijke wordt in de nationale cultuur beleefd. Want er is geen tegenstelling tussen het algemeen menselijke en het kultuurnationale. Het kultuurnationale is de concrete realisatie van het algemeen menselijke binnen een bepaalde volksgroep. Mijn lichamelijkheid en de beperking door deze lichamelijkheid alsmede door de dingen ontnemen mij de mogelijkheid om zomaar universeel te leven. Dit algemeen menselijke moet ergens beleefd en geleefd worden en het nationale is precies de eigen-geaarde, de oorspronkelijk-gekleurde wijze waarop een mensengroep het algemeen-menselijke beleeft. Dit nationale is socialer dan het sociaal-economische; dit laatste is slechts een klein deel van het nationale en elke gezonde sociale opvoeding moet de volle nadruk leggen op het nationale. Denkt iemand eraan de kleine gemeenschap van de familie af te schaffen of te onttakelen ten einde een ontwortelde wereldburger te worden? Evenmin kan de lichamelijke mens (en we leven in de tijd van de herwaardering van het lichaam en de materie) het leven in nationaal groepsverband zien als een hindernis voor de groei van de internationale gemeenschap.

Let echter wel dat er een duidelijk onderscheid te maken is tussen het kultuur- en het staatsnationalisme. Alle hatelijkheden, die men terecht tegen een teugelloos nationalisme inbrengt, snijden ten volle hout wanneer de pijlen gericht zijn tegen het staatsnationalisme, dat Europa aan de rand van de afgrond heeft gebracht en de hoogste vorm is van corruptie van de macht. Imperialistisch treedt de soevereine staat, die zich God waant, naar buiten ter verovering door oorlog, vernietigend treedt hij naar binnen centraliserend en unificerend op, het kultuurnationale verwoestend om zijn bestaan en macht te verstevigen. Het kultuurnationale is zwakheid tegenover deze macht. Recht tegenover macht. Vrijheid tegenover dwang.

Het kultuurnationale is het element van het internationale. Het inter-nationes houdt op te bestaan wanneer de naties wegvallen.

Wij moeten in Vlaanderen bijna nog een begin maken met de opvoeding van de volksmensen tot het nationale. Eerst Vlamingen zijn om Europeërs te worden of wereldburgers. Eerst de naaste, dan de verste. Eerst de bevoorrechte schuldeisers en dan de gewone.

Wanneer breekt bij ons dit gezond verstand door?

DR. MICHIEL VANDEKERCKHOVE